ONYỌ aJu phọ Mordecai okpanhạ oye dị oghaạph oghol siphẹ Aḍinyạ aBaibul phọ Esther. Odị aḍighi ebenhẹ olạ aJu dị akumuan ghan siphẹ ogiga itooghị aPersia phọ. Iphẹn phọ imite emhiighom omhunhenhiom oogh okuron asiạ phọ B.C.E., “siḍio uw-emhạ phọ Ahasuerus.” (Olegheriom uw-emhạ phọ opọ phọ rodon r’aḍien phọ Xerxes I.) AMordecai akikima ni oḅian oghiigh uw-emhạ phọ. Loor iphẹn aMordecai aḍighi bọ, uw-emhạ phọ amiteom ni iikolhobian dị kokuenhi nyodị esi ogbo. Kụ onyebel roten, mem dị aHaman amulhọgh ḍien phọ aMordecai r’awe abuọ aJu phọ romhugh, kụ uw-emhạ phọ amạ Mordecai idiphọ ogbogh opoghom siphẹ itooghị phọ odị. Kụ aMordecai asighẹ iikpọ phọ uw-emhạ phọ mangọ bọ nyodị angoọm itọ dị ephẹl sighuḍum oomo abuọ aJu phọ orọl bọ eeḍiạn itooghị phọ aPersia.—Esther 1:1; 2:5, 21-23; 8:1, 2; 9:16.

Abuniin awe dị otuughạ ilọ iphirigba siphẹ iḅẹl asiạ 20 okuron asiạ phọ ughophora mọ araraạr phọ ogẹ bọ siphẹ aḍinyạ phọ Esther mọ oopho asidum bịn ḅilhẹ mọ aMordecai o/ḍighi okaraghị oye dị arọl ghan. Kuolọ lhạ phọ 1941, awe dị roguphogh ghan kowaaghị raraạr umhiịn ni raraạr dị ebakị ipẹ aBaibul phọ aghaạph bọ ilọ aMordecai. Eeghe araraạr kụ edị bidị omhiịn bọ?

Awe dị rowaaghị ghan raraạr umhiịn ni igẹ acuneiform abuọ aPersia phọ dị eghaạph ilọ oye dị oghol mọ Marduka (Onhụ aḅekeeny Mordecai). Odị adighi oniin olọ iiḍighi eelhe phọ, dị eeni akumuan ghan idiphọ opamạm ikpoki, siphẹ Shushan. Arthur Ungnad, ophelhegbe oye ilọ iphirigba awe amem mọ opọ phọ, aḅẹm mọ igẹ acuneiform phọ kụ “ogina igẹ dị ebakị ipẹ aBaibul phọ aghaạph bọ ilọ aMordecai” mem mọ opọ phọ.

K’amem mọ Ungnad aghaạph bọ ipẹ phọ, awe igbogh arinyạ mogbạ ni otenheghi simuonịr igẹ aPersia cuneiform mọ. Eniin esi iphẹn phọ pọ aPersepolis tablets phọ, umhiịn igẹ phọ iphẹn phọ siphẹ osereghi ghan bọ ikpoki phọ etuman bọ iikpe emhạ phọ moogulhemhi bọ. Kụ usighẹ ghan oḍighinhom mem mọ Xerxes I ratooghị bọ. Ugẹ onhụ Elam kụ epamhanhạm ibadị asiḍien awe phọ oghaạph bọ oghol siphẹ aḍinyạ phọ Esther. a

Ibadị igẹ aPersepolis iphẹn phọ ekaạph ni ekol ḍien phọ Marduka, opọ akumuan ghan bọ idiphọ ogeeghiạ siphẹ ogiga phọ epẹ Shushan mem mọ Xerxes I ratooghị bọ. Iniin igẹ phọ ipẹ phọ ekaạph mọ aMarduka aḍighi odị agbạ ghan atenheghi. Ipẹ phọ ekạr kụ eḅọph r’ipẹ aBaibul phọ aghaạph bọ ilọ aMordecai. Odị aḍighi oye dị akumuan ghan siphẹ otu iiruẹn Uw-emhạ phọ Ahasuerus (Xerxes I), kụ eghom ephughạn pọ iyạl arunhụ kụ edị odị aḅạ ghan. AMordecai agbor ghan ni arọl siphẹ onhụ aḍibuo ogiga uw-emhạ phọ siphẹ Shushan. (Esther 2:19, 21; 3:3) Onhụ aḍibuo uw-emhạ phọ aḍighi ni ogbo otu dị arebenhẹ uw-emhạ phọ orọl ghan okumuan.

Ibadị ooghighighạn edi ni ilọ ipẹ oghaạph bọ ilọ aMarduka r’ipẹ aBaibul pho aghaạph bọ ilọ aMordecai. Bidị urọl eniin phọ amem mọ r’eniin phọ esi phọ ḅilhẹ oḍighi oniin phọ oḍighi phọ. Oomo phọ ooghighighạn phọ ophọn phọ irorori iyira okureri mọ aMarduka r’aMordecai phọ aBaibul phọ aghaạph bọ aghol siphẹ aḍinyạ phọ Esther mọ oniin phọ oye.