1. Tit kong gin mutimme i kare ma kijwero Jerucalem.

I 607 K.M.P., lumony pa Lubabilon i te tela pa Kabaka Nebukadnejar me II gumonyo boma me Jerucalem. Ma lubbe ki nek alany ma otimme i ngeye, Baibul waco ni: “[Nebukadnejar] oneko awobe ki pala lucwan ki i kabedo maleng ma i ot pa Lubanga, pe obedo ki kica i kom awobi nyo nyako, jo muteggi nyo muti. . . . Giwango ot pa Lubanga woko, ka dok gimuko cel murumo Jerucalem, ci giwango odi ma gibedo iye woko ducu ki mac, kun gibalo bene wa jami ma pigi tego.”​—2 Tekwaro 36:17, 19.

2. Peko ango ma onongo bitimme i Jerucalem ma Jehovah ociko Lujudaya pire, dok ngo ma onongo bitimme i kom Lujudaya?

² Jwero Jerucalem onongo myero pe otur jo ma iye atura. Pi mwaki mapol, lunebi pa Lubanga gubedo ka ciko Lujudaya ni ka pe gulubo Cik pa Lubanga, ci Jehovah bimiyogi i cing Lubabilon. Lujudaya mapol onongo gibito ki pala lucwan, jo ma gubwot onongo giromo bedo i Babilon macalo opii pi kare me kwogi ducu. (Jer. 15:2) Jo ma gitye i opii i Babilon onongo kwogi bibedo nining? Tika tye gin mo ma otimme i kare pa Lukricitayo marom ki gin ma otimme i kare ma Lujudaya gitye i opii i Babilon? Ka tye kumeno, ci otimme awene?

3. Kwo pa Luicrael i Babilon macalo opii onongo dok pat ki kwogi i Ejipt macalo opii nining?

³ Gin ma lunebi gutito-ni otimme ada. Jehovah otiyo ki Jeremia me miyo tam bot jo ma gibibedo i opii ni guye alokaloka meno ma bitimme i kwogi-ni dok guti ki kare meno i yo maber. En owaco ni: “Wuger odi ci wubed dong iye. Wupur poto ci wucam gin ma ocek iye. Wuti tic maber pi berbedo me gang ka ma amiyo giterowu iye me bedo opii. Wulega pi nying gang meno, pien ka gang meno kwone tye maber miyo wun bene wubibedo maber.” (Jer. 29:5, 7) Jo ma guye tam pa Lubanga onongo gibikwo calo gipe i opii. Lubabilon guweko Lujudaya olo gubedo agonya me timo gin ma gimito. Opii magi onongo gitye agonya me wot i dye boma meno. Babilon onongo obedo boma madit me cato wil i wi lobo lung i kare macon, dok jami ma kigolo ki i ngom nyuto ni Lujudaya mapol gupwonyo kit me cato wil ki i boma meno, jo mukene bene gudoko ludiro me tic cing. Lujudaya mogo bene onongo gikwo kwo ma lamal dok bene gudoko lulonyo. Bedo i Babilon macalo opii onongo dok ber adada ka kiporo ki kwo pa Luicrael macalo opii i lobo Ejipt cencwari mapol mukato angec.​—Kwan Nia 2:23-25.

4. Mapat ki jo Icrael ma gujemo-ni, angagi ma onongo bene gitye opii i Babilon, dok ariya ango ma onongo gitye ka wok ki iye ma lubbe ki woro Jehovah i yo ma en cwako?

⁴ Kadi bed ni Lujudaya onongo gitye ka nongo jami me kom ma mitte ducu, mitigi i yo me cwiny kono? Ot pa Jehovah kacel ki keno tyer onongo kibalo woko, dok lulamdog bene onongo dong pe gitye ka timo ticgi i kit ma onongo mitte kwede. I kin opii magi, tye lutic ma lugen pa Lubanga ma onongo pe gutimo gin mo marac me nongo pwod meno, ento gubedo ka deno can kacel ki jo mukene me rokgi. Kadi bed kumeno, gutimo gin ducu ma gitwero me gwoko cik pa Lubanga. Me labolle, Daniel kacel ki luwote adek​—Cadrak, Mecak, ki Abednego—​gukwero cam ma onongo Jehovah ojuko Lujudaya ni pe gucam. Dok bene wangeyo ni Daniel omedde ki lega bot Lubanga kare ducu kit ma onongo timo con. (Dan. 1:8; 6:10) Kadi bed kumeno, onongo pe twere pi Lujudaya ma lworo Lubanga me timo jami ducu ma lubbe ki Cik pa Jehovah, ka gitye i te loc pa ngat ma woro lubanga me goba.

5. Gen ango ma Jehovah omiyo bot Jone, ento pingo meno onongo tye me ur?

⁵ Tika onongo Luicrael dok gibibedo agonya me woro Jehovah i yo ma en cwako? I kare meno, onongo nen calo pe twere. Jo Babilon onongo pe gigonyo opiigi. Ento Jehovah onongo ocikke ni kibigonyo jone, dok meno aye gin mutimme. Lok pa Lubanga pe poto nono.​—Ic. 55:11.

6, 7. Pingo pore ki wan me loko niangowa ma lubbe ki kare ma lutic pa Lubanga me kare-ni gubedo macalo opii pa jo Babilon?

⁶ Tika Lukricitayo bene guwok ki i kwo mo ma rom ki ma Lujudaya guwok ki iye-ni? Pi mwaki mapol, Wi Lubele obedo ka wacone ni jo pa Lubanga me kare-ni gubedo macalo opii i lobo Babilon nicakke i 1918 dok ni kigonyogi i 1919. Ento, pi tyen lok ma wabinyuto i pwony man ki ma lubo, onongo mitte ni kong dok kingi pwony man i yo matut.

⁷ Nen kong: Babilon Madit aye dini goba ma i wi lobo ducu. Pi meno, ka ni jo pa Lubanga gubedo opii i Babilon i 1918, ci nongo myero gubed i te dic pa dini goba macalo opii i yo mo olo i kare meno. Ento lok ada tye ni, i kare ma Lweny me I  me Wi Lobo cok cakke, jo ma kiwirogi onongo dong gitye ka a woko ki i te dic pa Babilon Madit. Kadi bed ni tye ada ni kibedo ka uno Lukricitayo ma kiwirogi i kare me Lweny me acel me Wi Lobo, ento aunauna man onongo tye ka a ki bot luloc me lobo, ento pe Babilon Madit. Pi meno, pe twero bedo ni jo pa Jehovah gucako bedo opii pa Babilon Madit i 1918.

8. Tit kong kit ma dini pa Lukricitayo ocako nywene kwede. (Nen cal ma i pot karatac 22.)

⁸ I Pentekote 33 K.M., kiwiro Lujudaya alip mapol kacel ki jo ma gulokke gudonyo i dini pa Lujudaya. Lukricitayo manyen magi gudoko “rok ma giyero, ajwagi pa kabaka, rok maleng, jo pa Lubanga kikome.” (Kwan 1 Petero 2:9, 10.) Lukwena guketo tek me gwoko kacokke pa jo pa Lubanga i kare ma pud onongo gitye kwo. Ento, tutwalle i nge to pa lukwena, jo mogo gucako loko “lok ma ngako dano” wek ‘gibwol lupwonnye me lubo korgi.” (Tic 20:30; 2 Tec. 2:6-8) Pol pa jo magi onongo gitye ki tic i kacokke, macalo luneno, ki dok lacen macalo “bicop.” Tim me miyo rwom me tela onongo dong tye ka cakke, kadi bed Yecu owaco bot lulub kore ni: “Wun ducu dong odoko utmego.” (Mat. 23:8) Ludongo mogo onongo gimaro pwony pa Aristotle gin ki Plato adada, dok gucako pwonyo ki dano ma ka pwonyo Lok pa Lubanga.

9. Tit kong kit ma Luroma gucako cwako kwede dini pa Lukricitayo mungak ki dok adwogi ma obino i ngeye.

⁹ I 313 K.M., laloc mo pa Luroma ma nyinge Constantine oketo cik ma cwako pwony me dini pa Lukricitayo mungak. Cakke i kare meno, Lutela me kanica pa Lukricitayo mungak kacel ki luloc me lobo gucako tic kacel. Me labolle, Constantine obedo ki cokke mo ki lutela dini, dok lacen cokke meno kicako lwongone ni Lukiko me Nicaea [Council of Nicaea]. I nge cokke meno, Constantine oryemo Padi mo ma nyinge Arius woko ki i lobone pien ni okwero yer ni Yecu obedo Lubanga. Lacen, i te loc pa Theodosius I (379-395 K.M.), Dini pa Lukatoli, kit ma onongo dong kilwongo kwede dini pa Lukricitayo ma onywene ki pwony goba-ni, odoko dini ma Luloc me Roma onongo gicwako. Jo ma gitye ki ngec me tekwaro, gucoyo ni i cencwari me angwen, Roma onongo dong odoko “lobo pa Lukricitayo mungak.” Lok ada tye ni i kare meno, dini pa Lukricitayo ma opong ki pwony pa jo mungak-ki oribbe ki dini goba mukene me lobo Roma ci gudoko jo me Babilon Madit. Kadi bed kumeno, Lukricitayo mogo ma kiwirogi ma onongo gibedo calo kal i kin doo gutemme ki kerogi ducu me woro Lubanga, ento onongo pe kitye ka winyo dwangi. (Kwan Matayo 13:24, 25, 37-39.) Ki lok ada, onongo gitye macalo opii i cing Lubabilon!

10. Tyen lok ango ma omiyo jo ma cwinygi atir gukwero pwony me kanicagi i nge to pa Yecu?

¹⁰ Medo i kom meno, cencwari manok i nge to pa Yecu, jo mapol onongo gitwero kwano Baibul i leb Grik nyo Latin. Man oweko jo magi onongo gitwero poro pwony me Baibul ki gin ma kipwonyo i ot lega. Pi gin ma gukwano ki i Baibul, jo mukene i kingi gukwero pwony me kanicagi woko, ento tito tamgi ka maleng onongo keto kwogi ka mading​—dok bene onongo twero kelo wa to.

11. Baibul ocako bedo i te twero pa lutela dini nining?

¹¹ I nge kare mogo, jo manok keken aye onongo gingeyo leb Latin ki Grik, dok Lutela dini onongo pe gimito ni kigony  Lok pa Lubanga i leb ma dano giniang. Macalo adwogine, lutela dini ki jo mogo ma gukwano matut keken aye onongo gitwero kwano Baibul, kadi bed ni pe lutela dini ducu onongo gitwero kwan ki coc maber. Ngat ma pe ye pwony ma kanica pwonyo onongo kimine pwod malit. Lukricitayo ma lugen ma kiwirogi gubedo ka cokke kacel i dul matinotino wek jo mukene pe guniang​—jo mogo onongo pe gitwero bedo tye i cokke. Kit ma otimme kwede i kare ma Lujudaya gitye i opii i Babilon, “ajwagi [lulamdog] pa kabaka” onongo pe gitwero timo ticgi kit ma onongo myero gutim kwede. Jo pa Lubanga onongo dong gitye macalo opii pa Babilon Madit.

12, 13. Jami aryo mene ma okonyo jo pa Lubanga me a motmot ki i te dic pa Babilon Madit? Tit kong.

¹² Tika onongo bitwere bot Lukricitayo me ada me bedo agonya me woro Lubanga atyer ka maleng? Onongo bitimme! Pi jami aryo ma pigi tego ma wabinyamogi-ni, dero me lok me cwiny ocako meny manok i col piny. Me acel obedo yubo macin me rudo buk i kine ka cencwari me 15. Ma onongo pud peya kicako rudo buk ki macin i lobo Ulaya, kibedo ka kobo Baibul ki cing ki diro adada. Nongo kopi me Baibul onongo pe yot dok wele tek adada. Kiwaco ni onongo twero tero lakob coc ma tye ki diro dwe apar me kobo ki cinge kopi acel me Baibul! Medo i kom meno, gin ma kibedo ka kobo iye Baibul (lar lee) onongo welle tek adada. Ento ka kirudo coc ki macin i kom karatac​—ma onongo ber loyo-ni—​larud buk ma ladiro onongo romo rudo wel pot karatac 1,300 kulu i nino acel keken!

¹³ Me aryo aye tam ma jo mogo ma cwinygi tek gumoko me gonyo Lok pa Lubanga i leb ma lutedero giniang iye. Lugony leb mapol gutimo tic man kadi bed  ni onongo keto kwogi ka mading. Kitung bot lutela dini, man onongo gin marac adada ka ngat ma lworo Lubanga tye ki Baibul,​—lutela dini gubedo ki lworo adada! Ka Baibul medde ki nya i kin piny, dano gubedo ka kwanone. Dok man oweko gubedo ka penyo lapeny calo: Kicoyo ka kwene ki i Baibul lok madok i kom kapiny? Kicoyo ka kwene ni myero kicul latela dini ka dong wek oleg pi jowa muto? Nyo lok i kom bedo ki papa nyo padi kono? Ki bot lutela me kanica, man okeligi kiniga matek adada. Dok onongo gineno ni obedo dit wic me penyo lutela dini! Pi meno, gucako lweny matek. Onongo kingolo kop me to i wi jo ma gukwero pwony me kanica, pwony magi onongo pole jenge i kom ryeko pa lukamfiri calo pa Aristotle gin ki Plato​—jo ma gukwo i kare ma onongo pud peya kicwalo Yecu Kricito. Lutela dini onongo gingolo to i wi dano ci luloc lobo gineko ngat meno. Mitigi onongo tye me turo cwiny dano wek pe kikwan Baibul ki dok pe kibed ka penyo lutela dini. Mitigi-ni olo to otiyo pi kare mo. Ento, jo mogo ma cwinygi tek pe guye bwura pa Babilon Madit. Gin onongo dong gubilo mit pa Lok pa Lubanga​—dok onongo gimito nongo ngec mukene mapol! Man onongo tye ka yabo yo pi larregi i anyim ki i cing dini goba.

14. (a) Gin ango ma okonyo jo ma gimito niang Baibul me dongo ngecgi i kom Lok ada me Baibul i kine ka 1870? (b) Tit kong kit ma Omego Russell otute kwede me nongo ada.

¹⁴ Jo mapol ma gitye ki miti pi Lok ada me Baibul gudak i lobe ma lutela dini onongo dok pe gidiyo iye dano tutwal. Jo magi onongo gimito bedo agonya me kwano ki tito Lok me Baibul ki jo mukene. Lobo acel ki i kin lobe ma jo magi gungweco iye-ni obedo Amerika, ka ma Charles Taze Russell kacel ki luwote mogo gucako kwano Baibul kore ki kore i kine ka 1870. I acakkine, miti pa Omego Russell onongo tye me nongo dini mene ki i kin ma gitye-ni ma pwonyo lok ada. Ki diro, en obedo ka poro pwony me dini mapatpat pa jo ma onongo giwaco ni gibedo Lukricitayo, kadiwa ma pa jo ma pe gubedo Lukricitayo ki ngo ma Baibul waco. I ngeye, en oniang ni pe tye mo acel i kingi ma jami ma gipwonyo ducu a ki i Lok pa Lubanga. I kare mo, Russell orwatte ki lutela dini mogo kun bedo ki gen ni jo magi gibijolo ada ma en kacel ki luwote ginongo ki i Baibul ci gibipwonyo ki jo me kanicagi. Lutela dini magi onongo dok gipe ki miti me timo meno. Lutino Kwan me Baibul onongo myero dong guniang ka maleng ni pe gitwero ribbe ki jo ma gumoko calo okwodo i kom dini goba.​—Kwan 2 Jo Korint 6:14.

15. (a) Awene ma Lukricitayo me ada gucako bedo opii pa Babilon Madit? (b) Lapeny mene ma wabigamogi i pwony ma lubo man?

¹⁵ Dong waneno ni Lukricitayo me ada gucako bedo opii pa jo Babilon i nge kare manok ma lukwena me agikki guto. Kadi bed kumeno, lapeny mapol twero bino ni: Gin ango mukene ma nyuto ni jo ma kiwirogi gucako a woko ki i opii pa Babilon Madit i kine ka mwaki mogo ma peya 1914 oromo? Tika tye ada ni cwiny Jehovah onongo pe yom i kom luticce pien ni ticgi me tito kwena onongo okwe manok i kare me Lweny me I me Wi Lobo? Ki dok ni tika omegiwa mogo gurwako wigi i lok me wibye i kare meno, ma oweko cwiny Jehovah pe obedo yom i komgi? Ki dong me agikkine, ka tye ni Lukricitayo me ada gucako bedo opii pa dini goba i cencwari me aryo K.M. ci kigonyogi dong awene? Lapeny magi gibeco adada. Dok wabigamogi i pwony ma lubo man.