1, 2. Mɛni he je nɛ huɛ bɔmi nɛ hi Yonatan kɛ David a kpɛti ɔ ji anɔkuale yemi nɛ se be nɛ wa ma nyɛ maa kase ɔ?

EKO Ɔ, Yonatan nya kpɛ e he ngɛ kã nɛ niheyo David pee ɔ he je. David gbe Goliat nɛ e ngɔ “Filisti no ɔ yi tɔ ɔ” kɛ ya ha Yonatan tsɛ nɛ ji Matsɛ Saul, Israel matsɛ ɔ. (1 Samuel 17:57) Yonatan yi mi pee we lɛ enyɔɔnyɔ kaa Mawu kɛ David ngɛ, nɛ kɛ je lɔ ɔ se ɔ, Yonatan kɛ David ba pee huɛmɛ nɛ nyu bi ngɛ a kpɛti. Mɛ ni enyɔ ɔmɛ tsuo a kã a he kita kaa a maa ye a sibi anɔkuale be fɛɛ be. (1 Samuel 18:1-3) Yonatan ye David anɔkuale e wami be tsuo.

² Yehowa hlɛ Yonatan kaa e ye matsɛ ngɛ Matsɛ Saul se, mohu ɔ, e hla David. Se ngɛ enɛ ɔ tsuo se ɔ, Yonatan ya nɔ nɛ e ye David anɔkuale. Nɛ benɛ Saul ngɛ hlae nɛ e gbe David ɔ, Yonatan hao ngɛ e huɛ ɔ he je. Yonatan le kaa David ngɛ Horesh nga a nɔ, enɛ ɔ he ɔ, e ya lejɛ ɔ nɛ e ya wo lɛ he wami kaa e ya nɔ nɛ e ngɔ e hɛ kɛ fɔ Yehowa nɔ. Yonatan de David ke: “Koo ye gbeye, ejakaa tsaatsɛ Saul nine be o nɔ sue. E le kaa mo lɛ o ma ba ye matsɛ ngɛ Israel, nɛ ma pee o se yelɔ.”​—1 Samuel 23:16, 17.

3. Mɛni he hia Yonatan wawɛɛ pe anɔkuale nɛ e maa ye David, nɛ kɛ wa plɛ kɛ le jã kɛɛ? (Moo hyɛ foni nɛ ngɛ ní kasemi ɔ sisije ɔ.)

 ³ Wɔ tsuo wa bua jɔɔ nihi nɛ a yeɔ anɔkuale ɔ a he. Se anɛ anɔkuale nɛ Yonatan ye David ɔ pɛ he je nɛ wa bua jɔ e he ɔ lo? Ohoo, nɔ́ nɛ he hia Yonatan pe kulaa ji kaa e maa ye Mawu anɔkuale. E ngɛ heii kaa anɔkuale nɛ Yonatan yeɔ Yehowa a he je nɛ e ye David hu anɔkuale ɔ nɛ. E dɔɛ lɛ kaa David mohu ma ba ye matsɛ. Yonatan ye bua David nɛ e ngɔ e he kɛ fɔ Yehowa nɔ. Mɛ ni enyɔ ɔmɛ tsuo a ye Yehowa kɛ a sibi anɔkuale. A wo a sibi si ke: ‘Kita a nɛ i kɛ mo tsuo wa ka wa he ngɛ Yehowa biɛ mi ɔ, Yehowa ma ha nɛ i kɛ mo, kɛ o nina, kɛ imi hu ye nina wa maa ye nɔ kɛ maa ya neneene.’ Nɛ a ye nɔ hulɔ.​—1 Samuel 20:42.

4. (a) Mɛni ma ha wa ma ná bua jɔmi nitsɛnitsɛ nɛ wa tsui maa nɔ wa mi? (b) Mɛni he wa ma susu ngɛ munyu nɛ ɔ mi?

⁴ E sa kaa wɔ hu waa ye wa weku li, wa huɛmɛ, kɛ wa nyɛmimɛ nyumuhi kɛ yihi nɛ a ngɛ asafo ɔ mi ɔ anɔkuale. (1 Tesalonika Bi 2:10, 11) Se nɔ́ nɛ he hia pe kulaa a, e sa kaa wa ye Yehowa anɔkuale. Lɛ nɛ e ha wɔ wami! (Kpojemi 4:11) Ke wa ye lɛ anɔkuale ɔ, wa ma ná bua jɔmi nitsɛnitsɛ nɛ wa tsui maa nɔ wa mi. Se wa le kaa ngɛ haomi behi a mi po ɔ, e sa nɛ waa ye Mawu anɔkuale. Ngɛ munyu nɛ ɔ mi ɔ, wa ma susu bɔ nɛ Yonatan nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ maa ye bua wɔ nɛ waa ye Yehowa anɔkuale ngɛ si fɔfɔɛ eywiɛ nɛ nyɛɛ se nɛ ɔmɛ a mi ɔ he: (1) Ke wa susu kaa e sɛ nɛ waa bu nɔ ko nɛ e hɛɛ blɔ nya, (2) be mi nɛ wa li nɔ nɛ e sa kaa waa ye lɛ anɔkuale, (3) ke nyɛminyumu ko nɛ nyɛɛɔ wa hɛ mi ngɛ asafo ɔ mi nui wɔ sisi aloo e ye wɔ sane yaya ko, kɛ (4) ke e he wa ha wɔ wawɛɛ kaa wa maa ye wa siwo nɔ.

5. Mɛni he je nɛ e ye ha Israel bi ɔmɛ kaa a maa ye Mawu anɔkuale be mi nɛ Saul ngɛ a nɔ yee ɔ?

⁵ Yonatan kɛ Israel bi ɔmɛ ya je si himi nɛ mi wa mi. Matsɛ Saul nɛ ji Yonatan e tsɛ ɔ gbo Yehowa nɔ tue nɛ Yehowa kua lɛ. (1 Samuel 15:17-23) Loloolo ɔ, Mawu ngmɛ Saul blɔ nɛ e ye matsɛ jeha babauu. Enɛ ɔ he ɔ, e ye ha Israel bi ɔmɛ kaa a maa ye Mawu anɔkuale be mi nɛ matsɛ nɛ a hla kaa e hi “matsɛ sɛ ɔ” nɔ ɔ ngɛ ní yayahi pee ɔ.​—1 Kronika 29:23.

6. Mɛni tsɔɔ kaa Yonatan ye Yehowa anɔkuale kɛ ya si nyagbe?

⁶ Yonatan ye Yehowa anɔkuale. Benɛ Saul bɔni Mawu nɔ tue gbomi nɔuu ɔ, mo susu nɔ́ nɛ Yonatan pee ɔ he nɛ o hyɛ. (1 Samuel 13:13, 14) Jamɛ a be ɔ mi ɔ, Filisti ta buli fuu ba kɛ a zugba lɛhi 30,000 konɛ a ba tua Israel bi ɔmɛ. Saul ngɛ ta buli 600 pɛ, nɛ e kɛ Yonatan pɛ lɛ a ngɛ ta hwumi níhi. Se Yonatan yi gbeye. E kai munyu nɛ gbalɔ Samuel tu kɛ nyɛɛ se nɛ ɔ: ‘Yehowa be e ma nɛ e hla a he ngmɛɛe. Ke e pee jã pɛ kɛkɛ e biɛ kpetekpleenyɛ ɔ puɛ.’ (1 Samuel 12:22) Yonatan de ta bulɔ kpa ko ke: ‘Nɔ́ ko nɔ́ ko tsi Yehowa nya kaa e kɛ nihi fuu, loo bɔɔ ma he nihi a yi wami.’ Enɛ ɔ he ɔ, e kɛ jamɛ a ta bulɔ ɔ ya tua Filisti bi ɔmɛ nɛ a gbe a kpɛti nihi maa pee 20. Yonatan ngɛ hemi kɛ yemi ngɛ Yehowa mi, nɛ Yehowa jɔɔ lɛ. Yehowa ha nɛ zugba mimiɛ, kɛkɛ nɛ Filisti bi ɔmɛ a tsui po. A bɔni mɛ nitsɛmɛ a he gbemi, nɛ Israel bi ɔmɛ ye a nɔ kunimi.​—1 Samuel 13:5, 15, 22; 14:1, 2, 6, 14, 15, 20.

7. Kɛ Yonatan kɛ e tsɛ ɔ hi si ha kɛɛ?

 ⁷ E ngɛ mi kaa Saul ya nɔ nɛ e gbo Yehowa nɔ tue mohu lɛɛ, se Yonatan buɔ e tsɛ ɔ tue ke e he hia kaa e pee jã. Kaa nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ, mɛ ni enyɔ ɔmɛ a pee kake kɛ hwu ta kɛ fã Yehowa we bi a he.​—1 Samuel 31:1, 2.

8, 9. Ke wa ngɛ bumi kɛ ha nihi nɛ a hɛɛ blɔ nya a, mɛni blɔ nɔ lɔ ɔ tsɔɔ kaa wa yeɔ Mawu anɔkuale ngɛ?

⁸ Kaa bɔ nɛ Yonatan pee ɔ, wɔ hu wa ma nyɛ maa ye Yehowa anɔkuale, nɛ wa maa bu ma nɔ yeli tue ke e he hia kaa waa pee jã. Yehowa ngmɛ “ma nɔ yeli” ɔmɛ blɔ konɛ a ye wa nɔ, nɛ e hyɛɔ blɔ kaa waa bu mɛ. (Kane Roma Bi 13:1, 2.) Enɛ ɔ he je ɔ, ke ma nikɔtɔmahi yi anɔkuale nɛ e peeɔ wɔ kaa e sɛ nɛ waa bu mɛ po ɔ, e sa kaa wa je bumi kpo ha mɛ. Ngɛ anɔkuale mi ɔ, e sa nɛ waa bu nihi tsuo nɛ Yehowa kɛ blɔ nya ko wo a dɛ ɔ.​—1 Korinto Bi 11:3; Hebri Bi 13:17.

⁹ Nyɛmiyo ko nɛ e ngɛ South America nɛ a tsɛɛ lɛ ke Olga a kɛ e ní peepee tsɔɔ kaa e yeɔ Yehowa anɔkuale. E ngɛ mi kaa e huno ɔ kɛ lɛ hí si saminya mohu, se e buɔ lɛ. ^[1] (Hyɛ nyagbe ningma.) Be komɛ ɔ, e huno ɔ kɛ lɛ tui munyu, loo e tuɔ munyu yayahi kɛ siɔ lɛ akɛnɛ e ji Yehowa Odasefo no ɔ he je. E huno ɔ de lɛ po kaa e maa je e he, nɛ ke e yaa a, e maa ngɔ a bimɛ etɛ ɔmɛ kɛ ho. Se Olga  pee we e huno ɔ ‘yami kɛ tui yayami nane mi.’ E bɔ mɔde wawɛɛ nɛ e pee e he yogbayo kpakpa. E hooɔ ní ha e huno ɔ, e fɔɔ e níhi a he, nɛ e hyɛɔ weku ɔ mi bimɛ kpa amɛ a nɔ. (Roma Bi 12:17) Nɛ ke e na kaa e maa hi ɔ, e piɛɛ e huno ɔ he kɛ ya slaa e weku li kɛ e huɛmɛ. Kaa nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ, benɛ e kɛ e huno ɔ yaa e huno ɔ papaa ya ngɛ ma kpa ko nɔ ɔ, lɛ yo ɔ to nɔ́ fɛɛ nɔ́ nɛ he maa hia kɛ ha blɔ hiami ɔ he blɔ nya. Benɛ a ya ya a, lɛɛ lɛɛ e sɛ we sɔlemi tsu ɔ mi, e mlɛ ngɛ kpo ɔ nɔ. Jehahi babauu se ɔ, Olga huno ɔ ní peepee tsake, ejakaa Olga toɔ e tsui si wawɛɛ, nɛ e buɔ lɛ be fɛɛ be. Amlɔ nɛ ɔ, e huno ɔ woɔ lɛ he wami kaa e ya asafo mi kpehi, nɛ e kɛ lɔle woɔ lɛ kɛ yaa. Be komɛ ɔ, e piɛɛɔ e he kɛ yaa asafo mi kpehi.​—1 Petro 3:1.

10. Kɛ Yonatan plɛ kɛ le nɔ nɛ e sa kaa e ye lɛ anɔkuale ha kɛɛ?

¹⁰ Benɛ Saul de ke e yaa gbe David ɔ, e he ba hia nɛ Yonatan nɛ mwɔ yi mi kpɔ ko nɛ mi wa. E suɔ kaa e maa ye e tsɛ ɔ anɔkuale, nɛ ngɛ jamɛ a be ɔ mi nɔuu ɔ, e suɔ kaa e maa ye David hu anɔkuale. Yonatan le kaa Mawu kɛ David ngɛ, se Saul lɛɛ Mawu kua lɛ, enɛ ɔ he ɔ, e ma e juɛmi nya si kaa e maa ye David anɔkuale. E de David kaa e ya laa, nɛ e tsɔɔ Saul nɔ́ he je nɛ e sɛ kaa e gbe David ɔ.​—Kane 1 Samuel 19:1-6.

11, 12. Mɛni blɔ nɔ suɔmi nɛ wa ngɛ ha Mawu ɔ yeɔ bua wɔ nɛ wa yeɔ lɛ anɔkuale ngɛ?

¹¹ Nyɛmiyo ko ngɛ Australia nɛ a tsɛɛ lɛ ke Alice. E he ba hia nɛ e mwɔ e yi mi kpɔ ngɛ nɔ nɛ e sa kaa e ye lɛ anɔkuale ɔ he. Benɛ a kɛ lɛ ngɛ Baiblo ɔ kasee ɔ, e de e weku li ɔmɛ níhi nɛ e ngɛ kasee ɔ. E de mɛ hu kaa e be a he piɛe kɛ ye Bloonya hu, nɛ e tsɔɔ mɛ nɔ́ he je. Sisije ɔ, e hɛwi mɛ tsɔ, se pee se ɔ, a mi mi ba fu lɛ wawɛɛ. A nu he kaa tsa pi Alice kɔmɔ ji mɛ hu. Kɛkɛ nɛ Alice yayo de lɛ ke e hla we nɛ e na lɛ hu. Alice de ke: “Ye he mi po, nɛ e hao mi wawɛɛ, ejakaa i suɔ ye weku ɔ saminya. Se kɛ̃ ɔ, i fia ye pɛɛ si kaa ma ngɔ Yehowa kɛ e Bi ɔ kɛ pee nihi titli ngɛ ye si himi mi, nɛ i ha nɛ a baptisi mi ngɛ kpe ko nɛ a pee ɔ sisi.”​—Mateo 10:37.

¹² E sɛ kaa anɔkuale nɛ wa maa ye bɔɔlu fiami kuu ko, loo sukuu ko, loo ma ko ɔ he nɛ hia wɔ pe anɔkuale nɛ wa maa ye Yehowa. Kaa nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ, nyɛminyumu ko nɛ a tsɛɛ lɛ ke Henry ɔ ji nɔ ko nɛ e suɔ fiɛmi ko nɛ a tsɛɛ ke chess ɔ wawɛɛ. E fiɛɔ fiɛmi nɛ ɔ kɛ haa e sukuu ɔ, nɛ e suɔ kaa e sukuu ɔ nɛ ye kunimi. Se akɛnɛ e fiɛɔ fiɛmi nɛ ɔ daa Hɔ kɛ Hɔgba he je ɔ, e ná we deka kɛ ya fiɛɛmi kɛ asafo mi kpehi. Akɛnɛ Henry ngɔ e tsui tsuo kɛ wo sukuu ní peemihi a mi he je ɔ, e nyɛ we nɛ e ye Mawu anɔkuale. Enɛ ɔ he ɔ, e ma e juɛmi nya si kaa e ma kpa jamɛ a fiɛmi ɔ fiɛmi kɛ ha e sukuu ɔ.​—Mateo 6:33.

13. Ngɛ mɛni blɔ nɔ anɔkuale nɛ wa maa ye Mawu ɔ maa ye bua wɔ konɛ waa da nyagbahi nɛ waa kɛ kpeɔ ngɛ weku mi ɔ nya?

¹³ Be komɛ ɔ, e ma nyɛ maa ye ha wɔ kaa wa maa ye wa weku mi bimɛ slɔɔtoslɔɔtohi anɔkuale ngɛ be kake too mi. Kaa nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ, Ken de ke: “Ye yayo bwɔ, enɛ ɔ he ɔ, i suɔ kaa ma pɔ lɛ slaami kpitikpiti, nɛ be komɛ hu ɔ, i suɔ nɛ e ba ye be bɔɔ ngɛ wa ngɔ. Se ye yayo kɛ ye yo ɔ yi.” Ken tsa nɔ ke: “I na kaa e sa  nɛ ma sa mɛ ni enyɔ ɔmɛ tsuo a hɛ mi.” Ken susu nɔ́ nɛ Baiblo ɔ de ɔ he, nɛ e na kaa ngɛ si fɔfɔɛ nɛ ɔ mi ɔ, e sa kaa e ye e yo ɔ anɔkuale. Enɛ ɔ he ɔ, e gu ga blɔ nɔ kɛ tsu nyagba a he ní, nɛ e yo ɔ bua jɔ he. Lɔ ɔ se ɔ, e tsɔɔ e yo ɔ nɔ́ he je nɛ e sa kaa e je mi mi jɔmi kpo kɛ tsɔɔ e yayo. Jehanɛ hu ɔ, e tsɔɔ e yayo nɔ́ he je nɛ e sa kaa e bu e yo ɔ.​—Kane 1 Mose 2:24; 1 Korinto Bi 13:4, 5.

14. Mɛni Saul pee nɛ tsɔɔ kaa e ye Yonatan sane yaya?

¹⁴ Jehanɛ se hu ɔ, wa ma nyɛ maa ye Yehowa anɔkuale ke nyɛminyumu ko nɛ e nyɛɛɔ wa hɛ mi ngɛ asafo ɔ mi ɔ ye wɔ sane yaya ko. Mawu lɛ hla Matsɛ Saul, se kɛ̃ ɔ, Saul kɛ e binyumu ɔ hí si saminya. Matsɛ Saul nui sisi kaa Yonatan suɔ David. Benɛ Yonatan ka kaa e maa ye bua David ɔ, Saul mi mi fu wawɛɛ nɛ e pue e bi ɔ hɛ mi si ngɛ nimli babauu a hɛ mi. Se Yonatan ya nɔ nɛ e bu e tsɛ ɔ. Ngɛ jamɛ a be ɔ mi nɔuu ɔ, e ya nɔ nɛ e ye Yehowa kɛ David, nɔ nɛ Mawu hla lɛ kaa lɛ ji nɔ nɛ ma ba ye Israel nɔ matsɛ ɔ anɔkuale.​—1 Samuel 20:30-41.

15. Ke nyɛminyumu ko kɛ wɔ ye sane yaya ko ɔ, kɛ e sa kaa waa pee wa ní ha kɛɛ?

¹⁵ Mwɔnɛ ɔ, ngɛ wa we asafo ɔmɛ a mi ɔ, nyɛmimɛ nyumuhi nɛ a nyɛɛɔ wa hɛ mi ngɛ asafo ɔ mi ɔ bɔɔ mɔde kaa a kɛ  nɔ tsuaa nɔ maa hi si saminya. Se nyɛmimɛ nyumuhi nɛ ɔmɛ yi mluku. Enɛ ɔ he je ɔ, e ma nyɛ maa ba kaa a be nɔ́ he je nɛ wa pee nɔ́ ko ɔ sisi nue. (1 Samuel 1:13-17) Lɔ ɔ he je ɔ, ke e ba kaa a nui wɔ sisi be komɛ ɔ, nyɛ ha nɛ waa ya nɔ nɛ waa ye Yehowa anɔkuale.

16. Ngɛ mɛni si himihi a mi nɛ e sɛ kaa wa fo wɔ pɛ wa nɔ́ mi, se mohu e sa kaa waa ye Mawu anɔkuale?

¹⁶ Jinɛ Saul suɔ kaa Yonatan nɛ ye matsɛ ngɛ e se, se pi David. (1 Samuel 20:31) Se Yonatan suɔ Yehowa, nɛ e yeɔ lɛ anɔkuale. Yonatan fo we lɛ pɛ e nɔ́ mi, mohu ɔ, e kɛ David pee huɛ nɛ e ye si nɛ e wo David ɔ nɔ. Ngɛ anɔkuale mi ɔ, nɔ tsuaa nɔ nɛ e suɔ Yehowa nɛ e yeɔ lɛ anɔkuale ɔ, ‘ke e ka kita a, e kpale we e nya se.’ (La 15:4) Wa yeɔ wa siwohi a nɔ ejakaa wa yeɔ Mawu anɔkuale. Kaa nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ, ke waa kɛ nɔ ko pee ní tsumi he somi ko ɔ, e sa nɛ waa pee nɔ́ nɛ wa kplɛɛ nɔ kaa wa maa pee ɔ pɛpɛɛpɛ, ke he fimi ba po. Nɛ ke waa kɛ nyagbahi ngɛ kpee ngɛ wa gba si himi mi ɔ, wa maa ya nɔ maa ye wa hunomɛ kɛ wa yihi anɔkuale. Ke wa pe jã a, lɔ ɔ tsɔɔ kaa wa suɔ Yehowa.​—Kane Malaki 2:13-16.

17. Mɛni o kase ngɛ munyu nɛ ɔ mi?

¹⁷ Kaa bɔ nɛ Yonatan pee ɔ, wɔ hu wa suɔ kaa wa maa ye Mawu anɔkuale ngɛ si himi nɛ mi wa po mi. Enɛ ɔ he ɔ, ke wa nyɛmimɛ nyumuhi kɛ yihi pee wɔ nɔdɔ nɔ́ ko ɔ, nyɛ ha nɛ waa ya nɔ nɛ waa ye mɛ anɔkuale. Ke wa pee jã a, wa ma ha Yehowa bua maa jɔ, nɛ lɔ ɔ ji nɔ́ titli nɛ haa wa bua jɔɔ wawɛɛ. (Abɛ 27:11) Wa ma nyɛ ma ná nɔ mi mami kaa nɔ́ tsuaa nɔ́ nɛ e maa hia wɔ ɔ, Yehowa ma ha wɔ, nɛ e maa hyɛ wa nɔ. Ngɛ munyu nɛ nyɛɛ se nɛ wa maa kase ɔ mi ɔ, wa ma susu níhi nɛ wa ma nyɛ maa kase kɛ je ni komɛ nɛ a hi si ngɛ David be ɔ mi ɔ a he. A kpɛti ni komɛ ye anɔkuale nɛ ni komɛ hu yi anɔkuale.