DANO mapol gingeyo ni mwaki mapol angec, jo ma i lobo Ejipt onongo gicoyo i kom karatac ma kiyubo ki i kom togo. Lugrik kacel ki jo Roma bene onongo gicoyo i kom togo. * Ento pol pa dano pe gingeyo ni onongo kitiyo ki togo pe me coc keken ento bene me yubo yeya.

Mwaki makato 2,500 angec, lanebi Icaya ocoyo ni jo ma gibedo i “lobo ma tye loka kulu Etiopia” onongo gioro ‘lukwena ma cung pi lobogi giwok ki i kulu Nail, kun giwoto ki yeya ma gitiyo ki togo ma kwang i wi pii.’ Mwaki miya mapol angec ma peya Icaya ocoyo meno, Yubu owaco ni ocur onongo gidwir “calo yeya ma gitiyo ki togo.”​—Ic. 18:1, 2; Yubu 9:26.

Lubanga aye oweko kicoyo Baibul, dong pe tye me ur bot lutino kwan me Baibul ni jami ma kigolo ki i te ngom moko ni onongo kitiyo ki togo me yubo yeya i kare me Baibul. (2 Tem. 3:16) Gin ango ma kinongo? Jo ma gigolo piny gunongo jami mapol ma moko ni i Ejipt onongo kiyubo yeya kun kitiyo ki togo.

I ka yik mogo i lobo Ejipt, kinongo cal ma kigoyo kacel ki cal ma kigoro i kor boro ma nyuto kit ma dano onongo ginyaro kwede togo ci gitiyo kwede me yubo yeya. Co onongo gitongo tyen togo, gitweyogi kacel i dul ki dul, ci lacen gitweyo dul magi kacel. Tyen togo tye ki twokke adek. Pi meno ka kitweyogi kacel matek, ci dul magi bedo matek adada dok kinong ma pii pe twero kato i iye. Buk mo ma loko i kom tekwaro me lobo Ejipt owaco ni, yeya ma kiyubo ki togo-ni onongo borre romo kato futi 55 (mita 17), kun nongo iye romo opol 10 nyo 12 bute tungcel.

I lobo Ejipt, togo onongo dongo maber adada i nota ma Kulu Nail mol ki iye. Medo i kom meno, kodi yeya ma kiyubo ki togo-ni onongo yubone yot. Kadiwa i kare ma dano dong gucako tic ki bao me yubo yeya madongo, lumak rec kacel ki ludwar onongo pud gitiyo ki yeya matino ma kiyubo ki togo.

Pi mwaki mapol, dano gumedde ki tic ki yeya ma kiyubo ki togo. Lacoc mo me lobo Grik ma nyinge Plutarch, ma okwo i kare pa lukwena, owaco ni jo mogo onongo pud gitiyo ki yeya ma kiyubo ki togo i kare meno.