1. Eeghe iyaạr kụ edị yira mokuphom owol, kụ eeghe kụ iḍighi?

 ARARAẠR phọ remiteghu bọ siẹn aḅirinhi phọ eḍighi ni idị ekparanhaạn nyinhạ omheeraam mọ oḍuom olhoghi odi ni ḍughụm? Ephomhoghiạn i/lo mun rughunotu. Iigamanhiạn, r’owạ ilọ aloor, ḅilhẹ r’igbagbaar mekạr kụ repul oopha igbo awe. Ibadị u/tue mun uḍuom olhoghi buọ itooghị phọ. Kuolọ asidọl phọ iphẹn phọ ketue ni ingọ iyira akpọ olhoghi. Eeghe kụ iḍighi? Loor esi dị awe phọ mokạr rozọ idị edaphạn r’imiịn dị eghaạph ilọ “aruukuna phọ.” (2 Tim. 3:​1-5) Omhunhughan imiịn phọ iphẹn phọ, aagholhaany bọ ni ghisigh awe dị r’ilọ ogbakiạn i/lo, eḍighi eḍeenhaan mọ aKraist Zizọs mamhiigh itooghị idiphọ Uw-emhạ Omhạr phọ k’Enhaạn. Kuolọ ophọn phọ oniin bịn esi ibadị imiịn dị eghaạph ilọ Omhạr phọ Enhaạn. Ooḅeghiọn idị ipherị phọ imiịn phọ remunhughan aani ḍio arodon kekparamhị ni omheeraam mọ ayira.

2. Yira kooḅeghiọn eeghe siẹn emhuoghaạph phọ ephẹn phọ, kụ eeghe kụ iḍighi? (Kaạph aghol afoto oḅẹl opoḍi phọ.)

² Siẹn emhuoghaạph phọ ephẹn phọ, yira kooḅeghiọn (1) imiịn dị ilhoghonhaạn iyira ḍighaạgh olhegheri amem mọ ophighi bọ Omhạr phọ, (2) imiịn dị ilhoghonhaạn iyira ḍighaạgh olhọgh elhegh mọ aZizọs maḍighi Otooghiạ Omhạr phọ Enhaạn epẹ k’akẹ, ḅilhẹ (3) r’imiịn dị egananami eekunha abuphẹ olhọgh bọ ḍien Omhạr phọ k’Enhaạn. Yira komiịn idị  imiịn phọ ephẹn phọ emhaạr ghan bịn ekasiạn r’inhọn, mudị ikpo araraạr dị okạ eten dị oniin kaḍigh ghan olhoghi oniin oogholhomhi esi phọ yira odi bọ siphẹ iikolhobian phọ aZihova.

3. Ika kụ idị imiin phọ edi bọ Daniel 7:13, 14 ingọ iyira okuphom owol ilọ Uw-emhạ Omhạr phọ Enhaạn?

³ Imiin phọ edi bọ Daniel 7:13, 14 ikpoomhị iyira oḅio mọ aZizọs kụ akạr akpẹ otooghị Omhạr phọ k’Enhaạn. Awe oomo areelhe “kokumu ni nyodị” r’oḅaạl olhoghi, kụ onhọn oye ka/sighẹ esi odị idiphọ Otooghiạ. Inhọn imiịn dị edi ḍinyạ phọ aDaniel ekaạph mọ aZizọs kamiigh itooghị phọ odị eekunha oḍual amem mọ imiịn aBaibul phọ eghaạph bọ eghol. Yira kotue ni olegheri eekunha oḍual amem mọ ḍughụm?

4. Gbạ ipẹ aDaniel 4:10-17 ilhoghonhaạn bọ iyira ḍighaạgh olhegheri amem mọ odaamhị bọ Kraist idiphọ Uw-emhạ Omhạr phọ k’Enhaạn. (Miịn igẹ dị edi ude.)

⁴ Bạl Daniel 4:10-17. “Oḍual phọ amem” mọ eḍighi 2,520 asiạ. Kụ imhiigh 607 B.C.E. mem mọ abuọ aBabilọn phọ ogboton bọ agadạ otooghiạ phọ arolhọm ghan bọ agadạ itooghị phọ aZihova pạ Jeruselam. Kụ isi eekunha lhạ phọ 1914 C.E. mem mọ aZihova adaamhị bọ Zizọs—“opọ amhoọgh bọ elhiom itooghị phọ”—oḍighi Uw-emhạ Omhạr phọ k’Enhaạn. *—Ezek. 21:25-27.

5. Eeghe kụ eniin eten dị yira kotue omooghọm suọ imiịn “oḍual amem mọ”?

⁵ Eeghe asuọ kụ edị yira omhoọgh siẹn imiịn phọ iphẹn phọ? Olhegheri ilọ “oḍual phọ amem mọ” iphẹn phọ ilhoghonhaạn iyira ḍighaạgh olhegheri mọ aZihova r’amunhenhi ghan ni ruguanhan odị mem lọ ekasiạn. Idiphọ odị amạ bọ mem mọ kopighi bọ Omhạr phọ odị, odị mamạ kẹn ni mem mọ ipherị phọ imiin phọ kemunughan bọ dị edaphạn r’edeọm mọ odị. Ii, aḍio phọ aZihova “k/eebinya!”—Hab. 2:3.

6. (a) Eeghe kụ iḍeenhaan bọ siẹn ade phọ mọ aKraist mamhiigh otooghị epẹ k’akẹ? (b) Ika kụ idị imiin phọ edi bọ Ogananami 6:2-8 engọ okuphom owol ilọ areḍeenhaan phọ iphẹn phọ?

⁶ Kụ egbi bọ oteẹny amem mọ odị kamugh bọ, aZizọs aḅenhị ni bumatuạn phọ odị raraạr dị keḍeenhaan mọ odị mamhiigh otooghị epẹ k’akẹ. Dị eḅarạm inhọn araraạr, odị aghaạph ni aghol raaghạm, igbakurọ, ḅilhẹ r’ophiigha ade. Odị aḅilhẹ ni aḅẹm mọ areezẹgh ketọl lị, “iminighạn arikpisi”—kụ ezẹgh aCOVID-19 phọ edi bọ nyiidiphọ eḍighi eḍeenhaan iphẹn phọ. Araraạr phọ iphẹn phọ eḍighi pakirị araraạr phọ aBaibul phọ aghaạph bọ mọ “kemite oḍeenaan” mọ aKraist maru. (Mat. 24:3, 7; Luk 21:7, 10, 11) Mem dị 60 asiạ r’opeel reten egbi k’amem mọ aZizọs amhugh bọ aḅilhẹ agheel k’akẹ, odị aḅilhẹ ni angọ otelhedom mọ Jọn inhọn ariphigh okuphom owol mọ iphẹn phọ kemite ni. (Bạl Ogananami 6:2-8.) Oomo araraạr phọ iphẹn memiteghu egbi k’amem mọ aZizọs aḍighi bọ Uw-emhạ lhạ phọ 1914.

7. Eeghe kụ iḍighi kụ itooghị phọ aZizọs mekọm bọ imhinhimhiịn siẹn ade phọ?

⁷ Uḍighi ika kụ araraạr emhiigh bọ olhoghorị isiẹn ade phọ egbi k’amem mọ aZizọs aḍighi bọ Uw-emhạ? Ogananami 6:2 eḅẹm mọ—eḅẹl iyaạr dị aZizọs aḍighi idiphọ omhoom Otooghiạ pọ oruphe eghạm. Arupheom anhiạn? Arupheom Eru phọ ḅilhẹ r’aruukpaạny ph’odị. Ogananami phọ emhụ phọ 12, eḍeenhaan mọ aZizọs akpạr ri apu  Setan r’aruukpaạny ph’odị, kụ aphorogh bidị alher siẹn adẹ phọ. ASetan asighẹ oghạgh olhoghi phọ odị asomoriom omhạr awe kụ mekọm “iminimiịn” engọ we.—Ogan. 12:7-12.

8. Omhiịn idị imiịn ilọ Omhạr phọ remunughan ingọ iyira eeghe asuọ?

⁸ Eeghe asuọ kụ edị yira omhoọgh siẹn imiịn phọ iphẹn phọ? Eghimoghọm araraạr aḅirinhi phọ ḅilhẹ r’onmia phọ yira romiịn bọ esi aroozọ awe kilhoghonaạn iyira ḍighaạgh olhegheri mọ aZizọs mamhiigh ratooghị. Esi iduọn phọ kparipẹ romhoọgh oghạgh olhoghi mem dị awe roḍeenhaan roozọ owạ ilọ aloor r’amulhọgh ḍien, tuutughiạn ghan ghụn ipẹ iphẹn phọ remunenhi bọ imiịn aBaibul phọ. Mophighi omhạr phọ! (Ps. 37:1) Kụ araraạr kepogh ghan bịn olhoghorị iduọn Amagidon rakpulhạn bọ. (Mạk 13:8; 2 Tim. 3:13) P’eeghe idị yira rosereghiạn Odẹ k’akẹ phọ uphomhoghiạn bọ iyira esi oḍereghinhaạn ayira araraạr phọ iphẹn mem mọ amuẹn phọ!

9. Ika kụ idị imiịn phọ edi bọ Daniel 2:28, 31-35, emhaạr egbạ iikpọ itooghị Aḅirinhi phọ esugha bọ omạn, kụ itooghị phọ imhiigh pụr amem?

⁹ Bạl Daniel 2:28, 31-35. Yira romiịn ni idị imiịn phọ ephẹn phọ remunughan rodon. Amalhạ phọ aNebuchadnezzar aḍeenhaan raraạr dị kemite “siḍio aruukunha phọ,” mem dị itooghị phọ aKraist memhiigh. Iikpọ itooghị oomo aḅirinhi phọ esughanham bọ omhạn aBaibul phọ aghaạph bọ aghol eḍighi aani ni pakirị amulhọgh ḍien phọ aZizọs odi bọ siẹn ade phọ, kụ amerenyạn “edạ owol okuruon r’aḅạy.” Kụ itooghị phọ iphẹn phọ memhiigh ni odạ. Imhiigh mem Eḅẹl Eghạm Oomo Aḅirinhi Phọ, mem mọ aBritain r’aUnited States oḅophoghạn bọ eten dị egbatanhaạn,  ooḍikuan Anglo-American phọ. Amalhạ phọ aNebuchadnezzar amạ ni iyạl araraạr dị egbatạn bọ itooghị phọ iphẹn phọ r’ipheriphọ.

10. (a) Eeghe iyaạr dị imiịn phọ aDaniel eghaạph kụ edị yira romhiịn esi itooghị Anglo-America? (b) Kụ oghẹn ooto r’osooromineen kụ edị ewạ mọ yira oghel? (Miịn igbe phọ “ Gonha Loor Esi Aḅạy phọ!”)

¹⁰ Eḅẹl phọ, dị u/kịgh aani ipheriphọ iikpọ itooghị phọ oḍeenhaan bọ siphẹ uḍien phọ, otomaạm itooghị Anglo-America okuruon dị oḅarạm aḅạy, kparipẹ r’gol obobọ silva. Aḅạy phọ amerenyạn “nmụny phọ omhạr awe,” obobọ we phọ. (Dan. 2:43, miịn igẹ dị edi ude.) Kụ iduọn romiịn bọ ni ḍio arodon, oopho awe phọ rolhọgh aani ghan onhụ mem eleksọn, omiteghom kẹn ruukụ dị reeḅakị ghan elhiom awe r’aḍiberaạn awe dị oḍiku iiḍighi, rosạr ghan igiri e/meera, kụ oomo iphẹn phọ redughe ghan iikpọ phọ itooghị phọ emhoọgh bọ.

11. Ika kụ idị Iikpọ Itooghị Oomo Aḅirinhi Phọ Anglo-America ekparamhị okuphom owol phọ ayira mọ yira kụ odi siḍio aruukunha phọ?

¹¹ Edị emhunhenhion iyạl, idiphọ igbudu phọ eḍeenhaan bọ, Anglo-America kụ itooghị dị esughanhạm omhạn dị aBaibul phọ aghaạph aghọl. Kụ inhọn itooghị ke/sighẹ esi odị. Kuolọ eekunha odị ketu mem dị Omhạr phọ k’Enhaạn asighẹ eghạm Amagidọn aphiemhiom nyodị r’oomo inhọn itooghị omhạr awe. *—Ogan. 16:13, 14, 16; 19:19, 20.

12. Eghẹn enhọn ephigh kụ edị imiịn phọ aDaniel ephamhạm dị ingọ iyira iidereghị r’oḍuomolhoghi?

¹² Eeghe asuọ kụ edị yira omhoọgh siẹn imiịn phọ iphẹn phọ? Imiịn phọ aDaniel ingọ ni iyira enhọn ephigh dị eḍeenhaan mọ yira kụ odi sidio aruukunha phọ. Esi 2,500 r’opeel asiạ omhạn, aDaniel aghaạph ni mọ mem dị itooghị phọ aBabilọn esi eekunha, inya inhọn odọ itooghị kụ kedạ oomo aḅirinhi phọ, Kụ itooghi phọ abidị k’tir ghan ni we phọ Enhaạn. Oghiọm aghisigh, odị agananami ni mọ Iikpọ Itooghị Oomo Aḅirinhi Phọ Anglo-America kụ kesughanham omhạn esi oomo idị. Iphẹn phọ ingọ ni iyira iidereghị ḅilhẹ r’oḍuom olhoghi mọ moọny amem Omhạr phọ k’Enhaạn kasiemhi ni eekunha oomo itooghị omhạr awe, kụ odị bịn kụ kadạ siẹn ade phọ.—Dan. 2:44.

13. “Odaạm emạ dị amuneniom ophanya” ḅilhẹ ‘r’aḍioph araalhạ’ phọ oghol bọ siẹn Ogananami 17:9-12, emerenyạn eeghe, kụ ika kụ idị imiịn phọ memunhughan?

¹³ Bạl Ogananami 17:9-12. Amuphe phọ Eḅẹl Eghạm Oomo Aḅirinhi Phọ ekọm bọ imhunhenhi inhọn imiịn aBaibul ilọ asiḍio eekunha phọ. Abutooghiạ aḅirinhi phọ uwạ ghan omhiịn mọ bidị oseere ni eepho siẹn aḅirinhi phọ. Esi iduọn phọ January 1920, bidị uphighi ni League of Nations, opọ aUnited Nations asighẹ bọ esi odị October 1945. Okol ookpomhoghan phọ ophọn phọ mọ “odaạm emạ dị amuneniom ophanya.” Kuolọ o/ḍighi aani iikpọ itooghị aḅirinhi. Inyaạm mọ r’iikpọ phọ odị reḍuạ ghan esi abudaạm mọ abuẹn obakị bọ nyodị kụ keru. ABaibul phọ akol oomọ itooghị phọ iphẹn phọ mọ “ḍioph araalhạ.”

14-15. (a) Ogananami 17:3-5 eḍeenhaan eeghe iyaạr ilọ “Oboom aBabilọn” phọ? (b) Eeghe kụ remitenhaan buẹn oḅakị bọ ruukụ iiḅereghị okpẹ phọ?

¹⁴ Bạl Ogananami 17:3-5. Dị eego esi uḍien, otelhedom mọ Jọn amhiịn ni oleom emhạ, “Oboom aBabilọn,” ophọn phọ oomo aruukụ iiḅereghị okpẹ aḅirinhi phọ. Uḍien phọ aḍeenhaan eeghe? K’epẹ omhạn, aruukụ iiḅereghị okpẹ roḅophạn ghan ni kokumuan r’abudaạm aḅirinhi phọ koḅilhẹ osẹph bidị. Kuolọ moọny amem, aZihova kalọgh ni “iitughiạn phọ odị” olhoghi abutooghiạ phọ “mọ oḍighinom ipẹ onọ rawạ bọ.” Kụ eeghe ku kemite? Iikpọ itooghị phọ iphẹn phọ, ‘aḍioph phọ araalhạ phọ,’ kezuoghom ni ruukụ  iiḅereghị okpẹ phọ, kụ opiemhi.—Ogan. 17:1, 2, 16, 17.

¹⁵ Yira ulhegheri ika mọ eekunha aBabilọn Ogbogh phọ metumhan? Orue ophagharanhaạn aḍipuru phọ aḍiẹn phọ, kenighenhị dị yira kolegheri mọ Babilọn iḍiodi phọ amuụm ogbogh ophiịny aYufretis kụ aghoph ghan. Aḍinyạ Ogananami phọ etomaạm simuunhịr abuẹn obakị bọ Babilọn Ogbogh phọ idiphọ oghoph “arumuụm.” (Ogan. 17:15) Kuolọ eḅilhẹ kẹn ni eḍeenhaan mọ ‘kemooph ni’ rumuụm mọ iphẹn phọ, kụ iphẹn phọ eḍeenhaan mọ ibadị abuẹn obakị bọ ruukụ iiḅereghị okpẹ phọ ko/bakị mun bidị. (Ogan. 16:12) Omunhenhi imiịn phọ iphẹn phọ, ibadị awe rodon mowilhẹ ruukụ iiḅereghị osoman inhọn ariisi owạ olhoghonhaạn aḍighaạgh.

16. Oghẹn asuọ kụ edị yira momhoọgh esi onhaghanhạn imiịn phọ ilọ eeruanhaan phọ aUnited Nations ḅilhẹ r’amuphe aBabilọn Ogbogh phọ?

¹⁶ Eeghe asuọ kụ edị yira omhoọgh siẹn imiịn phọ iphẹn phọ? Eeruenheen aUnited Nations phọ r’ipẹ awe u/bakị muụn bọ ruukụ iiḅereghị okpẹ ekạr kụ eḍighi elhegh dị eegholhaany mọ yira odi siḍio aruukunhan phọ. Kuolọ ghalhamọ r’iduọn arumuụm mọ otomaạm  bọ mọ ebakị Babilọn kemoopha bọ ni, epẹ kụ ka/ḍighi eten dị kosighẹ opiemhiom ruukụ iiḅereghị okpẹ phọ. Idiphọ yira momhiịn bọ ni epẹ omhạn, aZihova kalọgh ni iitughiạn phọ odị olhoghi ‘aḍioph phọ araalhạ phọ’—iikpọ itooghị kirokirọ phọ ebakị bọ United Nations—“mọ oḍighinom ipẹ onọ rawạ bọ.” Areelhe phọ abuẹn phọ kopiemhi ni ruukụ iiḅereghị okpẹ ekperenhom, kụ keḍighi ni iikia esi aḅirinhi phọ. * (Ogan. 18:8-10) Amuphe aBabilọn Ogbogh phọ kakạr kụ apighemhi aḅirinhi phọ, kụ aḅilhẹ akọm ḍikparamhinheẹn, kuolọ awe phọ Enhaạn komoọgh ni iyạl ariphigh oghol omhoọgh ibo. Ogbogh amulhọgh ḍien phọ Enhaạn kopiemhi bịn k’agee-pọ, ḅilhẹ apelheẹny phọ ayira siẹn okarạph aḅirinhi phọ ophọn makpulhạn!—Luk 21:28.

17-18. (a) Ika kụ idị yira kokiọm ghisigh okparamhị omheeraam mọ ayira? (b) Yira kooḅeghiọn eeghe emhuoghaạph phọ etum bọ siẹn?

¹⁷ ADaniel aghaạph ni mọ “ogey olhegheri iyaạr phọ kaapaany ni.” Kụ okạr agey ipẹ phọ memunhughan! Yira momhoọgh onhaghạnhan aḍughụm ilọ imiịn dị eghaạph ilọ amem mọ ayira. (Dan. 12:4, 9, 10) Eten phọ imiịn phọ iphẹn phọ emunhughan bọ ebughẹ ni eegu phọ yira olhọgh bọ aZihova ḅilhẹ r’Ekpo-Onhụ phọ odị. (Isa. 46:10; 55:11) Esi iduọn phọ, kiọm ghisigh akparamhị omheeraam mọ anạ esi olhọgh amem otuughạ ghan Igẹ Iigbia phọ, ḅilhẹ r’esi olhoghonhaạn aḍighaạgh bunhọn osi asiya dị ekpạr r’aZihova. Odị kamaạr ri akoph oomo abuphẹ okạr bọ obeḍenhọm nyodị, kụ odị kangọ ni bidị “eephọ dị emhunhughan.”—Isa. 26:3.

¹⁸ Siẹn emhuoghaạph phọ etum bọ siẹn, yira kogbon imiịn dị egbolhomaam ookpomhoghan aKristẹn phọ siẹn asiḍio eekunha phọ. Iduọn yira kotuughạ bọ, imiịn phọ iphẹn phọ etuụgh bịn eḍigh esi phọ ipẹ ekpeanhaạn bọ siphẹ ipherị phọ asikoọl imiịn phọ eḍeenhaan bọ mọ yira odi siḍio aruukunha phọ. Yira komiịn kẹn ni inhọn ariphigh dị eḍeenhaan mọ aZizọs—Otooghiạ phọ ayira mamhiịgh bọ odạ phọ—kụ akạr ri raaḅakị bumatuạn phọ odị oḅạr bọ nyodị.