1. Mɛni nɔ mi mami nɛ wa ngɛ?

 AKƐNƐ wa ji Yehowa we bi he je ɔ, wa le kaa e suɔ wɔ, nɛ e suɔ nɛ wa ná si himi kpakpa nɛ wa bua nɛ jɔ wawɛɛ. (Rom. 8:35-39) Jehanɛ hu ɔ, wa ngɛ nɔ mi mami kaa ke waa kɛ Baiblo sisi tomi mlaahi tsu ní be fɛɛ be ɔ, e maa ye bua wɔ wawɛɛ. (Yes. 48:17, 18) Se kɛ e sa kaa waa pee wa ní ha kɛɛ ke waa kɛ nyagbahi nɛ wa hyɛ we blɔ ɔ kpe?

2. Mɛni nyagbahi nɛ waa kɛ ma nyɛ maa kpe, nɛ mɛni sanehi nɛ lɔ ɔ ma nyɛ ma ha nɛ wa bi wa he?

² Yehowa sɔmɔli tsuo kɛ nyagbahi kpeɔ. Kaa nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ, wa weku no ko ma nyɛ maa pee wɔ nɔ́ ko nɛ ma jɔ̃ wa kɔni mi. Hiɔ ko ma nyɛ maa fia wɔ nɛ lɔ ɔ ma ha nɛ wa be nyɛe maa pee babauu ngɛ Yehowa sɔmɔmi mi. Adebɔ mi oslaahi ma nyɛ ma puɛ wa níhi. Aloo eko po ɔ, a maa wa wɔ yi mi ngɛ wa hemi kɛ yemi ɔ he je. Ke waa kɛ si fɔfɔɛhi kaa jã a ngɛ kpee ɔ, eko ɔ, wa ma bi wa he ke: ‘Mɛni he je nɛ nɔ́ nɛ ɔ ngɛ ye nɔ bae ɔ? Anɛ i pee yayami ko lo? Anɛ enɛ ɔ tsɔɔ kaa Yehowa kplɛɛ we ye nɔ lo?’ Ke o nu he jã hyɛ ɔ, lɛɛ o kɔni mi nɛ ko jɔ̃, ejakaa Yehowa sɔmɔli anɔkualetsɛmɛ babauu hu nu he jã hyɛ.​—La 22:1, 2; Hab. 1:2, 3.

3. Mɛni wa ma nyɛ maa kase ngɛ La 34:19 ɔ mi?

³ Kane La 34:19. Mo kadi otihi enyɔ nɛ a he hia ngɛ ngmami nɛ ɔ mi: (1) Nihi nɛ a peeɔ nɔ́ nɛ da a, haomihi baa a nɔ.  (2) Yehowa jeɔ wɔ ngɛ kahi a mi. Mɛni blɔ nɔ nɛ Yehowa yeɔ bua wɔ ngɛ kahi a mi? Blɔ kake nɔ nɛ Yehowa guɔ kɛ peeɔ jã ji kaa e haa nɛ wa náa juɛmi nɛ da ngɛ je yaya nɛ ɔ mi. E ngɛ mi kaa Yehowa wo wɔ si kaa wa bua maa jɔ ke wa ngɛ lɛ sɔmɔe mohu lɛɛ, se lɔ ɔ hu tsɔɔ we kaa waa kɛ haomihi be kpee. (Yes. 66:14) E woɔ wɔ he wami kaa waa ngɔ wa juɛmi kɛ ma hwɔɔ se si himi kpakpa nɛ e ma ha wɔ kɛ maa ya neneene ɔ nɔ. (2 Kor. 4:16-18) Se amlɔ nɛ ɔ po ɔ, e yeɔ bua wɔ bɔ nɛ pee nɛ wa nyɛ nɛ wa sɔmɔ lɛ daa ligbi.​—Kɔmɔ 3:22-24.

4. Mɛni he wa ma susu ngɛ ní kasemi nɛ ɔ mi?

⁴ Yehowa sɔmɔli anɔkualetsɛmɛ nɛ a hi si blema a, kɛ ni kpahi nɛ a ngɛ mwɔnɛ ɔ pee nɔ hyɛmi ní komɛ nɛ wa ma nyɛ maa kase. Nyɛ ha nɛ wa susu nɔ hyɛmi ní nɛ ɔmɛ ekomɛ a he nɛ waa hyɛ. Kaa bɔ nɛ wa maa na a, waa kɛ nyagbahi ma nyɛ maa kpe be mi nɛ wa hyɛ we blɔ. Se ke wa ngɔ wa hɛ kɛ fɔ Yehowa nɔ ɔ, e be wɔ kuae kɔkɔɔkɔ, mohu ɔ, e maa ye bua wɔ. (La 55:22) Ke wa ngɛ nɔ hyɛmi ní nɛ ɔmɛ a he susue ɔ, mo bi o he ke: ‘Kɛ ma pee ye ní ngɛ si fɔfɔɛ ko kaa jã a mi ha kɛɛ? Kɛ nɔ hyɛmi ní nɛ ɔmɛ maa wo hɛ kɛ nɔ fɔmi nɛ i ngɛ ngɛ Yehowa mi ɔ mi he wami ha kɛɛ? Mɛni ma nyɛ ma kase ngɛ mi, nɛ kɛ ma kɛ tsu ní ngɛ ye si himi mi ha kɛɛ?’

5. Mɛni haomihi nɛ Yakob kɛ kpe ngɛ Laban he je? (Hyɛ foni nɛ ngɛ womi ɔ hɛ mi ɔ.)

⁵ Yehowa sɔmɔli nɛ́ a hi si blema a kɛ nyagbahi kpe be mi nɛ a hyɛ we blɔ. Mo susu Yakob he nɛ o hyɛ. E tsɛ Isak de lɛ kaa e ya e weku no nɛ e sɔmɔɔ Yehowa, nɛ a tsɛɛ lɛ ke Laban ɔ ngɔ konɛ e ya ngɔ e biyi ɔmɛ a ti nɔ kake kaa e yo. E tsɛ ɔ ma nɔ mi kɛ ha lɛ kaa Yehowa maa jɔɔ lɛ wawɛɛ. (1 Mose 28:1-4) Enɛ ɔ he ɔ, Yakob mwɔ e yi mi kpɔ kaa e maa pee nɔ́ nɛ e tsɛ ɔ de ɔ. E je Kanaan zugba a nɔ nɛ e hia blɔ kɛ ho Laban we ɔ mi ya. Laban ngɛ biyihi enyɔ nɛ́ a tsɛɛ mɛ ke Lea kɛ Rahel. Yakob ná suɔmi kɛ ha Laban biyo wayoo nɛ ji Rahel ɔ. Enɛ ɔ he ɔ, Yakob kplɛɛ nɔ kaa e ma sɔmɔ Laban jeha kpaago konɛ e ngɔ Rahel kaa e yo. (1 Mose 29:18) Se níhi yɛ nɔ saminya kaa bɔ nɛ Yakob hyɛ blɔ ɔ. Laban sisi lɛ nɛ e ngɔ e biyo nɔkɔtɔma nɛ ji Lea mohu kɛ ha lɛ. Se ngɛ otsi kake se ɔ, Laban kplɛɛ nɔ kaa e maa ngɔ e biyo Rahel kɛ ha Yakob. Se e de Yakob kaa ja e sɔmɔ lɛ jeha kpaago ekohu. (1 Mose 29:25-27) Jehanɛ se hu ɔ, Laban yi Yakob anɔkuale ngɛ ní tsumi nɛ e tsu kɛ ha lɛ ɔ mi. Laban kɛ Yakob hí si saminya jeha 20 sɔuu!​—1 Mose 31:41, 42.

6. Mɛni nyagba kpahi nɛ Yakob kɛ kpe?

⁶ Yakob fĩ si ngɛ si fɔfɔɛ kpahi a mi hulɔ. E weku mi bimɛ ɔmɛ hiɛ wawɛɛ, se e binyumu ɔmɛ je we suɔmi kpo kɛ tsɔɔ a sibi be fɛɛ be. A jua mɛ nitsɛmɛ a nyɛminyumu Yosef kɛ ho nyɔguɛ tso mi ya. Yakob binyumu ɔmɛ a kpɛti ni enyɔ nɛ ji Simon kɛ Levi ɔ pee ní komɛ nɛ ngɔ hɛ mi si puemi kɛ ba a weku ɔ nɔ. Nɔ́ nɛ a pee ɔ gbe Yehowa biɛ ɔ he guɛ. Jehanɛ hu ɔ, Yakob yo nɛ e suɔ lɛ wawɛɛ ɔ gbo benɛ e ngɛ e binyumu enyɔne ɔ fɔe ɔ. Benɛ hwɔ nɛ nya wa ko ba a, e ha nɛ Yakob hia kɛ ho Egipt ya ngɛ e bwɔmi si.​—1 Mose 34:30; 35:16-19; 37:28; 45:9-11, 28.

7. Mɛni Yehowa pee kɛ tsɔɔ kaa e bua jɔ Yakob he?

⁷ E ngɛ mi kaa Yakob kɛ haomi nɛ ɔmɛ tsuo kpe mohu lɛɛ, se loloolo ɔ, e ha nɛ hemi kɛ yemi nɛ e ngɛ ngɛ Yehowa kɛ e si womi ɔmɛ a mi ɔ mi wa wawɛɛ, nɛ Yehowa hu jɔɔ lɛ wawɛɛ. Kaa nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ, e ngɛ mi kaa Laban sisi Yakob mohu lɛɛ, se Yehowa ya nɔ nɛ e jɔɔ Yakob wawɛɛ kɛ he lo nya níhi. Moo hyɛ bɔ nɛ Yakob bua maa jɔ ha benɛ e kɛ e binyumu Yosef nɛ e susu kaa e gbo ɔ kpale kpe ɔ. Akɛnɛ huɛ bɔmi kpakpa ngɛ Yakob kɛ Yehowa a kpɛti he  je ɔ, e nyɛ nɛ e da kahi a nya. (1 Mose 30:43; 32:9, 10; 46:28-30) Ke wa ha nɛ huɛ bɔmi kpakpa hi waa kɛ Yehowa wa kpɛti ɔ, wɔ hu wa ma nyɛ maa da kahi nɛ waa kɛ kpeɔ tlukaa a nya.

8. Mɛni nɛ Matsɛ David suɔ kaa e maa pee?

⁸ Matsɛ David ná we he blɔ kɛ pee níhi nɛ e suɔ kaa e maa pee ngɛ Yehowa sɔmɔmi mi. Kaa nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ, David suɔ wawɛɛ kaa e maa ma sɔlemi we kɛ ha Mawu. E de gbalɔ Natan kaa e suɔ nɛ e pee jã, nɛ Natan de lɛ ke: “Nɔ́ tsuaa nɔ́ nɛ o to kaa o maa pee ɔ, moo pee; ejakaa Mawu kɛ mo ngɛ.” (1 Kron. 17:1, 2) Mo susu bɔ nɛ munyu nɛ ɔ maa wo David he wami ha a he nɛ o hyɛ. Eko ɔ, e kɛ we kulaa nɛ David bɔni blɔ nya tomi kɛ ha ní tsumi ngua nɛ ɔ.

9. Benɛ David nu munyu nɛ jɔ̃ɔ nɔ kɔni mi ɔ, kɛ e pee e ní ha kɛɛ?

⁹ Ngɛ anɔkuale mi ɔ, e kɛ we nɛ Yehowa gbalɔ ɔ kpale ngɔ munyu kpa ko nɛ jɔ̃ɔ nɔ kɔni mi kɛ ba ha Matsɛ David. “Jamɛ a nyɔ ɔ mi ɔ,” Yehowa de Natan kaa tsa pi David nɛ maa ma sɔlemi we kɛ ha lɛ, mohu ɔ, e binyumu ɔmɛ a kpɛti nɔ kake lɛ maa pee jã. (1 Kron. 17:3, 4, 11, 12) Benɛ David nu munyu nɛ ɔ, kɛ e pee e ní ha kɛɛ? E dla e susumi. E ngɔ e juɛmi kɛ ma sika kɛ ní kpahi nɛ e ma bua nya konɛ e binyumu Salomo nɛ e nyɛ nɛ e ma sɔlemi we ɔ nɔ.​—1 Kron. 29:1-5.

10. Mɛni blɔ nɔ nɛ Yehowa jɔɔ David?

¹⁰ Benɛ Yehowa ha nɛ David na kaa pi lɛ nɛ e maa ma sɔlemi we kɛ ha lɛ ɔ se ɔ, e kɛ we nɛ Yehowa kɛ lɛ so somi ko. Yehowa wo David si kaa e nina ko maa ye matsɛ kɛ maa ya neneene. (2 Sam. 7:16) Ngɛ je ehe ɔ mi, ngɛ Jeha Akpe Nɔ Yemi ɔ mi ɔ, David bua maa jɔ wawɛɛ ke e ba le kaa Yesu nɛ ji Matsɛ ɔ ji e nina. Sane nɛ ɔ nɛ wa susu he ɔ, ha nɛ wa na kaa ke wa nyɛ we nɛ waa pee nɔ́ nɛ wa suɔ kɛ ha Yehowa po ɔ, wa Mawu ɔ ma nyɛ ma ha wɔ ní kpakpahi nɛ wa hyɛ we blɔ kulaa.

11. E ngɛ mi kaa Mawu Matsɛ Yemi ɔ bɛ ngɛ be nɛ Kristofohi nɛ a hi si ngɛ kaseli ɔmɛ a be ɔ mi ɔ hyɛ blɔ ɔ mi mohu lɛɛ, se mɛni ní kpakpahi nɛ a ná? (Ní Tsumi 6:7)

¹¹ Kristofohi nɛ a hi si ngɛ Kaseli ɔmɛ a be ɔ mi ɔ kɛ nyagba komɛ nɛ a hyɛ we blɔ ɔ kpe. Kaa nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ, a hyɛ blɔ wawɛɛ kaa Mawu Matsɛ Yemi ɔ maa ba, se a li be tutuutu nɛ e maa ba. (Níts. 1:6, 7) Enɛ ɔ he ɔ, mɛni a pee? A ya nɔ nɛ a tsu fiɛɛmi ní tsumi ɔ wawɛɛ. Be mi nɛ a ngɛ sane kpakpa a fiɛɛe ɔ, a na odasehi nɛ tsɔɔ heii kaa Yehowa ngɛ a ní tsumi ɔ nɔ jɔɔe niinɛ.​—Kane Ní Tsumi 6:7.

12. Benɛ hwɔ ko nɛ nya wa ba a, mɛni nɛ Kristofohi nɛ a hi si ngɛ kaseli ɔmɛ a be ɔ mi ɔ pee?

¹² Be ko ɔ, hwɔ ko nɛ nya wa wawɛɛ ba “ngɛ zugba a nɔ hehi tsuo nɛ nimli ngɛ ɔ.” (Níts. 11:28) Hwɔ nɛ ɔ sa Kristofohi nɛ a hi si ngɛ kaseli ɔmɛ a be ɔ mi ɔ he wawɛɛ. Moo po he foni nɛ o hyɛ bɔ nɛ hwɔ ngua nɛ ɔ ma ha nɛ a na nɔ́ wawɛɛ ha. E ngɛ heii kaa nihi nɛ a ji weku yihi ɔ hao wawɛɛ ngɛ bɔ nɛ a ma plɛ kɛ ha a weku mi bimɛ niye ní ha. Nihewi kɛ yihewi nɛ a to kaa a ma bli a sɔmɔmi ní tsumi ɔ mi loko hwɔ ɔ ba a hu nɛɛ? Eko ɔ, a susu kaa e sa nɛ a mlɛ konɛ hwɔ ɔ se nɛ po loko a bli a sɔmɔmi ní tsumi ɔ mi. Bɔ fɛɛ bɔ nɛ e ji ɔ, Kristofohi nɛ ɔmɛ tsake a he kɛ wo si fɔfɔɛ nɛ ɔ mi. A ya nɔ nɛ a tsu fiɛɛmi ní tsumi ɔ kɛ a nyɛmi tsuo, nɛ a je a tsui mi nɛ a ha a nyɛmimɛ ɔmɛ nɛ a ngɛ Yudea a níhi nɛ a ngɛ ɔ eko.​—Níts. 11:29, 30.

13. Mɛni jɔɔmihi nɛ Kristofo ɔmɛ ná benɛ hwɔ ɔ ba a?

¹³ Mɛni jɔɔmihi nɛ Kristofo ɔmɛ ná benɛ hwɔ ɔ ba a? Nyɛmimɛ nɛ a nine su he lo nya níhi a nɔ kɛ je a nyɛmimɛ kpa amɛ a ngɔ ɔ, na kaa Yehowa ngɛ mɛ ye buae. (Mat. 6:31-33) E ngɛ heii kaa a hɛ kɛ su a nyɛmimɛ ɔmɛ nɛ a ye bua mɛ ɔ a he wawɛɛ. Ni kpahi nɛ a ngɔ a he lo nya níhi kɛ ye bua kɛ ni nɛmɛ nɛ a ngɔ a he kɛ ha kɛ ya ye bua a hu bua jɔ wawɛɛ kaa a pee jã. (Níts. 20:36) Yehowa jɔɔ mɛ tsuo  ngɛ a he nɛ a tsake kɛ wo si fɔfɔɛ ehe nɛ ɔ mi ɔ he.

14. Mɛni ba Banaba kɛ bɔfo Paulo a nɔ, nɛ mɛni je mi kɛ ba? (Ní Tsumi 14:21, 22)

¹⁴ A wa Kristofohi nɛ a hi si ngɛ kaseli ɔmɛ a be ɔ mi ɔ yi mi wawɛɛ, nɛ be komɛ po ɔ, a hyɛ we blɔ kaa níhi maa ya nɔ jã. Mo susu nɔ́ nɛ ba bɔfo Paulo kɛ Banaba nɔ benɛ a ngɛ fiɛɛe ngɛ he ko ngɛ Listra a he nɛ o hyɛ. Sisije ɔ, nihi nɛ a ngɛ mɛ tue bue ɔ he mɛ atuu. Se pee se ɔ, a he nyɛli ɔmɛ “ba plɛ asafo kuu ɔmɛ a yi mi,” nɛ nihi nɛ jinɛ a ngɛ Paulo tue bue ɔ a kpɛti ni komɛ fiaa lɛ tɛ nɛ a susu kaa e gbo. (Níts. 14:19) Se Banaba kɛ Paulo ya nɔ nɛ a fiɛɛ ngɛ he kpa. Mɛni je mi kɛ ba? “A pee nihi fuu kaseli,” nɛ a munyu tutui kɛ a ní peepee wo a nyɛmimɛ kpa amɛ a hemi kɛ yemi ɔ mi he wami. (Kane Ní Tsumi 14:21, 22.) Akɛnɛ Paulo kɛ Banaba kɔni mi jɔ̃ we, nɛ a ya nɔ nɛ a fiɛɛ ngɛ si temi kɛ womi nɛ a kɛ kpe ɔ tsuo se he je ɔ, nihi fuu ná he se. Ke wɔ hu wa kɔni mi jɔ̃ we, nɛ wa ya nɔ nɛ wa tsu ní tsumi nɛ Yehowa kɛ wo wa dɛ ɔ, e maa jɔɔ wɔ wawɛɛ.

15. Mɛni o kase ngɛ Nyɛminyumu A. H. Macmillan nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ mi?

¹⁵ Loko jeha 1914 ɔ maa su ɔ, Yehowa we bi hyɛ blɔ wawɛɛ kaa nɔ́ ko maa ya nɔ. Kaa nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ, mo susu Nyɛminyumu A. H. Macmillan he nɛ o hyɛ. Kaa bɔ nɛ e ji ngɛ ni kpahi fuu a blɔ fa mi ɔ, Nyɛminyumu A. H. Macmillan susu kaa e be kɛe nɛ e maa ya hiɔwe. E tu munyu ko ngɛ September 1914 ɔ mi nɛ e de ke: “E ma nyɛ maa ba kaa ye nyagbe magbɛ nɔ munyu nɛ i ngɛ tue ji nɛ ɔ nɛ.” Ngɛ anɔkuale mi ɔ, pi lɔ ɔ ji e nyagbe magbɛ nɔ munyu nɛ e tu. Pee se ɔ, Nyɛminyumu Macmillan ngma ke: “Wa ti ni komɛ kɛ oya yemi susu kaa a maa ngɔ wɔ kɛ ho hiɔwe ya oya nɔuu. Nɔ́ nɛ e sa nɛ wa ko pee mohu ji kaa waa kɛ wa be tsuo ma tsu Nyɔmtsɛ ɔ ní tsumi ɔ.” Nyɛminyumu Macmillan ya nɔ nɛ e kɛ kã tsu fiɛɛmi ní tsumi ɔ wawɛɛ. E ná he blɔ kɛ wo nyɛmimɛ fuu nɛ a wo mɛ tsu akɛnɛ a sume nɛ a kɛ a he nɛ wo ta buli a ní tsumi mi ɔ he wami. Benɛ e bwɔ po ɔ, e yaa asafo mi kpehi. Kɛ Nyɛminyumu Macmillan ná e be nɛ e kɛ tsu ní saminya a he se ha kɛɛ, be mi nɛ e ngɛ e hiɔwo ɔ mlɛe ɔ? Benɛ e piɛ bɔɔ nɛ e ma gbo ngɛ jeha 1966 mi ɔ, e ngma ke: “Loloolo ɔ, i ngɛ hemi kɛ yemi nɛ mi wa wawɛɛ.” E nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ ji nɔ́ ko nɛ sa kadimi wawɛɛ nɛ wa ma nyɛ maa kase, titli ke wa ngɛ si fĩe ngɛ haomi komɛ a mi, nɛ be kɛkɛɛ ji nɛ ɔ nɛ wa ngɛ blɔ hyɛe kaa je ehe ɔ maa ba, se loloolo ɔ, e bɛ ɔ.​—Heb. 13:7.

16. Mɛni haomi nɛ Nyɛminyumu Herbert  Jennings kɛ e yo ɔ kɛ kpe be mi nɛ a hyɛ we blɔ? (Yakobo 4:14)

¹⁶ Hiɔ nuɔ Yehowa we bi babauu be mi nɛ a hyɛ we blɔ. Kaa nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ, ngɛ Nyɛminyumu Herbert Jennings b he sane nɛ je kpo ngɛ Hwɔɔmi Mɔ ko mi ɔ, Nyɛminyumu Jennings tsɔɔ kaa e kɛ e yo ɔ a bua jɔ ní tsumi nɛ a ngɛ tsue kaa ma se sane kpakpa fiɛɛli ngɛ Ghana a he wawɛɛ. Be komɛ a se ɔ, Nyɛminyumu Jennings ba nu juɛmi mi hiɔ ko. Nyɛminyumu Jennings tsɛ munyu nɛ ngɛ Yakobo 4:14 ɔ se nɛ e de kɛ kɔ e si fɔfɔɛ ehe ɔ he ke: “Wa li bɔ nɛ wa si himi ma ji ha ‘hwɔɔ’ se.” (Kane.) E ngma ke: “E he ba hia nɛ wa ná juɛmi nɛ da. Lɔ ɔ he ɔ, wa to blɔ nya konɛ waa je Ghana kɛ ho Canada ya [konɛ ma ya tsa ye he]. Jehanɛ hu ɔ, wa je wa huɛmɛ nɛ nyu bi ngɛ waa kɛ mɛ wa kpɛti ɔ he.” Yehowa ye bua Nyɛminyumu Jennings kɛ e yo ɔ nɛ a kɛ anɔkuale yemi ngɛ lɛ sɔmɔe ngɛ haomi nɛ a kɛ kpe ɔ tsuo se.

17. Kɛ nyɛmimɛ kpahi ná Nyɛminyumu Jennings nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ he se ha kɛɛ?

¹⁷ Nyɛminyumu Jennings he sane nɛ e je  e tsui mi nɛ e de ɔ ye bua ni kpahi wawɛɛ. Nyɛmiyo ko de ke: “Benɛ i kane Nyɛminyumu Jennings he sane ngɛ Hwɔɔmi Mɔ ɔ mi ɔ, e ta ye tsui he wawɛɛ. . . . Benɛ i na kaa e ngmɛɛ he blɔ nɛ e ngɛ ɔ he konɛ e ya tsa e hiɔ ɔ, e ye bua mi nɛ i ná juɛmi nɛ da ngɛ ye si fɔfɔɛ ɔ he.” Nyɛminyumu ko hu de ke: “Benɛ i kɛ jeha 10 sɔuu sɔmɔ kaa asafo mi nɔkɔtɔma a se ɔ, e he ba hia nɛ ma ngmɛɛ he blɔ nɛ ɔ he, ejakaa i ba ná juɛmi mi hiɔ ko. Ye kɔni mi jɔ̃ si abɔ, nɛ i nu he kaa i bɔɛ ye he mɔde. Enɛ ɔ ha nɛ i hao wawɛɛ nɛ e ye ha mi kaa ma kane nihi a he sane nɛ jeɔ kpo ngɛ Hwɔɔmi Mɔ ɔmɛ a mi ɔ. . . . Se benɛ i na bɔ nɛ Nyɛminyumu Jennings bɔ mɔde wawɛɛ nɛ e fĩ si ha a, e wo mi he wami wawɛɛ.” Enɛ ɔ tsɔɔ kaa ke waa kɛ haomihi ngɛ kpee nɛ wa ya nɔ nɛ wa fĩ si ɔ, e ma nyɛ maa wo ni kpahi he wami wawɛɛ. Ke níhi yɛ nɔ saminya ngɛ wa si himi mi kaa bɔ nɛ wa ngɛ blɔ hyɛe ɔ po ɔ, wa ma nyɛ ma fĩ si nɛ wa je hemi kɛ yemi kpo, konɛ e pee nɔ hyɛmi nɔ́ kɛ ha ni kpahi.​—1 Pet. 5:9.

18. Kaa bɔ nɛ foni ɔ tsɔɔ ɔ, mɛni o kase ngɛ wa nyɛmiyo nɛ ngɛ Nigeria a nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ mi?

¹⁸ Oslaa komɛ kaa COVID-19 hiɔ ɔ sa Yehowa we bi fuu a he. Kaa nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ, yalɔyo ko nɛ e ngɛ Nigeria a ngɛ niye ní bɔɔ ko pɛ. Mɔtu ko nɛ a hoo omɔ bɔɔ ko nɛ ngɛ a dɛ ɔ ta a, e biyo ɔ bi lɛ kaa mɛni a maa ye piani. Wa nyɛmiyo ɔ de e biyo ɔ kaa a be sika loo niye ní ko mohu lɛɛ, se e sa nɛ a kase yalɔyo nɛ e je Zarefat ɔ nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ, nɛ a hoo niye ní bɔɔ nɛ piɛ ɔ, konɛ a ngɔ a hɛ kɛ fɔ Yehowa nɔ kulaa. (1 Ma. 17:8-16) Loko a ma bɔni nɔ́ nɛ a maa ye piani ngɛ jamɛ a ligbi ɔ mi ɔ he susumi ɔ, nyɛmimɛ to niye ní he blɔ nya kɛ ba ha mɛ, nɛ niye ní nɛ ɔ maa su mɛ kɛ ya su otsi kake loo otsi enyɔ po. Wa nyɛmiyo ɔ de ke e hɛ be nɔ kulaa kaa Yehowa maa bu nɔ́ nɛ e de e biyo ɔ tue. Ngɛ anɔkuale mi ɔ, ke wa ngɔ wa hɛ kɛ fɔ Yehowa nɔ ɔ, nyagbahi nɛ waa kɛ kpeɔ ngɛ si himi mi ɔ ma nyɛ maa ye bua wɔ konɛ waa hɛ kɛ su Yehowa he wawɛɛ.​—1 Pet. 5:6, 7.

19. Mɛni haomi nɛ Nyɛminyumu Aleksey Yershov kɛ kpe?

 ¹⁹ Lingmi nɛ ɔ, a wa nyɛmimɛ nyumuhi kɛ yihi fuu yi mi be mi nɛ a hyɛ we blɔ, se a ya nɔ nɛ a fĩ si. Mo susu Nyɛminyumu Aleksey Yershov nɛ e ngɛ Russia a, nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ he nɛ o hyɛ. Benɛ a baptisi Nyɛminyumu Yershov ngɛ jeha 1994 ɔ mi ɔ, a tsi we wa ní tsumi ɔ nya ngɛ Russia. Se jeha komɛ a se ɔ, níhi tsake kulaa ngɛ Russia. Ngɛ jeha 2020 ɔ mi ɔ, polisihi ba Nyɛminyumu Yershov we ɔ mi nɛ a gbɛ e níhi a mi, nɛ a kpɔ̃ e weto níhi fuu ngɛ e dɛ. Nyɔhiɔhi fuu a se ɔ, nɔ yemi ɔ po e nya kaa e ji yiwutsotsɛ. Nɔ́ nɛ pa puɛ sane ɔ kulaa ji kaa a kɛ nya pomi ɔ da video ko nɔ. Nɔ nɛ po video ɔ bua pee e ní kaa e suɔ nɛ a kɛ lɛ nɛ kase Baiblo ɔ, nɛ a kɛ lɛ kase Baiblo ɔ jeha kake kɛ se po. Moo hyɛ bɔ nɛ nɔ́ nɛ ɔ maa dɔ wa Nyɛminyumu ɔ ha!

20. Mɛni nɛ Nyɛminyumu Yershov pee nɛ lɔ ɔ ha nɛ huɛ bɔmi nɛ ngɛ e kɛ Yehowa a kpɛti ɔ mi wa wawɛɛ?

²⁰ Anɛ nɔ́ kpakpa ko je yi mi wami nɛ a kɛ ba Nyɛminyumu Yershov ɔ nɔ lo? Ee. Huɛ bɔmi nɛ ngɛ e kɛ Yehowa a kpɛti ɔ mi ba wa wawɛɛ. E de ke: “Amlɔ nɛ ɔ, i kɛ ye yo ɔ wa peeɔ kake kɛ sɔleɔ be fɛɛ be. I yɔse kaa i be nyɛe ma tsu si fɔfɔɛ ɔ he ní ngɛ ye dɛ he, ja Yehowa ye bua mi.” E de hu ke: “Ke ye kɔni mi jɔ̃ ɔ, dɛ he ní kasemi nɛ i peeɔ ɔ yeɔ bua mi wawɛɛ. I pueɔ ye yi mi tɛ ngɛ Yehowa sɔmɔli anɔkualetsɛmɛ nɛ a hi si blema a nɔ hyɛmi ní ɔmɛ a he. Nɔ hyɛmi níhi fuu ngɛ Baiblo ɔ mi nɛ tsɔɔ nɔ́ he je nɛ e he hia kaa waa pee kpoo nɛ waa ngɔ wa hɛ kɛ fɔ Yehowa nɔ ɔ.”

21. Mɛni wa kase ngɛ ní kasemi nɛ ɔ mi?

²¹ Mɛni wa kase ngɛ ní kasemi nɛ ɔ mi? Wa ba na kaa waa kɛ nyagbahi nɛ wa hyɛ we blɔ ɔ ma nyɛ maa kpe ngɛ je yaya nɛ ɔ mi. Se ngɛ lɔ ɔ tsuo se ɔ, Yehowa yeɔ bua e sɔmɔli nɛ a ngɔɔ a hɛ kɛ fɔɔ e nɔ ɔ be fɛɛ be. Kaa bɔ nɛ ngmami nɛ a ngɔ ní kasemi ɔ kɛ da nɔ ɔ tsɔɔ ɔ, ‘nɔ nɛ peeɔ nɔ́ nɛ da a, haomi babauu baa e nɔ; se Yehowa jeɔ lɛ kɛ jeɔ lɛ tsuo mi.’ (La 34:19) Enɛ ɔ he ɔ, nyɛ ha nɛ wɔ tsuo waa ya nɔ nɛ waa ngɔ wa hɛ kɛ fɔ Yehowa nɔ mohu pe nɛ waa kɛ wa juɛmi maa ma wa nyagba amɛ a nɔ. Ke wa pee jã a, lɛɛ kaa bɔ nɛ bɔfo Paulo de ɔ, wɔ hu wa ma nyɛ ma de ke: “I nyɛɔ peeɔ níhi tsuo kɛ gu nɔ nɛ e woɔ mi he wami ɔ nɔ.”​—Filip. 4:13.