1. kolegheri ika oye dị akpẹ oḍuom olhoghi?

 OYE dị akpẹ oḍuom olhoghi, pọ oye dị raḍighi ghan ilọ odị aghaạph ḅilhẹ ragbạ ghan agey. (Ps. 15:4) Olegheriom nyodị idiphọ oye dị kotue ni obeḍenhọm. Yira rowạ mọ abumor r’abumaranhi phọ ayira ulhegheriom aani iyira iduon phọ. Yira koḍighi ika kụ abunhọn uḍuom iyira olhoghi?

2. Ika kụ idị yira kotue oḍeenhaan mọ yira okpẹ ni oḍuom olhoghi?

² Yira ko/tue okpaariọm we oḍuom ayira olhoghi. Yira kụ koḍighi oḍeenhaan mọ yira okpẹ ni oḍuom olhoghi. Roḅẹm ghan ni mọ oḍuom olhoghi akịgh ikpoki. Ikpoki ekpạr omhoọgh; kuolọ edugh oroph. AZihova maḍighi ni uḍeenhaan iyira mọ odị akpẹ ni oḍuom olhoghi. R’amem r’amem odị ka/ḍighi iyaạr dị yira kotuạn otoph oḍuom olhoghi phọ ayira esi odị, loor esi dị “oomo iiḍighi phọ odị ilọ oḍuomolhoghi ni.” (Ps. 33:4) Kụ odị rawạ mọ yira otuughaạny nyodị. (Efẹ. 5:1) Ooḅeghiọn reḍeenhaan arebenhẹ aZihova dị otuughaạny Odẹ k’akẹ phọ abidị ḅilhẹ oḍeenhaan mọ bidị okpẹ ni oḍuom olhoghi. Kụ yira oḅilhẹ ooḅeghiọn oogh araagharạ dị ketue ilhoghonhaạn iyira ḍighaạgh oḍighi awe dị okpẹ oḍuom olhoghi.

3-4. Ika kụ edị oyil phọ Daniel aḍeenhaan mọ odị akpẹ ni oḍuom olhoghi, kụ ighẹn asipuru kụ edị ewạ mọ yira opuruan siloor?

³ Oyil phọ Daniẹl aphighi ni emạ eḍeenhaan ilọ oḍighi oye dị akpẹ oḍuom olhoghi. Ghalhamọ r’iduọn osighẹ bọ nyodị ogheelhom epẹ Babilọn idiphọ ebenhẹ, odị aghị ni ghisigh aḍeenhaan mọ odị oye dị akpẹ oḍuom olhoghi. Oḍuom olhoghi phọ awe omhoọgh bọ oghị esi odị aphogh ghan bịn obụgh, kụ r’olhoghonhaạn aḍighaạgh aZihova, odị arue ni agbạ malhạ Uw-emhạ phọ aBabilọn Nebuchadnezzar. Kụ amem kẹn irọl li dị emhoghi mọ aDaniel aḅenị uw-emhạ phọ mọ olhoghi aZihova o/ḅaạl esi odị —dom dị uw-emhạ phọ u/wạ onhaghạn. Iphẹn phọ imhoghi ni akpọ oḅio, loor esi dị aNebuchadnezzar aḍighi oye oboom oghạgh olhoghi! (Dan. 2:12; 4:20-22, 25) Ibadị asiạ meten, aDaniel aḅilhẹ ni aḍeenhaan mọ odị oye dị akpẹ oḍuom olhoghi, mem dị odị agbạ dom aḍiigu dị emite siphẹ iikpe ogiga phọ aBabilọn. (Dan. 5:5, 25-29) Kụ onyebel roten, aDarius opọ aMede r’awe itooghị phọ odị uru ni olhọgh elhegh mọ aDaniel amoọgh “uwaloor dị agbatanhaạn”. Oomọ abidị umheeraam ni mọ aDaniel “aḍighi oye oḍuom olhoghi kụ o/ḍighi iyaạr lọ eeph eḅilhẹ eḍeenhaan iguegue.” (Dan. 6:3, 4) Ii, ghalhamọ uw-emhạ dị u/ḍighi ebenhẹ aZihova bịn alhọgh ni elhegh mọ aDaniel oye dị akpẹ oḍuom olhoghi!

⁴ R’eḍeenhaan phọ aDaniẹl, ewạ ni dị yira kopuruan loor mọ: ‘Awe epẹ erugh phọ ulhegheri imhị idiphọ eeghe odọ oye? Awe ulhegheri ni imhị idiphọ oye dị akpẹ oḍuom olhoghi ḅilhẹ ramaạr ghan kaphạm torobọ iyaạr obobọ oḍighi dị oḅọgh ungọ imhị ḍughụm?’ Uḍighi ika kụ asipuru phọ iphẹn phọ emhạn bọ maạr opuruan? Loor esi dị yira rosighẹ ghan rughuanian k’oghiọm aZihova mem dị yira oḍeenhaan mọ yira okpẹ ni oḍuom olhoghi.

5. Uḍighi ika kụ olhegheriom bọ aHananiah idiphọ oye dị akpẹ oḍuom olhoghi?

⁵ Lhạ phọ 455 B.C.E., mem mọ Opoghom mọ Nehemiah malhọgh bọ iikpe phọ aJeruselem amhạn, odị awạ ni we dị okpẹ oḍuom olhoghi dị komaạr opogh emhạ phọ. Kụ aNehemiah aselẹ ni we alhọgh ophogh ariisi, oniin aḍighi aHananiah opọ odị amạ bọ idiphọ uw-emhụ abuọ eghạm mọ. ABaibul phọ akaạph mọ aHananiah phọ “aḍighi oye dị radạph ghan Enhaạn kụ akpẹ  oḍuom olhoghi.” (Neh. 7:2) Ephomhoghiạn phọ aHananiah amhoọgh bọ aghị esi aZihova ḅilhẹ r’oghiilhaan phọ odị amhoọgh bọ aghị esi oḍighi araraar dị aZihova i/ḅeraạn inyu ni nyodị okuọm aloor odị siphẹ oḍighi phọ. Araagharạ phọ iphẹn phọ ketue ni elhoghonhaạn aani nyinhạ ḍighaạgh oḍighi oye dị akpẹ obeḍenhọm siẹn arukumuan phọ Enhaạn.

6. ATikikọs aḍeenhaan ika m’onọ oyaghirị aPọl dị akpẹ oḍuom olhoghi?

⁶ Lọgh elhegh eḍeenhaan phọ aTikikọs, odị aḍighi onyọ umor dị aPọl aḍuom olhoghi. Mem mọ aPọl arọl bọ ikoli olhoghotu, aTikikọs kụ alhoghonhaạn ghan nyodị ḍighaạgh, aPọl aḅẹm mọ odị onyọ asiya dị ‘oḍuom olhoghi.’ (Efẹ. 6:21, 22) APọl aḍuom ni olhoghi mọ aTikikọs kasighẹ ni rinyạ phọ odị agẹ bọ akiọm bumọr phọ epẹ Efesọs ḅilhe r’aKolosị kụ akparamhị aḅilhẹ aadereghị bidị. Eḍeenhaan phọ aTikikọs iitughianhạm iyira ilọ abumor phọ abuphẹ okpẹ bọ oḍuom olhoghi oḅilhẹ okpẹ obeḍenhọm, ruphogh ghan bọ iyira eten aruwaloor.—Kọl. 4:7-9.

7. Nạ atuughạ eeghe ilọ adọl okpẹ oḍuomolhoghi esi ikumor awe phọ r’buphẹ rologhonhaạn ghan bọ bidị ḍighaạgh?

⁷ Rodon, yira okạr osereghiạn ikumor awe phọ r’abuẹn rologhonhaạn ghan bọ bidị ḍighaạgh okpẹ bọ oḍuomolhoghi. Idiphọ aDaniel, Hananiah, r’aTikikọs, bidị omaghamhị ni maạr oḍighi phọ abidị. Mem dị yira rokị ituughạ ogboku awiki phọ, yira roo/ḅaghamhiạn ghan loor mughumọ ongooghị ni iiḍighi phọ we lọ kopamhạgh. Kụ ikumor awe phọ rosereghiạn ghan ni mem dị abuphẹ ongọ bọ iiḍighi phọ ookolhobian bịn oru oḍighi! Esi omaạm, yira ko/kiilaan omhạgh awe dị yira rotughemhị ghan oru aani ituughạ, loor esi dị mọ eeni awe koo/kolhobian ituughạ phọ. Bilhẹ yira oḍuom ni olhoghi mọ arinyạ oghimọm epẹ erugh phọ ketu ni. Yira ologhoma ni mọ abumor phọ abuẹn okpẹ bọ oḍuomolhoghi omaạr ri ruphogh iyira, yira okol li emhụ abidị rosẹph aZihova! Ighẹn areten kụ edị yira koḍeenhaan mọ yira okpẹ ni oḍuomolhoghi?

8. Ika kụ idị yira kotue omoọgh ephoghom dị eeleeny mem dị yira roḍeenhaan bunhọn ḍiḅeraạn? (Proverbs 11:13)

⁸ Yira opomoghiạn bumor r’abumaranhi phọ ayira, kụ yira rowạ ghan ni olhegheri ilọ bidị odi aani. Toroboiperolbọ, ewạ ni mọ yira omhoọgh ephoghom dị eeleeny kụ oḅilhẹ olhọgh eegu raraạr ibooghiạn abidị. Abuniin siphẹ aKristẹn oḅẹl okuron asiạ phọ umhaạr “ikalaghiạn r’oḅiligha ghan adọl abunọn awe, r’oghaaphọgh ghan oghol araraạr lọ i/kpeanaạn.” (1 Tim. 5:13) I/wạ m’orọl idiphọ abidị. Eeni oye atue ni akaạph raraạr ibooghiạn odị uḅenhị iyira dị i/wạ m’oghaạph oḅenhị onhọn oye. Esi omaạm, onyọ umaranhi atue ni akaạph iiḅaghamhị e/moon odị obobọ odẹgh ophogh dị odị asoman uḅenhị iyira, kụ uphụr iyira rurụ mọ ku/kaạph uḅenhị oye. Yira kolọgh ni eegu osopha phọ odị ḍughụm? * (Bạl Proverbs 11:13.) Nyiidiphọ ooḅeghiọn sidọl kirokirọ dị kewạ ni m’ophamhanhạm raraạr ibooghiạn.

9. Ika kụ idị abuọ eghunotu phọ koḍeenhaan mọ bidị okpẹ ni oḍuomolhoghi?

⁹ Siphẹ eghunotu phọ. Torobọ olọ eghunotu phọ amoọgh oḍighi omhaạr ophamanhạm araraạr ibooghiạn eghunotu phọ. Esi omaạm, oḅẹm mọ anhịr dị aḍighi onyọ aKristẹn amoọgh eegharạ dị emhoọgh idị edi esi olom mọ odị. Olom mọ kakaạph ni aḅenhị bunhọn awe bịn eḍighi idị umugholoor kasiph nyodị ḍughụm? Eeye! Odị apomoghiạn anhịr phọ, kụ ka/wạ oḍighi iyaạr dị kepin esi odị. (Efẹ. 5:33) Ewạ  mọ aburudẹ r’aburunhiin olhọgh elhegh mọ emoghi ni ozoọm ghan ibạm anmụny phọ r’olhọgh eegu. Kuu/folomhi bidị esi oghaaphọgh ghan opiomạn abidị oḅenhị abunhọn. (Kọl. 3:21) Ewạ mọ ibạm anmụny phọ osụ olhoghi, bidị ku/kaaphọgh ghan raraạr dị keefolhomhi buọ eghunotu phọ uḅenhị bunhọn awe. (Deut. 5:16) Mem dị torobọ olọ eghunotu phọ aḍighi oomo ilọ odị katue ophamhanhạm araraạr ibooghiạn eghunotu phọ, kekparamhị ni muḅọph eghunotu phọ.

10. Oḍighi ogey oyaghirị eḅaramaạm eeghe? (Proverbs 17:17)

¹⁰ Igbo arighirị. Amem emhạn mem, ibadị ayira rologhoma ghan ni mọ ewạ ni oghaạph idị riiḅaghamhị iyira oḅenhị ogbogh oyaghirị ayira. Kuolọ eeni amem rekpạr ghan ni oḍighi iduọn phọ. Eeni i/ḍighi eegharạ ayira oghaạph ghan idị yira olhoghoma oḅenhị onhọn oye, kụ yira rologhoma ghan ni oḅonyonhu ozuan mem dị yira omhiịn mọ oye m’aghaạph iyaạr dị yira oḅenhị nyodị aḅenhị onhọn oye. Ḍieriphọ aḍighaạgh phọ, yira rosereghiạn ghan ni mem dị oye amhaạr aphạm raraạr ibooghiạn dị yira oghaạph oḅenhị nyodị! Opọ “ogey oyaghirị.”—Bạl Proverbs 17:17.

11. (a) Ika kụ idị ikumor awe r’anmariịr abidị koḍeenhaan mọ bidị okpẹ ni obeḍenhọm? (b) Eeghe kụ edị yira kotuughạ esi okumor oye ookpomhoghan dị amhaạr ophạm araraạr ibooghiạn ookpomhoghan r’ilọ eghunotu odị? (Miịn afoto phọ.)

¹¹ Siphẹ ookpomhoghan phọ. Ikumor awe ookpomhoghan dị romaạr ghan kophạm raraạr ibooghiạn, okịgh idiphọ “esi oghiil oḍigh mem oghim, ḅilhẹ r’esi ibooghiạn” abumor phọ abidị. (Isa. 32:2) Yira olegheri mọ yira kotue ni okaạph iyaạr oḅenhị we phọ abuẹn phọ r’oḍuomolhoghi mọ bidị ko/kaạph oḅenhị bunhọn. Yira ro/kpaariọm ghan bidị oḅenhị ayira raraạr dị i/wạ mọ bidị oghaạph oḅenhị oye. Yira osereghiạn ni nmariịr ikumor awe phọ loor esi dị bidị ro/puru ghan burulom mọ abidị raraạr ibooghiạn abunhọn. Okạr oghaạph, eḍighi ni ḍisẹph mem dị u/kaạph uḅenhị anhịr okumor oye ookpomhoghan raraạr dị egbolhomaam bumor r’abumaranhi phọ. Oniin anhịr okumor oye aḅẹm mọ: “Mị rasereghiạn ni iduọn  olom amhị ra/kaạph ghan bọ kuḅenhị imhị raraạr ibooghiạn abuphẹ bidị rokị ghan bọ koophoghogh, obobọ bulọ ewạ olhoghonhaạn aḍighaạgh reten aruwaloor, ghalhamọ kẹn r’oghol aḍien abidị. Mị asereghiạn ni iduọn imhị ru/ḅenhị ghan bọ raraạr dị mị ka/tue aloghonhaạn ḍighaạgh. Loor iduọn phọ, mị ramoọgh ghan ni eereẹgh oghaaphạn r’atorobọ oye siphẹ ookpomhoghan phọ. Kụ mị aḍuom ni olhoghi mọ mem dị mị aghaạph raraạr ibooghiạn amhị obobọ iiḅaghamhị amhị aḅenhị olom mọ amhị, odị ka/kaạph aḅenhị oye.” Iikia i/lo, yira rowạ ni mọ ulhegheriom iyira idiphọ awe dị okpẹ oḍuomolhoghi. Ighẹn araagharạ kụ kilhoghonhaạn iyira ḍighaạgh oru odọ awe dị orọl iduọn phọ? Yira kooḅeghiọn oogh inẹ.

12. Uḍighi ika kụ yira koḅẹm bọ mọ ephomhoghiạn kụ iphighiom oḍuomolhoghi? Ngọ eḍeenhaan.

¹² Ephomhoghiạn kụ iphighiom oḍuomolhoghi. AZizọs aḅẹm mọ iyạl phọ igbogh itọ phọ pọ ophomhoghiạn aZihova r’ophomhoghiạn amatuman ayira. (Mat. 22:37-39) Ephomhoghiạn phọ yira omhoọgh bọ oghị esi aZihova rinyu ghan iyira otuughaạny eḍeenhaan okpẹ oḍuomolhoghi phọ odị. Esi omaạm, ephomhoghiạn phọ yira omhoọgh bọ oghị esi abumor r’abumaranhi phọ reḍighi ghan idị yira ko/kaạph ghan raraạr ibooghiạn abidị oḅenhị we. Yira ko/ḍighi iyaạr dị kekọm iiḅaghamhị, roofola, obobọ eephinha engọ bidị.—Jọn 15:12.

13. Eghẹn eten kụ edị osooromhi aloor raḍighi ghan idị yira k’okpẹ oḍuomolhoghi?

¹³ Osooromhi aloor kulhoghonhaạn iyira ḍighaạgh oḍighi awe dị okpẹ oḍuomolhoghi. Onyọ aKristẹn dị asooromhi loor ra/kparaghạ ghan oḅeraạn abunhọn esi okem ghan oghaạph iyaạr dị emite. (Fil. 2:3) Raa/phughemhian ghan loor esi oḅẹm m’onọ alegheri iyaạr dị i/wạ mọ odị aghaạph amiteom. Osooromhi aloor kụ kikima iyira oghaạph ghan iboom ilọ aḍiitughiạn ayira ilọ araraạr dị aBaibul phọ obobọ arinyạ phọ ayira i/kaạph.

14. Ika kụ idị orọph onhaghanhạn raḍighi ghan idị yira k’okpẹ oḍuomolhoghi?

¹⁴ Orọph onhaghanhạn raḍighi ghan idị onyọ aKristẹn kalọgh elhegh “mem dị ekpẹ oḅoorian r’amem dị ekpẹ oḅạ.” (Eccl. 3:7) Iniin arikpisi roḅẹm ghan mọ “Oḅạ eḍighi siliva, kụ oḅoorian eḍighi gol.” Iduọn phọ pọ, asimem edi ni dị ekpẹ oḅoorian kparipẹ r’oḅạ. Pọ kụ iyaạr phọ aProverbs 11:12 iromha bọ iyira mọ: “Oye ogey orọph onhaghanhạn raḅoorian ghan bịn.” Ooḅeghiọn eḍeenhaan. Oniin okumor oye ookpomhoghan dị mamhiịn raraạr, ragbor ghan ni kaghị alhoghonhaạn ḍighaạgh inhọn arookpomhoghan dị osoman ipaanhaạn. Onhọn okumor oye aghaạph ilọ odị mọ, “Odị ramaạr ghan ni kagona loor dị ka/kaạph raraạr ibooghiạn ophodiphọ ookpomhoghan phọ aḅenhị oye.” Orọph onhaghanhạn okumor oye phọ ophọn phọ maḍighi iyaạr dị abueriphọ ikumor awe ookpomoghan phọ abidị olhọgh nyodị eegu. Bidị oḍuom ni nyodị olhoghi mọ ka/kaạph raraạr ibooghiạn abidị aḅenhị bunhọn.

15. Ngọ eḍeenhaan dị emạ emiteom mọ ogbạ agey raḍighi iyaạr dị oye k’akpẹ oḍuomolhoghi.

¹⁵ Ogbạ ghan agey kụ enhọn iyaạr dị reḍighi ghan idị oye k’akpẹ oḍuom olhoghi. Yira roḍuom ghan olhoghi oye dị ragbạ ghan agey, loor esi dị yira olegheri mọ odị ka/gbạ okpẹ. (Efẹ. 4:25; Hib. 13:18) Esi omaạm, oḅẹm mọ nạ rawạ onhighemhị aḍighalhanyạ itughemhị phọ anạ. Kụ nạ rawạ oye dị katu anaghạn oghaạph phọ obọ akori amaaghị riisi lọ ewạ oolemhi. Anhiạn kụ edị nạ kaḍuomolhoghi mọ kakaạph ni ilọ eru inẹ? Kaḍighi oye dị kaḅenhị nyinhạ ilọ nạ rawạ onhaghạn obobọ oye dị kaḅenhị nyinhạ eyoghoyoghọ eten ipẹ eru bọ inẹ ḍughụm? Ophagharanhaạn phọ aagholhaan ni. ABaibul phọ aḅẹm mọ: “Oḅaạm oye omiteom kụ inhighẹ epu ephomhoghiạn dị aaghị.  Ariisi dị oyaghirị kụ aḍighi oye phọ rekpeanhaạn ghan ni.” (Prov. 27:5, 6) Eḅẹl amem mọ, iyira ki/ḅeraạn onhaghạn ipẹ odị aghaạph bọ, oghaạph oye dị ragbạ ghan agey kụ kungọ iyira suọ dị kabia.

16. Ika kụ idị aProverbs 10:19 emạ emiteom mọ ewạ ni ophamhaghạn aloor?

¹⁶ Ophamhaghạn aloor amạn ni maạr eḍighi maạr dị yira rowạ mọ abunhọn uḍuom iyira olhoghi. Eegharạ phọ epẹ phọ kilhoghonhaạn iyira ḍighaạgh ophamhaghạn anem ayira mem dị risoghoḍị iyira oghaạph iyaạr ibooghiạn abunhọn. (Bạl Proverbs 10:19.) Ophamhaghạn aloor ayira katue ni aḍigh esi odẹgh ophogh mem dị yira roḍighinhom intanẹt phọ. Eḍighi maạr dị yira ugona loor, yira otue ni okaạph raraạr ibooghiạn oḅenhị ḍita awe eten dị olhoghi yira u/seere. Mem dị yira olhọgh iyaạr siphẹ intanẹt phọ yira ko/tue mun opamaghạn ipẹ abunhọn awe kosighẹ bọ oḍighinhom obobọ raraạr dị kepuẹ. Ophamhaghạn aloor raḍighi ghan idị yira koḅoorian mem dị abuọ isophoghom rokparaghạ okpaariọm ayira oghaạph araraạr dị kelọgh esi ootor’osooromineen bumor r’abumaranhi phọ ayira. Iphẹn phọ etue ni emite mem dị abuọ agomẹt phọ ruupuru iyira sipuru ekpisi dị osophoghom oḍighi phọ ayira. Yira otue ni osighẹ oḍighinhom ḍinhị olhogh phọ eḅẹm bọ mọ ‘ophaḍiọm onhụ’ ayira igbaḅiri, mem dị yira osoman idọ asidọl phọ iphẹn phọ obobọ inhọn. (Ps. 39:1) Mughumọ yira roḍighi iyaạr r’abuọ eghunotu ayira, righirị ayira, bumor r’abumaranhi phọ ayira, obobọ onhọn oye, ewạ mọ oḍighi we dị okpẹ oḍuomolhoghi. Kụ orue oḍighi oye dị akpẹ oḍuomolhoghi, ewạ ophamhaghạn aloor.

17. Ika kụ idị yira kopophe dọl dị ekpẹ oḍuomolhoghi siphẹ ookpomhoghan phọ?

¹⁷ P’eeghe idị yira rosereghiạn iduọn aZihova uḍur bọ iyira alhọgh ookpomhoghan dị awe dị omhoọgh ephomhoghiạn oḅilhẹ okpẹ oḍuomolhoghi kụ odi! Torobọ onyọ ayira amoọgh oḍighi orọl idị abumor r’abumaranhi phọ ayira kuḍuom iyira olhoghi. Mem dị torobọ onyọ ayira alhọgh inyaạm oḍeenhaan ghan ephomhoghiạn, osooromhi aloor, orọph onhaghanhạn, ogbạ ghan agey, ḅilhẹ r’ophamhaghạn aloor, pọ yira ropophe ghan dọl dị ekpẹ oḍuomolhoghi siphẹ ookpomhoghan phọ. Oḍighi oye dị akpẹ oḍuomolhoghi i/ḍighi oḍighi aḍio. Eḍighi idị yira kotuughaạny Enhaạn phọ ayira Zihova kụ okiọm ghisigh oḍeenhaan ghan mọ yira okpẹ ni oḍuomolhoghi.