1. Kɛ hɛkɔ sa Yosef weku ɔ he ha kɛɛ?

YAKOB suɔ e binyumu ɔmɛ tsuo, se e suɔ e bi Yosef nɛ e ye jeha 17 ɔ wawɛɛ. Kɛ Yosef nyɛminyumu ɔmɛ pee a ní ha kɛɛ? A hɛ kɔ̃ e nɔ, nɛ lɔ ɔ ha nɛ a bɔni e he ninyɛ nami. Yosef pee we nɔ́ ko nɛ e sa kaa e nyɛminyumu ɔmɛ nɛ a nyɛ lɛ. Ngɛ lɔ ɔ tsuo se ɔ, a jua lɛ kaa nyɔguɛ, nɛ a ye lakpa kɛ tsɔɔ a tsɛ ɔ kaa lohwe awi yelɔ ko tsɔtslɔɔ e binyumu nɛ e suɔ lɛ wawɛɛ ɔ mi. Hɛkɔ ha nɛ a puɛ tue mi jɔmi nɛ ngɛ a weku ɔ mi ɔ, nɛ a tsɔ a tsɛ ɔ tsui kpã.​—1 Mose 37:3, 4, 27-34.

2. Ngɛ Galatia Bi 5:19-21 ɔ nya a, mɛni he je nɛ oslaa ngɛ hɛkɔ he ɔ?

² Ngɛ Ngmami ɔ mi ɔ, a wo hɛkɔ * ta kɛ piɛɛ “he lo ɔ ní tsumi ɔmɛ” nɛ yeɔ nɔ awi nɛ ma nyɛ ma ha nɛ nɔ ko nine be Mawu Matsɛ Yemi ɔ nɔ sue ɔ he. (Kane Galatia Bi 5:19-21.) Behi fuu ɔ, hɛkɔ ji su yayami komɛ kaa ninyɛ, pɛ kɛ mi mi la womi a sisi poku.

3. Mɛni he wa ma susu ngɛ ní kasemi nɛ ɔ mi?

³ Yosef nyɛmimɛ ɔmɛ a sane ɔ ha nɛ wa na bɔ nɛ hɛkɔ ma nyɛ maa gbɛ weku, nɛ́ e puɛ tue mi jɔmi nɛ ngɛ mi ɔ hulɔ. E ngɛ mi kaa wa be nɔ́ nɛ Yosef nyɛmimɛ ɔmɛ pee ɔ pee mohu lɛɛ, se wɔ tsuo wa yi mluku, nɛ wa tsui sisiɔ wɔ. (Yer. 17:9) Lɔ ɔ he je nɛ be komɛ ɔ, wa hɛ kɔɔ ngɛ ni kpahi a nɔ ɔ nɛ. Nyɛ ha nɛ waa hyɛ Baiblo mi nɔ hyɛmi nɔ́ ko nɛ maa ye bua wɔ nɛ waa le nɔ́ he je nɛ hɛkɔ ma nyɛ ma he si ngɛ wa tsui mi. Lɔ ɔ se ɔ, wa ma susu níhi nɛ wa ma nyɛ maa pee kɛ hwu kɛ si hɛkɔ, nɛ́ waa di tue mi jɔmi se ɔ he.

4. Mɛni he je nɛ Filisti bi ɔmɛ a hɛ kɔ̃ Isak nɔ ɔ?

⁴ Ke nɔ ko ngɛ he lo nya níhi fuu. Isak ji niatsɛ, enɛ ɔ he ɔ, Filisti bi ɔmɛ a hɛ kɔ níhi nɛ e ngɛ ɔ. (1 Mose 26:12-14) A tsi vu nɛ Isak náa nyu ngɛ mi kɛ lɛɛ e lohwe ɔmɛ ɔ. (1 Mose 26:15, 16, 27) Kaa bɔ nɛ Filisti bi ɔmɛ pee ɔ, mwɔnɛ ɔ, nihi fuu a hɛ kɔ̃ɔ nihi nɛ a ngɛ he lo nya níhi pe mɛ ɔ a nɔ. Pi ní ɔmɛ nɛ ni ɔmɛ ngɛ ɔ kɛkɛ nɛ a ngɛ hlae, se a suɔ nɛ níhi nɛ ni ɔmɛ ngɛ ɔ nɛ je a dɛ.

5. Mɛni he je nɛ jami hɛ mi nyɛɛli ɔmɛ a hɛ kɔ̃ Yesu nɔ ɔ?

⁵ Ke nihi fuu suɔ nɔ ko sane. Yuda jami hɛ mi nyɛɛli ɔmɛ hɛ kɔ̃ Yesu nɔ, ejakaa nihi fuu suɔ e sane. (Mat. 7:28, 29) Yesu ji Mawu nane mi dalɔ, nɛ níhi nɛ e tsɔɔ ɔ ji anɔkuale. Jami hɛ mi nyɛɛli ɔmɛ gbɛ Yesu he lakpa munyuhi kɛ fĩa, nɛ a po e nya konɛ a kɛ gbe e he guɛ. (Maak. 15:10; Yoh. 11:47, 48; 12:12, 13, 19) Mɛni wa kaseɔ ngɛ sane nɛ ɔ mi? E sa nɛ waa hyɛ nɛ hi nɛ wa hɛ ko kɔ̃ nihi nɛ nyɛmimɛ nɛ a ngɛ asafo ɔ mi ɔ suɔ a sane wawɛɛ ngɛ eko ɔ, su kpakpa komɛ nɛ a ngɛ ɔ he je. Mohu ɔ, e sa nɛ waa bɔ mɔde nɛ waa kase a nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ.​—1 Kor. 11:1; 3 Yoh. 11.

6. Mɛni nɛ Diotrefe pee kɛ tsɔɔ kaa e hɛ kɔ̃ɔ?

⁶ Ke nɔ ko ngɛ he blɔ komɛ ngɛ asafo ɔ mi. Ngɛ kaseli ɔmɛ a be ɔ mi ɔ, Diotrefe hɛ kɔ̃ nihi nɛ a ngɛ hɛ mi nyɛɛe ngɛ Kristofohi asafo ɔ mi ɔ. E suɔ kaa “e maa ye kekleekle blɔ he” ngɛ nyɛmimɛ nɛ a ngɛ asafo ɔ mi ɔ a kpɛti, enɛ ɔ he ɔ, e gbɛ bɔfo Yohane kɛ nyɛmimɛ nyumu kpahi nɛ a hɛɛ blɔ nya ngɛ asafo ɔ mi ɔ a he lakpa munyuhi kɛ fĩa konɛ e kɛ gbe a he guɛ. (3 Yoh. 9, 10) E ngɛ mi kaa wa be wa ní pee kaa Diotrefe mohu lɛɛ, se wɔ hu wa hɛ ma nyɛ ma bɔni kɔmi ngɛ wa nyɛmimɛ Kristofohi nɛ a náa ní peemi komɛ nɛ wa ngɛ blɔ hyɛe kaa wa ma ná a nɔ. E baa jã ke wa susu kaa wa ma nyɛ ma tsu jamɛ a ní tsumi ɔ saminya, aloo wa ma nyɛ ma tsu nɛ e hi po pe nɔ nɛ a ngɔ jamɛ a ní tsumi ɔ kɛ wo e dɛ ɔ.

7. Ngɛ mɛni blɔ nɔ nɛ hɛkɔ ma nyɛ ma ná wa nɔ he wami?

⁷ Hɛkɔ ngɛ kaa hu yaya ko. Ke hɛkɔ he si ngɛ wa tsui mi ɔ, e he waa kaa wa maa hia lɛ. Su yaya komɛ kaa ninyɛ, he nɔ womi, kɛ nɔ nitsɛ nɔ́ mi fomi haa nɛ hɛkɔ waa. Kaa bɔ nɛ hu yaya ko ma nyɛ ma ha nɛ mɔmɔ ko be nyɛe maa wa saminya a, hɛkɔ haa nɛ e he waa kaa wa ma ná su kpakpa komɛ kaa suɔmi, mi mi sami kɛ kpakpa peemi. Ke wa na kaa hɛkɔ ngɛ si hee ngɛ wa tsui mi pɛ, e sa nɛ waa hia lɛ kaa bɔ nɛ a hiaa hu yaya a. Kɛ wa maa pee kɛɛ kɛ hwu kɛ si hɛkɔ?

8. Mɛni suhi ma nyɛ maa ye bua wɔ konɛ waa hwu kɛ si hɛkɔ?

⁸ Wa ma nyɛ maa hwu kɛ si hɛkɔ ke wa baa wa he si, nɛ wa bua jɔɔ níhi nɛ wa ngɛ ɔ he. Ke wa ngɛ su kpakpa nɛ ɔmɛ ɔ, hɛkɔ be nyɛe maa wa ngɛ wa tsui mi. He si bami maa ye bua wɔ, nɛ wa maa na ni kpahi kaa a nɔ kuɔ pe wɔ. Nɔ nɛ baa e he si ɔ nui he kaa e sa kaa e ná babauu pe ni kpahi. (Gal. 6:3, 4) Nɔ nɛ e bua jɔɔ níhi nɛ e ngɛ ɔ he ɔ kɛ e he tui ni kpahi a he. (1 Tim. 6:7, 8) Ke nɔ nɛ baa e he si na kaa nɔ ko nine su nɔ́ kpakpa ko nɔ ɔ, e bua jɔɔ.

9. Ngɛ Galatia Bi 5:16 kɛ Filipi Bi 2:3, 4 ɔ nya a, mɛni nɛ mumi klɔuklɔu ɔ ma nyɛ maa ye bua wɔ nɛ waa pee?

⁹ Wa hia Mawu mumi klɔuklɔu ɔ yemi kɛ buami konɛ wa nyɛ nɛ waa hwu kɛ si  hɛkɔ, nɛ́ waa ba wa he si nɛ wa bua nɛ jɔ níhi nɛ wa ngɛ ɔ he. (Kane Galatia Bi 5:16; Filipi Bi 2:3, 4.) Yehowa mumi klɔuklɔu ɔ ma nyɛ maa ye bua wɔ konɛ waa kpa wa mi nɛ waa hyɛ níhi nɛ wa susuɔ he ɔ saminya, nɛ́ waa hyɛ nɔ́ he je nɛ wa peeɔ ní komɛ. Kɛ gu Mawu yemi kɛ buami nɔ ɔ, wa ma nyɛ maa ngɔ susumi kpakpahi kɛ da susumi yayamihi a nane mi. (La 26:2; 51:10) Mo susu Mose kɛ Paulo a nɔ hyɛmi ní ɔmɛ a he nɛ o hyɛ. A ji nihi nɛ a bɔ mɔde nɛ a hwu kɛ si hɛkɔ.

10. Mɛni si fɔfɔɛhi nɛ Mose kɛ kpe nɛ ko nyɛ ko pee ka ha lɛ? (Hyɛ foni nɛ ngɛ womi ɔ hɛ mi ɔ.)

¹⁰ Mose ngɛ blɔ nya ngua ngɛ Mawu we bi a kpɛti, se e bɔɛ mɔde kaa e maa tsi ni kpahi a nya nɛ a ko ná jamɛ a he blɔ ɔ eko. Kaa nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ, be ko ɔ, Yehowa je e mumi klɔuklɔu ɔ eko ngɛ Mose nɔ kɛ ha Israel ma nikɔtɔma amɛ nɛ a daa si ngɛ kpe he bo tsu ɔ kasa nya a. Be bɔɔ se ɔ, Mose nu kaa nikɔtɔmahi enyɔ nɛ a be he nɛ kpe he bo tsu ɔ ngɛ ɔ hu ná mumi klɔuklɔu ɔ eko, nɛ a ngɛ a ní pee kaa gbali. Benɛ Yoshua de Mose kaa e tsi nikɔtɔma enyɔ ɔmɛ a nya a, kɛ e pee e ní ha kɛɛ? Mose hɛ kɔɛ he blɔ nɛ Yehowa ha nyumu enyɔ nɛ ɔmɛ ɔ. Mohu ɔ, e ba e he si, nɛ e kɛ mɛ tsuo nya. (4 Mose 11:24-29) Mɛni wa ma nyɛ maa kase ngɛ Mose he?

11. Ngɛ mɛni blɔ nɔ asafo mi nikɔtɔmahi maa gu kɛ kase Mose?

¹¹ Ke asafo mi nɔkɔtɔma ji mo ɔ, anɛ a de mo kaa o tsɔse nɔ ko ngɛ asafo ɔ mi konɛ a ngɔ ní tsumi ko nɛ o suɔ wawɛɛ ɔ kɛ wo e dɛ lo? Kaa nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ, eko ɔ, o bua jɔ Hwɔɔmi Mɔ ɔ nɛ a kaseɔ daa otsi ɔ nɔ hyɛmi he. Se ke o baa o he si kaa Mose ɔ, e he be wae ha mo kaa o ma tsɔse nyɛminyumu ko konɛ e he nɛ su kɛ ha ní tsumi nɛ ɔ ngɛ be nɛ sa mi. Mohu ɔ, o bua maa jɔ kaa o ye bua nyɛminyumu ɔ.

12. Ngɛ mɛni blɔ nɔ nɛ Kristofohi fuu nɛ a ngɛ mwɔnɛ ɔ tsɔɔ kaa a bua jɔ níhi nɛ a ngɛ ɔ he, nɛ a baa a he si?

¹² Mo susu si fɔfɔɛ kpa ko nɛ asafo mi nikɔtɔmahi nɛ a wa ngɛ jeha mi ɔ kɛ ngɛ kpee ɔ he nɛ o hyɛ. A kɛ jehahi fuu sɔmɔ kaa asafo mi nikɔtɔmahi a sanehi a he blɔ nya tolɔ. Se ke a ye jeha 80 ɔ, a kɛ a ní tsumi ɔ fɔɔ si. Ke kpɔ mi nɔ hyɛli ye jeha 70 ɔ, a jeɔ he si bami mi nɛ a kɛ a ní tsumi ɔ fɔɔ si, nɛ a kplɛɔ ní tsumi kpahi nɛ a ma ha mɛ ɔ nɔ. Lingmi nɛ ɔ, a ha nɛ Betel weku ɔ mi bimɛ nɛ a ngɛ je kɛ wɛ ɔ a kpɛti nihi fuu ya ngɛ sɔmɔe kaa daa blɔ gbali. Nyɛmimɛ nyumuhi kɛ yihi anɔkualetsɛmɛ nɛ ɔmɛ ná we nyɛmimɛ nɛ a ngɛ ní tsumi nɛ jinɛ mɛ nɛ a tsuɔ be ko nɛ be ɔ tsue ɔ he abofu.

13. Mɛni he je nɛ eko ɔ, Paulo hɛ ma nyɛ maa kɔ̃ bɔfo 12 ɔmɛ a nɔ?

¹³ Bɔfo Paulo hu ji nɔ ko nɛ ba e he si nɛ e bua jɔ níhi nɛ e ngɛ ɔ he. Paulo ha we nɛ hɛkɔ nɛ he si ngɛ e mi. E tsu fiɛɛmi ní tsumi ɔ wawɛɛ, se e je he si bami mi nɛ e de ke: “Imi ji bɔfo ɔmɛ a kpɛti nɔ nyafii pe kulaa, nɛ i sɛ kaa a tsɛɔ mi bɔfo.” (1 Kor. 15:9, 10) Bɔfo 12 ɔmɛ piɛɛ Yesu he kɛ tsu fiɛɛmi ní tsumi ɔ ngɛ zugba a nɔ, se Paulo ba pee we Yesu se nyɛɛlɔ kɛ ya si be nɛ Yesu gbo nɛ a tle lɛ si. E ngɛ mi kaa nyagbenyagbe ɔ, a hla lɛ kaa “bɔfo kɛ ha je ma amɛ” mohu lɛɛ, se Paulo ba pee we bɔfo 12 ɔmɛ a kpɛti nɔ kake. (Rom. 11:13; Níts. 1:21-26) Paulo hɛ kɔɛ nyumuhi 12 ɔ kɛ huɛ bɔmi nɛ ngɛ a kɛ Yesu a kpɛti ɔ nɔ, mohu ɔ, e bua jɔ he blɔ nɛ e ngɛ ɔ he.

14. Ke wa baa wa he si nɛ wa bua jɔ níhi nɛ wa ngɛ ɔ he ɔ, mɛni wa maa pee?

¹⁴ Ke wa bua jɔ nɔ́ nɛ wa ngɛ ɔ he, nɛ wa  baa wa he si ɔ, wa maa pee kaa Paulo, nɛ wa ma je bumi kpo kɛ ha nihi nɛ Yehowa kɛ he blɔhi wo a dɛ ɔ. (Níts. 21:20-26) Yehowa to blɔ nya, nɛ e hla nyumuhi konɛ a nyɛɛ hɛ mi ngɛ Kristofohi asafo ɔ mi. Ngɛ mluku nɛ a yi ɔ tsuo se ɔ, Yehowa naa mɛ kaa “nike níhi [nɛ a] kɛ ha ngɛ adesahi a mi.” (Efe. 4:8, 11) Ke wa je bumi kpo kɛ ha nyumuhi nɛ a hla mɛ ɔ, nɛ wa je he si bami mi kɛ bu a ga womi tue ɔ, wa maa hɛ kɛ su Yehowa he, nɛ waa kɛ wa nyɛmimɛ Kristofohi maa hi si ngɛ tue mi jɔmi mi.

15. Mɛni nɛ e he hia nɛ waa pee?

¹⁵ Ke wa hɛ kɔ̃ɔ nɔ ko nɔ, aloo nɔ ko hɛ kɔ̃ɔ wa nɔ ɔ, tue mi jɔmi be nyɛe maa hi waa kɛ ni kpahi wa kpɛti. E he hia nɛ waa hia hɛkɔ kɛ je wa tsui mi nɛ wa kpa níhi nɛ ma ha nɛ nihi a hɛ nɛ kɔ̃ wa nɔ ɔ peemi. E he hia nɛ waa pee ní pɔtɛɛ nɛ ɔmɛ konɛ wa nyɛ nɛ waa ye Yehowa fami nɛ tsɔɔ kaa waa “di níhi nɛ ngɔɔ tue mi jɔmi kɛ baa, kɛ níhi nɛ waa kɛ maa fia wa sibi kɛ ma si ɔmɛ a se” ɔ nɔ. (Rom. 14:19) Mɛni tutuutu wa ma nyɛ maa pee kɛ ye bua ni kpahi konɛ a nyɛ nɛ a hwu kɛ si hɛkɔ, nɛ kɛ wa ma plɛ kɛ di tue mi jɔmi se ha kɛɛ?

16. Ngɛ mɛni blɔ nɔ wa ma nyɛ maa ye bua ni kpahi konɛ a nyɛ nɛ a hwu kɛ si hɛkɔ?

¹⁶ Wa ní peepee kɛ wa munyu tutui ma nyɛ ma ná ni kpahi a nɔ he wami wawɛɛ. Je ɔ suɔ kaa waa ngɔ “níhi nɛ [wa] ngɛ” ɔ kɛ fĩa. (1 Yoh. 2:16) Se ní peepee nɛ ɔ  ngɔɔ hɛkɔ kɛ baa. Ke waa kɛ ni kpahi tui níhi nɛ wa ngɛ aloo níhi nɛ wa to kaa wa ma he ɔ a he munyu ɔ, e be hae nɛ a hɛ nɛ kɔ̃ wa nɔ. Blɔ kpa ko hu nɔ nɛ wa ma nyɛ maa gu kɛ tsi hɛkɔ nya ji kaa wa maa pee wa he humi ke a ha wɔ he blɔ komɛ ngɛ asafo ɔ mi. Ke wa pɔɔ he blɔhi nɛ wa ngɛ ɔ a he munyu tumi ɔ, lɔ ɔ maa ngɔ hɛkɔ kɛ ba. Se ke wa jeɔ suɔmi nitsɛnitsɛ kpo kɛ tsɔɔ nihi, nɛ wa jeɔ a yi ngɛ ní kpakpahi nɛ a peeɔ ɔ he ɔ, lɔ ɔ ma ha nɛ a bua maa jɔ níhi nɛ a ngɛ ɔ he, nɛ tue mi jɔmi kɛ kake peemi maa hi asafo ɔ mi.

17. Mɛni nɛ Yosef nyɛminyumu ɔmɛ nyɛ nɛ a pee, nɛ mɛni he je?

¹⁷ Wa ma nyɛ maa ye hɛkɔ nɔ kunimi! Mo susu Yosef nyɛmimɛ ɔmɛ a sane ɔ he ekohu nɛ o hyɛ. Benɛ a wa Yosef yi mi jeha komɛ a se ɔ, a kɛ lɛ ya kpe ngɛ Egipt. Loko Yosef tsɔɔ e nyɛminyumu ɔmɛ nɔ tutuutu nɛ e ji ɔ, e ka mɛ nɛ e hyɛ kaa a tsake lo. E ngmɛ mɛ okplɔɔ. Ngɛ okplɔɔ ngmɛmi ɔ sisi ɔ, e ha Benyamin, nɛ ji jokuɛyo pe kulaa ngɛ a kpɛti ɔ niye ní ɔ babauu pe bɔ nɛ e ha e nyɛmimɛ kpa amɛ. (1 Mose 43:33, 34) Se Yosef nyɛmimɛ ɔmɛ a hɛ kɔɛ a nyɛmi Benyamin nɔ. Mohu ɔ, a tsɔɔ kaa a suɔ a nyɛminyumu ɔ kɛ a tsɛ Yakob sane wawɛɛ. (1 Mose 44:30-34) Akɛnɛ Yosef nyɛminyumu ɔmɛ je hɛkɔ ngɛ a tsui mi he je ɔ, a nyɛ nɛ a ngɔ tue mi jɔmi kɛ ba weku ɔ mi ekohu. (1 Mose 45:4, 15) Jã kɛ̃ nɛ ke wɔ hu wa je hɛkɔ kɛ je wa tsui mi ɔ, e maa ye bua nɛ tue mi jɔmi maa hi wa weku ɔ kɛ wa we asafo ɔ mi.

18. Ngɛ Yakobo 3:17, 18 ɔ nya a, mɛni maa ba ke wa di tue mi jɔmi se?

¹⁸ Yehowa suɔ nɛ waa hwu kɛ si hɛkɔ nɛ waa di tue mi jɔmi se. E sa nɛ waa bɔ ní enyɔ nɛ ɔmɛ tsuo a peemi he mɔde. Kaa bɔ nɛ wa na ngɛ ní kasemi nɛ ɔ mi ɔ, e he wɛ kaa hɛkɔ ma he si ngɛ wa mi. (Yak. 4:5) Wa ngɛ je ko nɛ haa nɛ nihi a hɛ kɔ̃ɔ ɔ mi. Se ke wa baa wa he si, wa bua jɔɔ níhi nɛ wa ngɛ ɔ he, nɛ wa jeɔ hɛsa kpo ɔ, hɛkɔ be nyɛe ma he si ngɛ wa mi. Lɔ ɔ mohu maa ngɔ tue mi jɔmi kɛ ba, nɛ wa ma nyɛ maa wo dami yiblii ɔ.​—Kane Yakobo 3:17, 18.