1. Eeghe kụ kiidereghị iyira mem dị yira olhoghoma mọ yira bịn odi, obobọ yira oḅonyonhu ozuan loor iiḅaghamhị? (Psalm 118:5-7)

NẠ MALHOGHOMA ghan ni mọ ogina anạ bịn odi, mọ oye olhoghonhaạn anạ ḍighaạgh o/lho mem dị nạ amhoọgh iiḅaghamhị ḍughụm? Ibadị molhoghoma ghan ni iduọn phọ, ghalhamọ r’abenhẹ aZihova dị okpẹ oḍuomolhoghi. (1 Ki. 19:14) Eḍighi maạr dị emitenhaan nyinhạ iduọn phọ, pọ tuutughiạn oguan phọ aZihova aḅẹm bọ mọ: “Mị inyina ki/wilẹ. Mị inyina ki/ghel.” Esi iduọn phọ, yira otue ni oḅẹm r’akpọ oḅio mọ: “AZihova odi agạ amhị; Mị ka/kiilaan.” (Hib. 13:5, 6) Otelhedom mọ aPọl agẹ ikpo onhụ phọ ipẹ aghiọm buphẹ r’odị oḅọph bọ omheeraam mọ epẹ Judia lhạ phọ 61 C.E. Ikpo onhụ phọ odị iitughianhạm iyira ipẹ okọ suọr phọ agẹ bọ siphẹ Psalm 118:5-7.—Bạl.

2. Yira kooḅeghiọn eeghe siẹn emhuoghaạph phọ ephẹn phọ, kụ eeghe kụ iḍighi?

² Idiphọ okọ suọr phọ, araraạr dị emiteghunhaan Pọl iḍighi ni idị odị alhegheri ni mọ aZihova kụ Olọgh Ḍighaạgh. Esi omaạm, esi iyạl asiạ dị meten kụ odị agbi bọ ogẹ aḍinyạ phọ oghiọm buọ aHibru phọ, aPọl arọl li esi ooto r’osooromineen epẹ ophiịny-abazị phọ, mem dị aḍigh oghuugh. (Iiḍighi 27:4, 15, 20) Kụ egbi bọ oteẹny amem mọ bidị oḍigh bọ oghuugh phọ, ḅilhẹ r’oomo amem mọ bidị orọl bọ siphẹ oghuugh phọ, aZihova alhoghonhaạn ni ḍighaạgh Pọl ibadị areten. Yira kooḅeghiọn iraạr areten. AZihova alhoghonhaạn ḍighaạgh Pọl dị eego esi aZizọs r’aruukpaạny phọ, we dị ophạm iikpọ, ḅilhẹ r’abuphẹ r’odị oḅọph bọ omheeraam mọ. Ooḅeghiọn idị aZihova asighẹ iraạr phọ areten phọ iphẹn phọ alhoghonhaạn ḍighaạgh Pọl, kebughẹ oḍuomolhoghi phọ ayira esi oguan phọ Enhaạn aḅẹm bọ mọ, Odị kamegheron ni mem lọ yira omhạgh nyodị ilọ olhoghonhaạn aḍighaạgh.

3. Eeghe kụ edị eeni aPọl aatughiạn, kụ eeghe kụ iḍighi?

³ APọl akạr amhoghi olhoghonhaạn aḍighaạgh. Lhạ phọ 56 C.E., aḍita awe ughị ni bịn oghọgh nyodị omiteom siphẹ otu iiḅereghị phọ epẹ Jeruselem bịn onyạ oghiigh odị. R’eḅaạl ḍieriphọ aḍio phọ bịn osighẹ Pọl oghị siphẹ otu iiruẹn phọ, kụ amulọgh ḍien phọ uwạ ni ophanyị odị. (Iiḍighi 21:30-32; 22:30; 23:6-10) Mem mọ amuphẹ phọ, eeni aPọl aatughiạn ni mọ, ‘K’apụr amem kụ edị mị kakparạm ghan roofolha phọ iphẹn phọ?’

4. Ika kụ idị aZihova asighẹ Zizọs akparamhiọm Pọl?

⁴ Eeghe olhoghonhaạn aḍighaạgh kụ edị aPọl amhoọgh? Rosiph bọ Pọl ḍughul, kụ “Omoọgh-we phọ,” aZizọs, aru amheerạ atuman nyodị kụ aḅenhị mọ: “Moọgh okparạm. Idiphọ nạ aghaạph bọ iIọ amị epẹ JeruseIem kụ idị nạ kughaaphaạn ni imị epẹ Rom.” (Iiḍighi 23:11) P’eeghe okparamhị dị akasiạn r’amem mọ! AZizọs asẹph ni Pọl ilọ ogbaanhaạn phọ odị mangọ epẹ Jeruselem. Kụ aḅilhẹ aguanhaan mọ odị kasi ni Rom, akiọm ghisigh angọ aani ogbaanhaạn epẹ phọ. Iikia i/lo, mem mọ oguanhaan bọ nyodị ipẹ phọ, aPọl alhoghoma ni oghoph idiphọ obumoọny dị odẹ amhaạr aghuraam.

5. Ika kụ idị aZihova asighẹ ookpaạny akparamhiọm Pọl? (Miịn afoto oḅẹl opoḍi phọ.)

⁵ Ighẹn inhọn ipaanhaạn kirokirọ kụ edị aPọl asoman? Iyạl asiạ reten egbi k’amem mọ iiḅaghamhị phọ emite bọ epẹ Jeruselem, aPọl aḍigh ni oghuugh dị r’akị Italy, kụ oghuugh phọ azuan ogbogh oghim dị abuọ izoghị phọ r’abuphẹ osaạny bọ ootughiạn mọ bunọ komuughu ni. Kuolọ aPọl o/mhoọgh oghiilhaan. Eeghe kụ iḍighi? Odị aḅenhị oomo abuphẹ oḍigh bọ oghuugh phọ mọ: “Ḍughul phọ aḍiẹn eḅaạl bọ rodon, ookpaạny Enaạn phọ epẹ imoọgh bọ imị kụ mị raaseeny ghan bọ aru ni ameerạ iigaạny amị. Kụ uḅenị imị mọ, ‘PọI, ka/kiiIaan. Nạ kameerạ ni ghisigh aSiza. Pogh aani, Enaạn metuạn emụ anạ eḍighi dị r’eniịn emụ abuphẹ r’anạ oḍigh bọ oghuugh phọ ke/pe.’” AZihova arom ookpaạny kụ aḅilhẹ aghị aatughianhạm Pọl ipẹ Odị arom bọ Zizọs oguanhaan odị eḅẹl amem mọ. APọl asi ni Rom idiphọ aZihova aguanhaan bọ.—Iiḍighi 27:20-25; 28:16.

6. Oghẹn oguan aZizọs kụ katue ukparamhị iyira, kụ eeghe kụ iḍighi?

⁶ Eeghe olhoghonhaạn aḍighaạgh kụ edị yira romoọgh ghan? AZizọs rubakị ghan ni iyira idiphọ odị abakị bọ Pọl. Esi omaạm, aZizọs aguanhaan oomo phọ awe phọ rodạph bọ nyodị mọ: “Mị odianaan ni r’anyina, ḍio etum ḍio tutụ eteẹny eekuna aḅirini phọ.” (Mat. 28:20) Ikpo onhụ phọ aZizọs ketue ni ikparamhị iyira. Eeghe kụ iḍighi? Loor esi dị iniin asiḍio rikparanhaạn ghan ni iyira okparạm. Esi omaạm, mem dị oye ephomhoghiạn ayira amhugh, yira rokaran ghan ni eephinha phọ esi asiḍughul otu, ḅilhẹ r’ibadị asiạ. Abunhọn rokaran ghan igbagarạ  asiḍio loor esi aḍikpọ, Abunhọn kẹn rokaran ghan igbagarạ asiḍio loor esi oḅonyonhu ozuan r’ooḅaghamhiạn aloor. Ghalhamọ r’iduọn phọ ni, yira romoọgh ghan ni inyaạm okparạm loor esi dị yira olegheri mọ aZizọs odi ni r’ayira “ḍio etum ḍio ,” ghalhamọ r’asiḍio phọ ipẹ egbagarạ bọ siẹn adọl aghuḍum mọ ayira.—Mat. 11:28-30.

7. Odaphạn Ogananami 14:6, ika kụ idị aZihova rulhoghonhaạn ghan iyira ḍighaạgh rodon?

⁷ Ekpo Onhụ phọ Enhaạn ingọ iyira okuphom owol mọ aZihova rulhoghonhaạn ghan iyira ḍighaạgh dị eego esi aruukpaạny phọ. (Hib. 1:7, 14) Esi omaạm, aruukpaạny phọ ribakị ghan ni iyira keḅilhẹ iiḅakị iyira iduọn yira rogbeelhom bọ “ooḅi oghaạph [Omhạr] phọ” koḅenhị we “oomo areelhe phọ r’arughunughun r’arunhụ r’aramạ.”—Mat. 24:13, 14; bạl Ogananami 14:6.

8. Ika kụ idị aZihova alhoghonhaạn ḍighaạgh Pọl dị eego esi oḍiemhiom abuọ eghạm mọ?

⁸ Eeghe olhoghonhaạn aḍighaạgh kụ edị aPọl amhoọgh? Lhạ phọ 56 C.E., aZizọs angọ ni okuphom owol Pọl mọ odị kasi ni Rom. Toroboiperolbọ, abuniin abuọ aJu phọ uḅian ni osophom odị eten bịn oghiigh epẹ Jeruselem. Mem dị aKlodiọs Lisias oḍiemhiom abuọ eghạm aRom mọ anhaghạn bọ oḅian phọ ophọn phọ, odị aghị ni atagharạn Pọl. Mem mem mọ bịn aKlodiọs Lisias—arom eboom egu awe eghạm bịn oghị oghoph Pọl otuạn osiemhi Sizaria—erelhe dị remạn ni 65 itobi (105 km) oḅuạ oghị osi aJeruselem. Mem mọ bidị osi bọ, Otooghiạ phọ Felịks atọ ni mọ omhaạr “oseere Pọl siphẹ ogiga phọ ogholom bọ Herọd oolhạ phọ.” Bịn eru eḍighi idị aPọl akpetenhaan buọ aJu phọ oḅian bọ oghiigh odị.—Iiḍighi 23:12-35.

9. Ika kụ idị Otooghiạ phọ aFestọs alhoghonhaạn ḍighaạgh Pọl?

⁹ APọl arọl li ikoli epẹ Sizaria esi iyạl asiạ. Mem mọ amuphẹ phọ, aFestọs masighẹ esi phọ aFeIịks ratooghị. Kụ aJu phọ ooḅereghiạn Festọs mọ asighẹ Pọl aghị Jeruselem kụ oghaaphọgh, kuolọ aFestọs o/mheera. Eeni otooghiạ phọ alhegheri ni mọ aJu phọ rowạ “ghan omoọgh eepoogh okori odị eten oghiigh.”—Iiḍighi 24:27–25:5.

10. Ika kụ edị aFestọs amhegheron aghị esi ilọm mọ aPọl, osighẹ aḍighiton phọ odị oghị k’aSiza?

¹⁰ Onyebel roten bịn ophạm raghaạph phọ aPọl epẹ Sizaria. Kụ aFestọs “awạ ghan omoọgh aḍiiḅi aḍien esi abuọ aJu phọ,” kụ apuru Pọl mọ: “Nạ rawạ ni oghị aJeruseIem kụ orọl oghaạph aḍighiton phọ anạ ghisigh amị ḍughụm?” APọl alhegheri ni mọ eeni abuọ aJu phọ otue ni okiigh nyodị epẹ Jeruselem, odị aḅilhẹ kẹn alhegheri ilọ oḍighi kụ oghoph aghuḍum mọ odị, orue osi aRom oghiọm aghisigh rukumuan phọ odị. Odị aḅẹm mọ: “Mị masighẹ ḍighiton phọ amị rakiomaạn Siza!” Kụ aFestọs rozu rurụ buẹn rotoma ghan bọ nyodị, kụ aḅenhị Pọl mọ: “Nạ masighẹ bọ ḍighiton phọ anạ aghiomaạn Siza, pọ nạ kakị ni k’aSiza phọ.” Osopha phọ aFestọs agheel ghụn ni Pọl, atagharạn nyodị asighẹ esi amulọgh ḍien phọ odị. Moọny amem, aPọl asi ni Rom—bịn akpetenhaan Ju phọ abuẹn owạ bọ oghiigh odị.—Iiḍighi 25:6-12.

11. Ighẹn odọ ikpo onhụ Isaiah dị ketue ni ekpoomhị oḅio oye kụ edị eeni aPọl aatughiạn?

¹¹ Mem mọ aPọl rakori bọ oḍigh oghuugh oghị Italy, eeni odị aatughiạn ni iphụr arurụ phọ ophooghu bọ ongọ oyil phọ Isaiah, kụ agẹ bọ ilọ abuphẹ phọ rogbagharạn ghan bọ aZihova mọ: “Igbiighi ni kụ ekori! kụ bidị ko/kpạr opu. Iḅạ ni ilọ iḅeraạn inyinha! Kụ oomo idị oopho ni bịn i/moọgh maạr oḍighinhom, idị eḍighi bọ Enhaạn edi r’ayira!” (Isa. 8:10) APọl alhegheri ni mọ Enhaạn kaloghonhaạn ni nyinhọ ḍighaạgh, kụ iphẹn phọ kụ ikparamhị bọ nyodị okaran ipaanhaạn phọ odị asoman bọ ghisigh.

12. Ika kụ idị aJuliọs azoọm Pọl, kụ eeghe kụ edị aPọl arọph amhiịn esi iphẹn phọ?

¹² Lhạ phọ 58 C.E., aPọl anyeenhe ni erelhe phọ odị oghị Italy. Idiphọ onyọ ikoli, uḅọgh  nyodị olhọgh ḍighaạgh ogbogh abuọ eghạm aRom dị oghol mọ Juliọs. Emhiigh mem mọ amuphẹ phọ kụ rekị, aJuliọs amhoọgh ni iikpọ oḍighi idị araraạr kekparanhaạn obobọ edughanhaan Pọl. Oye phọ ophọn phọ aḍighinhom ika iikpọ phọ odị? Ḍieriphọ aḍio phọ mem mọ bidị osi bọ eḅẹl esiḍia phọ, “AJuliọs aseeghị ni Pọl angoọm eepoogh mọ odị aghị ni aaphoghogh righirị.” Enhọn amem aJuliọs aḅilhẹ ni aphẹl ghuḍum aPọl. Ika? Awe eghạm mọ uwạ ozẹ oomo abuọ ikoli phọ odi bọ siphẹ oghuugh phọ, kụ aJuliọs asophoghom ni bidị. Eeghe kụ iḍighi? Odị “anyạ ni ophẹI aPọl.” Eeni aPọl arọph ni amhiịn oghoph phọ aZihova dị eego esi ezọ oye eeḅi ekpom mọ ophọn phọ.—Iiḍighi 27:1-3, 42-44.

13. Ika kụ idị aZihova katue asighẹ aḍighinhom we dị ophạm iikpọ?

¹³ Eeghe olhoghonhaạn aḍighaạgh kụ edị yira romoọgh ghan? Mem dị emhoọgh muḅọph r’ogbi phọ odị, aZihova rasighẹ ghan ni iikpọ uwaloor iigbia phọ odị epelheghiom bọ kaḍighinhom idị awe dị ophạm iikpọ koḍighi ipẹ eḅeraạn bọ nyodị. Uw-emhạ phọ Solomọn agẹ mọ: “Ekpom uw-emhạ etọl idiphọ asikol amuụm siphẹ araghaạgh phọ aZihova. Odị ratelheom ghan ni ipẹ eḅeraạn bọ nyodị.” (Prov. 21:1) Aḍidogh phọ aḍiẹn phọ remạ ghan eeghe? Awe rokoghorọn ghan ni okol amuụm kongọ enhọn agạ, odaphạn ipẹ bidị ogbiighi bọ. Iniin phọ kẹn ni, aZihova katue ni aḍighinhom uwaloor phọ odị onme iitughiạn abutooghiạ, oḍighi idị bidị koḍighi idị emhoọgh muḅọph r’ogbi phọ odị. Mem dị eḍighi iduọn phọ, ketue ni enyu we dị ophạm iikpọ osopha idị kengọ suọ we phọ Enhaạn.—Poghom Ezra 7:21, 25, 26.

14. Odaphạn Iiḍighi 12:5, abuọ anhiạn kụ edị yira kotue ni okol emhụ ooḅereghị?

¹⁴ Eeghe kụ edị yira koḍighi? Yira kotue ni ooḅereghinhaạn “bulọ odaaghị reelhe r’abulọ rotooghị raraạr kongọ bunọn” mem lọ bidị rowạ osopha osopha dị katir oghị ghan ituughạ r’oghaạph iiḅi iinhaghạn phọ ayira. (1 Tim. 2:1, 2; Neh. 1:11) Idiphọ aKristẹn oḅẹl okuron asiạ phọ oḍighi bọ, yira kẹn ni kotue ni ooḅereghinhaạn bumor r’abumarani phọ ayira odiighi bọ ikoli phọ. (Bạl Iiḍighi 12:5; Hib. 13:3) Yira otue ni okiọm ghisigh ooḅereghinhaạn bukoriom mọ odi bọ siphẹ aruutu ikoli phọ ropogh bọ bumor r’abumarani phọ ayira. Yira kotue ni olọm aZihova oḅọgh arokpom mọ abidị, pidị enyu bidị ozọ aani idiphọ aJuliọs, “oseeghị” aani abumor r’abumarani phọ ayira.—Iiḍighi 27:3.

15-16. Ika kụ idị aZihova alhoghonhaạn ḍighaạgh Pọl dị eego esi Aristakọs r’aLuk?

¹⁵ Eeghe olhoghonhaạn aḍighaạgh kụ edị aPọl amhoọgh? Mem mọ aPọl rakị bọ Rom, egbạ gbạ amem aZihova asighẹ ghan ni bumor  r’abumarani angoọm Pọl olhoghonhaạn aḍighaạgh. Ooḅeghiọn iniin areḍeenhaan.

¹⁶ Iyạl arighirị aPọl dị okpẹ oḍuomolhoghi, Aristakọs r’aLuk, usopha ni odạph odị osi aRom. * AZizọs o/guanhaan aani bidị mọ bidị kosi ni Rom, esi iduọn phọ eḍeenhaan mọ bidị ulhọgh sighuḍum abidị esi ootor’osooromineen odạph aPọl oghị erelhe phọ epẹ phọ. Mem mọ ogbagarạ oghim oolhogh phọ aghim bọ kụ edị bidị ogbi olhegheri mọ kopẹl li sighuḍum abidị. Eeni mem mọ Aristakọs r’aLuk oḍigh bọ oghuugh phọ epẹ Sizaria, aPọl aaḅereghị ni asẹph aZihova r’oomo ekpom ilọ olhoghonhaạn aḍighaạgh phọ odị angọ bọ nyodị, eego bọ esi iyạl awe phọ abuẹn okpọ bọ oḅio.—Iiḍighi 27:1, 2, 20-25.

17. Ika kụ idị aZihova alhoghonhaạn ḍighaạgh Pọl dị eego esi abumor r’abumarani phọ?

¹⁷ Ibadị amem siphẹ erelhe phọ ephẹn phọ, aPọl amhoọgh ghan ni olhoghonhaạn aḍighaạgh abuphẹ r’odị oḅọph bọ omheeraam mọ. Esi omaạm, mem mọ bidị osi bọ esiḍia aSaidon, aJuliọs angọ ni Pọl eepoogh mọ “odị aghị ni aaphoghogh righirị odị dị komaạr opạm nyodị.” Ḅilhẹ kẹn, enhọn amem epẹ PutioIi, aPọl r’arighirị phọ odị uuzuanhaan ni “buọ asiosị, dị [okpaariọm bidị] orolạn abidị odụal aḍughuI otu.” Abumor phọ abuphẹ phọ omhaạr ghan bọ ophogh Pọl r’arighirị phọ odị, umhoọgh ghan ni oḅaạl olhoghi onhaghạn araraạr dị kelọgh bidị epophe ḍighaạgh aPọl. (Poghom Iiḍighi 15:2, 3.) APọl r’arighirị phọ odị roomhanhamhi bidị, bịn bidị oḅilhẹ onyeenhe erelhe phọ abidị.—Iiḍighi 27:3; 28:13, 14.

18. Eeghe kụ inyu bọ Pọl osẹph Enhaạn ḅilhẹ r’okpọ oḅio?

¹⁸ Mem mọ aPọl rakpụl bọ Rom, eeni odị aatughiạn ni ipẹ odị agẹ bọ aghiọm ookpomhoghan phọ aRom esi iraạr asiạ epẹ omhạn, kụ aḅẹm bọ mọ: “meḍighi ni ibadị asiạ mị rawạ ghan bọ oru omiịn anyina.” (Rom 15:23) Toroboiperolbọ, odị oo/tughiạn mọ odị kasi Rom idiphọ onyọ ikoli. P’eeghe idị ekparamhị nyodị omhiịn dị abumor phọ epẹ Rom omhereghạ eten kụ rokori ghan oḅenhị odị mọ nạ masi! “APọl amiịn bọ bidị, ikparamiọm ni ologhi odị kụ asẹph Enaạn.” (Iiḍighi 28:15) Lọgh elhegh  mọ aPọl asẹph ni Enhaạn esi iduọn odị amhiịn bọ bumor phọ. Eeghe kụ iḍighi? Loor esi dị aPọl alhegheri ni mọ aZihova maḅilhẹ raloghonhaạn nyodị ḍighaạgh dị eego esi abumor phọ abuẹn phọ.

19. Odaphạn 1 Pita 4:10, ika kụ idị aZihova katue usighẹ iyira angoọm bunhọn olhoghonhaạn aḍighaạgh?

¹⁹ Eeghe kụ edị yira koḍighi? Nạ alegheri ni bumor r’abumarani siphẹ ookpomhoghan phọ anyinha dị oḅonyonhu ozuan loor e/moon, obobọ dị omhoọgh inhọn iiḅaghamhị? Obobọ eeni oye ephomhoghiạn abidị kụ amhugh. Eḍighi maạr dị yira olhegheri oye dị amhoghi olhoghonhaạn aḍighaạgh, yira otue ni olọm aZihova ongọ ayira olhegheri iyaạr oghaạph obobọ oḍighi iyaạr dị keḍeenhaan ephomhoghiạn. Ikpo onhụ obobọ iyaạr dị yira oḍighinhaan onyọ umor, etue ni eḍighi olhọgh ophophe phọ onyọ umor phọ obobọ umarani phọ akạr bọ rawạ. (Bạl 1 Pita 4:10.) * Abuphẹ yira olhoghonhaạn bọ ḍighaạgh otue ni oḅilhẹ omeeraam mọ oguan phọ aZihova aḅẹm bọ mọ, “Mị inyina ki/wilẹ. Mị inyina ki/ghel,” mọ agbolhomaam aani ni bunọ. Kụ ipẹ phọ nyinhạ ke/ngọ ibo ḍughụm?

20. Eeghe kụ iḍighi kụ yira koḅẹm bọ ni r’akpọ oḅio mọ: “[AZihova] kụ ruloghonaạn ghan imị ḍighaạgh”?

²⁰ Idiphọ emitenhaan bọ Pọl r’arighirị phọ odị, yira kosoman ni oghim iiḅaghamhị kirokirọ siẹn erelhe aghuḍum mọ ayira. Kuolọ ewạ ni mọ omhoọgh akpọ oḅio loor esi dị aZihova odi ni r’ayira. Odị rulhoghonhaạn ghan iyira ḍighaạgh dị eego esi aZizọs r’aruukpaạny phọ. Ḅilhẹ kẹn, eḍighi maạr dị emhoọgh muḅọph r’ogbi phọ odị, odị katue ni ulhoghonhaạn iyira ḍighaạgh dị eego esi awe dị ophạm iikpọ. Iduọn ibadị ayira momhiịn bọ ni r’aloor, aZihova rasighẹ ghan uwaloor iigbia phọ odị kaḅoghọm rokpom arebenhẹ phọ odị oru olhoghonhaạn aḍighaạgh bumor r’abumarani phọ. Kụ iḍighi kụ idiphọ aPọl, yira omoọgh ni igey ariphigh oḅẹm aani r’akpọ oḅio mọ: “[AZihova] kụ ruloghonaạn ghan imị ḍighaạgh. Mị ka/kiilaan. Oye kuḍighi imị eeghe?”—Hib. 13:6.