Cit atir i jami ma tye

Cit atir ka ma nyuto lok ma tye iye

Tika loko kit ma nyig kom dano tiyo kwede oweko kinongo mung ma miyo dano rii pi kare malac?

Yelle pa Dano me Yenyo Kwo ma Rii pi Kare Malac

Yelle pa Dano me Yenyo Kwo ma Rii pi Kare Malac

“Dong atyeko neno kit tic ma Lubanga omiyo bot dano ma myero gubed ka tiyone. En oketo jami ducu maber i karegi kikome. En oketo wa miti me kwo pi naka i cwinygi.”​Latitlok 3:10, 11, NW.

LOK meno ma Kabaka maryek ma nyinge Solomon owaco yam con tito kit ma dano giwinyo kwede i kom kwo. Kit macalo kwo cek dok pe watwero bwot ki i to, pi cencwari mapol dano gitye ki miti me kwo pi kare malac. Pi mwaki alip mapol, gubedo ka yenyo mung ma twero weko gikwo pi kare malac.

Me labolle, tam kong i kom Gilgamesh, ma onongo obedo kabaka me Sumeria. Kitito ododo mapol i kome. Ododo acel ma kitito i coc ma kilwongo ni Epic of Gilgamesh waco ni en owoto wot mabor ma oketo kwone ka mading wek epwony kit me bwot ki i to. Pe omedo ki pwonyone matwal.

Lacayan me kare macon i labaratori ma mege

I cencwari me angwen K.M.P., lucayan mogo me lobo China gutemo rubo yat ma pige ma gitamo ni tye ki teko pa jok ma weko dano kwo pi naka. Guyubo yat ma pige ma tye ki mercury kacel ki kwir. Kitamo ni yat man oneko luloc mapol me lobo China. I lobo Ulaya i kine ka mwaka 500 K.M. ki 1500 K.M., lucayan gutute me loko jabu wek obed ma dano twero mwonyone dok twero lo i i dano. Gutimo man pien gutamo ni kit ma jabu pe balle-ni, nongo twero medo kare me kwo pa dano.

I kare-ni, lucayan ma gikwano lok i kom jami makwo ki ma gikwedo yo ma kit pa lanyodo kobo kwede i kom latinne gitye ka yelle matek me niang pingo dano gitii. Calo kwed matek me yenyo “yat me kwo” yam con, kwedgi man bene nyuto ni miti me juko tiyo ki to pud tye i tam pa dano. Ento adwogi me kwedgi meno obedo ningo?

LUBANGA “OKETO WA MITI ME KWO PI NAKA I CWINYGI.”​—LATITLOK 3:10, 11, NW

YENYO TYEN LOK MA OWEKO DANO TI I KARE-NI

Lucayan ma gikwano lok i kom nyig kom dano, gukatti ki tyen lok makato 300 me tito pingo wati dok wato. I mwaki mogo macok cok-ki, lucayan gubedo ki kero me gwoko nyig kom lee ki dano wek okwo pi kare malac i labaratori. Gin man oweko lulonyo mogo gitye ka culo cente wek kikwed “peko me to.” Lukwed magi dong gutimo gin ango?

Temo juko tiyo. Lucayan ma gikwano lok i kom jami makwo gitamo ni tyen lok ma weko dano ti nonge i telomeres ma tye i agikki me chromosomes. Chromosomes gubedo jami matino ma tingo DNA dok nonge i nyig kom jami makwo ducu. Ka nyig komwa tye ka pokke, telomeres aye gigwoko ngec ma tye i nyig komwa. Ento kare ducu ka nyig komwa pokke, telomeres doko cek. I agikkine, ka nyig komwa dong ogiko pokke dok welgi pe medde, wacako ti woko.

Elizabeth Blackburn, ma kimine mot pi ticce i cayan i mwaka 2009, kacel ki jo ma gutiyo kwede gunongo enzyme mo ma weko telomeres pe doko cek oyotoyot, dok man weko nyig kom dano pe ti oyotoyot. Kadi bed kit meno, ripotgi ye ni telomeres “pe medo kwo i yo me tango​—pe weko kwowa bedo bor makato kit ma warii kwede i kare-ni.”

Loko kit ma nyig kom tiyo kwede obedo yo mukene ma kitye ka tute kwede me juko tiyo. Ka nyig komwa oti ma pe dong gitwero nya, giromo cwalo ngec marac bot nyig kom ma gilwenyo ki two, ci man weko kom dano kwot, kelo arem ma pe gik, kacel ki two. Macok cok-ki, lucayan i lobo France gukwanyo nyig kom ki bot jo ma gutii adada, ma mogo mwakagi kato 100, ci gutemo loko kit ma nyig kom magi tiyo kwede. Laco ma otelo wi lucayan magi, ma nyinge Professor Jean-Marc Lemaître, owaco ni ticgi onyuto ni “kitwero dwoko cen tiyo” pa nyig kom.

TIKA CAYAN TWERO MEDO KARE ME KWOWA?

Pe lucayan ducu giye ni yat ma kimiyo me juko tiyo twero medo kwo pa dano wek obed bor makato kit ma girii kwede i kare-ni. Tye ada gire ni, kare me kwo pa dano i lobo omedde nicakke i cencwari me 19. Ento man tye ka timme tutwalle pien rwom me gwoko lengo omedde, kinongo yo manyen me lweny ki two ma kobo, dok kicako tic ki yadi ma neko kwidi ma kelo two, kacel ki agwera. Lucayan ma gikwedo yo ma kit pa lunyodo kobo kwede i kom lutinogi gitamo ni kare me kwo pa dano pe dong twero medde makato kit ma tye kwede i kare-ni.

Mwaki ma romo 3,500 angec, laco Baibul ma nyinge Moses oye ni: “Kare me kwowa romo mwaka pyerabiro, nyo pyeraboro ka komwa yot; ento gin ducu kelo can ki ayelayela keken, pien gikato oyot, wan bene warwenyo woko.” (Jabuli 90:10) Kadi bed lucayan guyelle nining me medo kare me kwowa, ento kwo pud ogak kit ma Moses otito kwede-ni.

Ki tungcel, tye kit okodo nyo icoc mo makwar ma bedo i nam madongo (red sea urchin), ki kodi okoro mo ma bedo i nam madongo (quahog clam), ma girii pi mwaki makato 200, dok lawiwiyo mogo madongo (giant sequoia) girii pi mwaki alip mapol. Ka waporo kwowa macek-ki ki kwo pa jami makwo mukene, weko wabedo ki lapeny man ni, ‘Tika kwo man ma warii mwaka 70 nyo 80 keken-ni aye dong kwo ducu?’