1. Mɛni he je nɛ a woɔ wɔ ga, nɛ mɛni he je wɔ tsuo wa hia ga womi?

WƆ TSUO wa hia ga womi be komɛ. Ngɛ si fɔfɔɛ komɛ a mi ɔ, wa ma nyɛ ma bi nɔ ko nɛ wa buɔ lɛ wawɛɛ ɔ kaa e wo wɔ ga ngɛ nɔ́ ko he. Be komɛ ɔ, nyɛminyumu ko nɛ e susuɔ wa he wawɛɛ ɔ ma nyɛ maa hɛ kɛ su wa he konɛ e ha nɛ waa le kaa wa ngɛ ‘nane yaya ko hiae’ loo wa ngɛ nɔ́ ko pee nɛ ma ha nɛ wa ma pia wa he pee se. (Gal. 6:1) Ke wa pee yayami nɛ hɛdɔ ngɛ he ɔ, eko ɔ, a maa wo wɔ ga konɛ a kɛ dla wɔ. Ke a wo wɔ ga a, e sa nɛ waa bu tue nɛ wa ko hyɛ blɔ nɔ nɛ a gu kɛ wo wɔ ga a. Ke wa pee jã a, e maa hi ha wɔ, nɛ wa maa baa wa wami yi!​—Abɛ 6:23.

2. Ngɛ Abɛ 12:15 ɔ nya a, mɛni he je nɛ e sa nɛ waa bu ga womi tue?

² Ngmami nɛ a ngɔ ní kasemi nɛ ɔ kɛ da nɔ ɔ woɔ wɔ he wami kaa waa ‘bu munyuhi nɛ ní leli tuɔ ɔ tue.’ (Abɛ 22:17) Adesa ko be nɛ e le nɔ́ fɛɛ nɔ́. Be fɛɛ be ɔ, nɔ ko ngɛ nɛ e ngɛ nile loo níhi a si kpami pe wɔ. (Kane Abɛ 12:15.) Enɛ ɔ he ɔ, ke wa buɔ ga womi tue ɔ, lɔ ɔ tsɔɔ kaa wa baa wa he si. E tsɔɔ hu kaa wa le níhi nɛ wa ngɛ he blɔ kaa wa peeɔ kɛ níhi nɛ wa be he blɔ kaa wa peeɔ. Jehanɛ hu ɔ, wa yɔseɔ kaa wa maa hia yemi kɛ buami loko wa ma nyɛ maa su otihi nɛ waa kɛ ma wa hɛ mi ɔ a he. Mumi klɔuklɔu ɔ wo Matsɛ Salomo nɛ e ji ní lelɔ ɔ he wami nɛ e ngma ke: “He nɛ ga woli hiɛ ngɛ ɔ, níhi yaa nɔ pɛpɛɛpɛ.”​—Abɛ 15:22.

3. Mɛni blɔhi a nɔ nɛ wa nine ma nyɛ maa su ga womi nɔ?

³ Nɔ ko ma nyɛ maa wo wɔ ga tɛ̃ɛ ngɛ nɔ́ ko he. Asafo mi nɔkɔtɔma ko loo nyɛminyumu ko nɛ e nane pi si ma nyɛ maa wo wɔ ga ngɛ nɔ́ ko nɛ e sa nɛ waa bɔ he mɔde ɔ he. Ke nɔ ko nɛ e suɔ wa sane da Baiblo ɔ nɔ kɛ wo wɔ ga a, e sa nɛ wa bua nɛ  jɔ he nɛ waa je wa tsui mi kɛ bu tue. Se wa nine ma nyɛ maa su ga womi nɔ ngɛ blɔ kpahi hu a nɔ. Mɛni blɔ komɛ a nɔ nɛ wa nine ma nyɛ maa su ga womi nɔ? Eko ɔ, wa kane nɔ́ ko ngɛ Baiblo ɔ mi aloo wa womi ɔmɛ ekomɛ a mi nɛ wa susu nɔ́ nɛ wa kane ɔ he, nɛ e ye bua wɔ nɛ wa na kaa e sa nɛ waa pee tsakemi ngɛ wa susumi aloo wa ní peepee komɛ a he.​—Heb. 4:12.

4. Ngɛ Fiɛlɔ 7:9 ɔ nya a, ke a wo wɔ ga a, mɛni e sɛ nɛ waa pee?

⁴ Ngɛ anɔkuale mi ɔ, e he ma nyɛ maa wa kaa wa maa bu ga womi tue nɛ wa kɛ tsu ní. Wa mi mi ma nyɛ ma fu ngɛ ga womi ko he po. Mɛni he je? Wa le kaa wa yi mluku, enɛ ɔ he ɔ, e he ma nyɛ maa wa ha wɔ kaa wa maa kplɛɛ ga womi nɔ ke nɔ ko na tɔ̃tɔ̃mi pɔtɛɛ ko ngɛ wa he nɛ e de wɔ. (Kane Fiɛlɔ 7:9.) Eko ɔ, wa maa ngɔ ní komɛ kɛ je wa nya. Wa ma nyɛ ma susu kaa nɔ nɛ ngɛ wɔ ga a woe ɔ hɛɛ susumi nɛ dɛ ngɛ wa he, aloo blɔ nɔ nɛ e gu kɛ wo wɔ ga a ma nyɛ ma ha nɛ wa mi mi nɛ fu. Wa ma nyɛ maa na tɔ̃tɔ̃mi komɛ ngɛ nɔ nɛ ngɛ wɔ ga a woe ɔ he nɛ wa ma susu ‘kaa e be he blɔ nɛ e woɔ wɔ ga. E sa nɛ e wo lɛ nitsɛ e he ga kekle!’ Ke wa bua jɔɛ ga womi ɔ he ɔ, waa kɛ be ní tsue loo wa ma bi nɔ kpa nɛ e wo wɔ ga ejakaa wa susu kaa jamɛ a nɔ ɔ ma de wɔ nɔ́ nɛ wa suɔ kaa waa nu.

5. Mɛni he wa ma susu ngɛ ní kasemi nɛ ɔ mi?

⁵ Ngɛ ní kasemi nɛ ɔ mi ɔ, wa ma susu nihi nɛ a kua ga womi kɛ nihi nɛ a kplɛɛ ga womi nɔ nɛ Baiblo ɔ tu a he munyu ɔ he. Jehanɛ hu wa ma susu nɔ́ nɛ maa ye bua wɔ konɛ waa kplɛɛ ga womi nɔ, kɛ se nɛ wa ma ná ngɛ he ɔ he.

6. Mɛni wa kaseɔ ngɛ bɔ nɛ Matsɛ Rehoboam pee e ní ha ngɛ ga womi nɛ e nine su nɔ ɔ mi?

⁶ Mo susu Rehoboam sane ɔ he nɛ o hyɛ. Benɛ e ba pee Israel matsɛ ɔ, e we bi ɔmɛ ba bi lɛ nɔ́ ko. A de lɛ kaa e gbɔ tlomi nɛ e tsɛ Solomo kɛ tloo mɛ ɔ nɔ. Rehoboam pee nɔ́ ko nɛ níle ngɛ mi. E bi Israel nikɔtɔma amɛ ga womi nɛ a de lɛ kaa ke e pee nɔ́ nɛ ma mi bi ɔmɛ ngɛ lɛ bie ɔ, a ma fĩ e se be fɛɛ be. (1 Ma. 12:3-7) Se Rehoboam bua jɔɛ jamɛ a ga womi ɔ he, lɔ ɔ he ɔ, e ya bi e juami bimɛ ga womi. Eko ɔ, e juami bi ɔmɛ ye maa pee jeha 40 kɛ se, lɔ ɔ he ɔ, e ma nyɛ maa ba kaa a ngɛ níhi a si kpami bɔɔ ngɛ si himi mi. (2 Kron. 12:13) Se ngɛ si fɔfɔɛ nɛ ɔ mi ɔ, a wo Rehoboam ga yaya. A wo lɛ ga kaa e ngɔ tlomi ɔ eko kɛ piɛɛ he ha ma mi bi ɔmɛ. (1 Ma. 12:8-11) Rehoboam nine su ga womi enyɔ nɔ, enɛ ɔ he je ɔ, e ko nyɛ ko sɔle konɛ e bi Yehowa juɛmi ngɛ sane ɔ he se e pee we jã. Mohu ɔ, e hla ga womi nɛ e bua jɔ he, nɛ e kɛ nihewi ɔmɛ a ga womi ɔ tsu ní. Nɔ́ nɛ je mi kɛ ba a ye Rehoboam kɛ Israel bi ɔmɛ tsuo awi. Ngɛ wɔ hu wa blɔ fa mi ɔ, eko ɔ, pi be fɛɛ be nɛ wa nine suɔ ga womi nɛ wa ngɛ hlae ɔ nɔ. Se kɛ̃ ɔ, ke a kɛ ga womi ɔ da Mawu Munyu ɔ nɔ ɔ, e sa nɛ waa kplɛɛ nɔ.

7. Mɛni lɛ Matsɛ Uzia sane ɔ tsɔɔ wɔ?

⁷Matsɛ Uzia kua ga womi. E ya Yehowa we ɔ he nɛ osɔfo ɔmɛ pɛ nɛ a ngɛ he blɔ kaa a yaa a, nɛ e ka kaa e maa sã tsopa kɛ e he via ngɛ lejɛ ɔ. Yehowa osɔfo ɔmɛ de lɛ ke: ‘Uzia, o be he blɔ nɛ o sãa tsopa kɛ e he via kɛ haa Yehowa. Osɔfo ɔmɛ pɛ ji ni nɛmɛ nɛ a hla ngɔ to nɛ a tsu nɔ́ nɛ ɔ.’ Kɛ Uzia pee e ní ha kɛɛ? Kaa e ba e he si nɛ e kplɛɛ ga womi nɔ, nɛ e je sɔlemi we ɔ oya nɔuu ɔ, eko ɔ, Yehowa ko ngɔ e tɔmi ɔ kɛ ko ke lɛ. Mohu ɔ, Uzia “mi mi fu.” Mɛni he je nɛ e kua ga womi ɔ? E susu kaa akɛnɛ matsɛ ji lɛ he je ɔ, e ngɛ he blɔ nɛ e peeɔ nɔ́ fɛɛ nɔ́ nɛ e suɔ. Se Yehowa lɛɛ e nɛ lɛ jã. He nɔ womi ha nɛ kpiti pue Uzia. “He womi nɔ hiɔ nɛ ɔ ngɛ matsɛ Uzia he hluu kɛ ya si e gbenɔ ligbi.” (2 Kron. 26:16-21) Uzia sane ɔ ha nɛ wa na kaa wa ti nɔ fɛɛ nɔ ko nɛ ma kua Baiblo ga womi ɔ, Yehowa bua be e he jɔe.

8. Kɛ Hiob pee e ní ngɛ ga womi he ha kɛɛ?

⁸ Ngɛ nihi nɛ a bui ga womi tue nɛ Baiblo ɔ tu a he munyu ɔ se ɔ, e tu nihi nɛ a kplɛɛ ga womi nɔ nɛ Yehowa jɔɔ mɛ ɔ hu a he munyu. Mo susu Hiob he nɛ o hyɛ. E ngɛ mi kaa e yi mluku mohu lɛɛ, se e suɔ Mawu nɛ e suɔ nɛ e sa e hɛ mi. Benɛ e kɛ si fɔfɔɛ nɛ mi wa ngɛ kpee ɔ, e de ní komɛ nɛ dɛ. Nɛ e pee jã a, Elihu kɛ Yehowa tsuo wo lɛ ga ngɛ he. Ke Hiob pee e ní ha kɛɛ? E je he si bami mi nɛ e kplɛɛ ga womi nɔ nɛ e de ke: “I tu níhi nɛ i nui sisi a he munyu. . . Nɔ́ nɛ i pee ɔ dɔ mi. Lɔ ɔ he ɔ, i kɛ tabo zu kɛ la zu to okadi kaa i pia ye he niinɛ.” Yehowa jɔɔ Hiob ngɛ he si bami su kpo nɛ e je ɔ he je.​—Hiob 42:3-6, 12-17.

9. Kɛ Mose pee e ní ngɛ ga womi he ha kɛɛ, nɛ mɛni he je nɛ e ji nɔ hyɛmi nɔ́ kpakpa kɛ ha wɔ ɔ?

⁹Mose tɔ̃ tɔmi nɛ hɛdɔ ngɛ he, se e kplɛɛ ga womi nɔ. Enɛ ɔ ji nɔ hyɛmi nɔ́ kpakpa kɛ ha wɔ. Ligbi ko ɔ, e mi mi fu wawɛɛ nɛ e wui Yehowa hɛ mi nyami. Enɛ ɔ ha nɛ Yehowa ngmɛ lɛ blɔ nɛ e ya su si Womi Zugba a nɔ. (4 Mose 20:1-13) Benɛ Mose de Yehowa kaa e susu yi mi kpɔ nɛ e mwɔ ɔ he ekohu ɔ, Yehowa de lɛ ke: “Koo wo nɔ́ nɛ ɔ nɔ ta hu!” (5 Mose 3:23-27) Mose mi mi fu we ngɛ nɔ́ nɛ Yehowa de ɔ he. Mohu ɔ, e kplɛɛ yi mi kpɔ nɛ Yehowa mwɔ ɔ nɔ, nɛ Yehowa ya nɔ nɛ e kɛ lɛ tsu ní kɛ nyɛɛ Israel bi ɔmɛ a hɛ mi. (5 Mose 4:1) Hiob kɛ Mose tsuo kplɛɛ ga womi nɔ. Enɛ ɔ ji nɔ hyɛmi nɔ kpakpa nɛ wa ma nyɛ maa kase. Hiob dla e susumi nɛ e kɛ níhi je we e nya. Benɛ he blɔ ngua ko bɔ Mose ɔ, e ya nɔ nɛ e ye anɔkuale kɛ tsɔɔ kaa e kplɛɛ Yehowa ga womi nɔ.

10. (a) Mɛni nɛ Abɛ 4:10-13 ɔ tsɔɔ wɔ ngɛ se nami nɛ ngɛ ga womi nɔ kplɛɛmi he? (b) Mɛni su kpakpahi nɛ ni komɛ je kpo benɛ a nine su ga womi nɔ ɔ?

¹⁰ Ke wa kase anɔkualetsɛmɛ kaa Hiob kɛ Mose a nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ, wa ma ná he se wawɛɛ. (Kane Abɛ 4:10-13.) Wa nyɛmimɛ nyumuhi kɛ yihi fuu kase a nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ nɛ a kplɛɛ ga womi nɔ. Mo kadi nɔ́ nɛ nyɛminyumu ko nɛ a tsɛɛ lɛ ke Emmanuel nɛ e ngɛ Congo ɔ de ngɛ kɔkɔ bɔmi ko nɛ a kɛ ha lɛ ɔ he. E de ke: “Nyɛmimɛ nyumuhi nɛ a nane pi si ngɛ asafo ɔ mi ɔ na kaa i ngɛ nɔ́ ko pee nɛ ma nyɛ ma puɛ huɛ bɔmi nɛ ngɛ i kɛ Yehowa wa kpɛti ɔ, nɛ a ye bua mi. I kɛ a ga womi ɔmɛ tsu ní nɛ lɔ ɔ ye bua mi nɛ i yu ye he ngɛ nyagbahi fuu a he.” * Nyɛmiyo blɔ gbalɔ ko nɛ a tsɛɛ lɛ ke Megan nɛ e ngɛ Canada a de ngɛ ga womi he ke: “Tsa pi ga womi ɔmɛ tsuo nɛ i ngɛ hlae nɛ ma nu, se lɔ ɔmɛ ji nɔ́ nɛ i hia.” Nyɛminyumu ko nɛ e ngɛ Croatia nɛ a tsɛɛ lɛ ke Marko ɔ hu de ke: “Sɔmɔmi he blɔ ko je ye dɛ ngɛ asafo ɔ mi, se ke i susu nɔ́ nɛ ya nɔ ɔ he ɔ, i naa kaa ga womi nɛ a kɛ ha mi ɔ ye bua mi nɛ huɛ bɔmi nɛ ngɛ i kɛ Yehowa wa kpɛti ɔ mi wa ekohu.”

11. Mɛni Nyɛminyumu Karl Klein yɔse ngɛ ga womi nɔ nɛ wa maa kplɛɛ ɔ he?

¹¹ Nyɛminyumu ko nɛ e kplɛɛ ga womi nɔ nɛ e ná he se ji Nyɛminyumu Karl Klein nɛ e sɔmɔ kaa Blɔ Tsɔɔmi Ajla Toli ɔmɛ a kpɛti nɔ kake ɔ. Ngɛ e he sane ɔ mi ɔ, e tsɔɔ kaa Nyɛminyumu Joseph F. Rutherford ji e huɛ nɛ nyu bi ngɛ e kɛ lɛ a kpɛti. Se Nyɛminyumu Rutherford kɛ hɛdɔ wo lɛ ga ko. Nyɛminyumu Klein tsɔɔ kaa sisije ɔ, ga womi ɔ dɔ lɛ wawɛɛ. E de ke: “Be kpa mi nɛ i kɛ [Nyɛminyumu Rutherford] kpe ɔ, e kɛ bua jɔmi de ke, ‘Hɛloo Karl!’ Se akɛnɛ loloolo ɔ dɔdɔɛ ɔ ngɛ ye mi he je ɔ, i he nɔ ngɛ ye kuɛ si. Nyɛminyumu Rutherford de ke, ‘Karl, hyɛ nɛ hi! Abosiami ngɛ o he blɔ hlae!’ Zo gbe mi nɛ i de ke, ‘Oo Nyɛminyumu Rutherford nyagba ko be.’ Se e ngɛ níhi a si kpami pe mi, lɔ ɔ he ɔ, e ti kɔkɔ bɔmi ɔ mi ekohu, nɛ ‘I nu nɔ́ nɛ e de ɔ sisi. Moo hyɛ nɛ hi, Abosiami ngɛ o he blɔ hlae.’ Nɔ́ nɛ e de ɔ ji  anɔkuale! Ke wa nyɛmi ko de wɔ nɔ́ ko nɛ e ngɛ he blɔ kaa e deɔ wɔ, nɛ wa ya nɔ nɛ wa hɛɛ abofu ɔ mi ɔ, e he be wae kaa Abosiami klama amɛ maa du wɔ.” * (Efe. 4:25-27) Nyɛminyumu Klein kplɛɛ Nyɛminyumu Rutherford ga womi ɔ nɔ, nɛ huɛ bɔmi kpakpa ya nɔ hi a kpɛti.

12. Mɛni blɔ nɔ he si bami ma nyɛ maa ye bua wɔ konɛ waa kplɛɛ ga womi nɔ? (La 141:5)

¹² Mɛni ma nyɛ maa ye bua wɔ konɛ waa kplɛɛ ga womi nɔ? E sa nɛ waa ba wa he si nɛ wa kai kaa wa yi mluku, enɛ ɔ he ɔ, wa ma nyɛ maa pee ní komɛ nɛ nile be mi. Kaa bɔ nɛ wa susu he kɛ sɛ hlami ɔ, Hiob ná juɛmi nɛ dɛ se pee se ɔ, e dla e juɛmi nɛ Yehowa jɔɔ lɛ. Mɛni he je nɛ Hiob pee jã a? Ejakaa e baa e he si. E ngɛ mi ka Hiob wa pe Elihu mohu lɛɛ se e kplɛɛ ga nɛ Elihu wo lɛ ɔ nɔ. Enɛ ɔ tsɔɔ kaa Hiob baa e he si. (Hiob 32:6, 7) Ke wɔ hu wa nu he kaa e sɛ nɛ a ko wo wɔ ga ko aloo wa wa pe nɔ nɛ wo wɔ ga a po ɔ, he si bami ma nyɛ maa ye bua wɔ nɛ waa kɛ ga womi ɔ ma tsu ní. Asafo mi nɔkɔtɔma ko nɛ e ngɛ Canada a de ke: “E he maa wa kaa wa maa ya wa hɛ mi ke wa kplɛɛ we nɛ nɔ ko nɛ wo wɔ ga.” E sa nɛ wɔ tsuo waa ya nɔ nɛ waa wo mumi ɔ yiblii ɔ nɛ waa pee sane kpakpa fiɛɛli kɛ tsɔɔli nɛ a he be.​—Kane La 141:5.

13. Ke a wo wɔ ga a, kɛ e sa nɛ waa na lɛ ha kɛɛ?

¹³Moo na ga womi kaa blɔ nɛ Mawu gu nɔ kɛ ngɛ suɔmi kpo jee kɛ ngɛ mo tsɔɔe. Yehowa suɔ nɛ e hi ha wɔ. (Abɛ 4:20-22) Ke e gu e Munyu ɔ, Baiblo kasemi womi aloo Kristofo no ko nɛ e nane pi si ɔ nɔ kɛ wo wɔ ga a, lɔ ɔ tsɔɔ kaa e ngɛ suɔmi kpo jee kɛ ngɛ wɔ tsɔɔe. Hebri Bi 12:9, 10 tsɔɔ kaa “e peeɔ jã konɛ e hi kɛ ha wɔ.”

14. Ke a wo wɔ ga a, mɛni nɛ e sa kaa waa ngɔ wa juɛmi kɛ ma nɔ?

¹⁴Ngɔɔ o juɛmi kɛ ma ga womi ɔ nɔ se pi blɔ nɔ nɛ a gu kɛ wo mo ga a. Be komɛ ɔ, blɔ nɔ nɛ a gu kɛ wo wɔ ga a ma nyɛ ma ha nɛ wa bua be ga womi ɔ he jɔe. Ngɛ anɔkuale mi ɔ, ke nɔ ko maa wo nɔ ko ga a, e sa nɛ e bɔ mɔde nɛ e ha nɛ ga womi ɔ nɔ kplɛɛmi nɛ ko ye ha nɔ nɛ e ngɛ lɛ ga a woe ɔ. * (Gal. 6:1) Ke wɔ nɛ a ngɛ ga woe nɛ wa susu kaa nɔ nɛ ngɛ wɔ ga a woe ɔ ko nyɛ ko gu blɔ kpa ko nɔ kɛ pee jã po ɔ, e sa nɛ waa ngɔ wa juɛmi kɛ ma ga womi ɔ nitsɛ nɔ. Wa ma nyɛ ma bi wa he ke: ‘Ke ye bua jɔɛ blɔ nɔ nɛ nɔ ɔ gu kɛ wo mi ga a he po ɔ, anɛ nɔ́ ko ngɛ nɛ ma nyɛ ma kase ngɛ ga womi ɔ mi lo? Anɛ ma nyɛ ma je ye juɛmi ngɛ nɔ nɛ ngɛ mi ga a woe ɔ e fã tɔmihi a nɔ nɛ ma kase nɔ́ ko kɛ  je ga womi ɔ mi lo?’ Ke a wo wɔ ga a, níle ngɛ mi kaa wa maa hyɛ nɔ́ nɛ wa ma nyɛ maa kase ngɛ mi nɛ wa kɛ tsu ní.​—Abɛ 15:31.

15. Mɛni he je nɛ e sa nɛ wa bi ga womi?

¹⁵ Baiblo ɔ woɔ wɔ he wami kaa wa bi nɛ a wo wɔ ga. Abɛ 13:10 de ke: ‘Nihi nɛ a hlaa ga womi ɔ ngɛ juɛmi.’ Munyu nɛ ɔ ji anɔkuale! Nihi nɛ a biɔ ga womi ma nyɛ maa mwɔ yi mi kpɔ nɛ da pe nihi nɛ a bi we ga womi nɛ a mlɛɔ kaa nɔ ko nɛ ba wo mɛ ga. Lɔ ɔ he ɔ, bɔɔ mɔde nɛ o bi ga womi.

16. Ngɛ mɛni si fɔfɔɛhi a mi lɛ wa ma nyɛ ma bi ga womi?

¹⁶ Mɛni be nɛ wa ma nyɛ ma bi wa nyɛmi Kristofo no ko ga womi? Mo susu si fɔfɔɛ nɛ ɔmɛ a he nɛ o hyɛ. (1) Nyɛmiyo ko de fiɛɛlɔ ko nɛ e he be kaa e piɛɛ e he nɛ a kɛ nɔ ko nɛ ya kase Baiblo ɔ nɛ pee se ɔ, e bi lɛ blɔ nɔ nɛ e ma nyɛ maa gu konɛ e ya hɛ mi ngɛ ní tsɔɔmi mi. (2) Nyɛmiyo ko nɛ e sɛ we gba si himi mi suɔ nɛ e he tade komɛ, lɔ ɔ he ɔ, e bi nyɛmiyo ko nɛ e nane pi si ngɛ asafo ɔ mi ɔ e juɛmi ngɛ tadehi nɛ e sa kaa e he ɔ he. (3) Nyɛminyumu ko ná he blɔ kaa e maa tu e kekleekle magbɛ nɔ munyu. E bi nyɛminyumu ko nɛ e le magbɛ nɔ munyu tumi saminya kaa e bu e munyu ɔ tue konɛ e tsɔɔ lɛ nɔ́ nɛ e sa nɛ e pee konɛ e ya e hɛ mi. Nyɛminyumu nɛ e tuɔ magbɛ nɔ munyu jehahi babauu po ma nyɛ ma bi nyɛmimɛ nyumuhi nɛ a le magbɛ nɔ munyu tumi saminya a ga womi, nɛ e kɛ ga womi ɔ nɛ tsu ní.

17. Mɛni wa ma nyɛ maa pee konɛ wa ná ga womi he se?

¹⁷ Ngɛ otsi loo nyɔhiɔ bɔɔ komɛ nɛ ngɛ wa hɛ mi ɔ mi ɔ, wɔ tsuo wa nine maa su ga womi nɔ. A ma nyɛ maa wo wɔ ga tɛ̃ɛ aloo wa nine ma nyɛ maa su ga womi nɔ ngɛ blɔ kpa ko hu nɔ. Ke e ba jã a, mo kai níhi nɛ wa susu he ngɛ ní kasemi nɛ ɔ mi ɔ. Yaa nɔ nɛ o ba o he si. Ngɔɔ o juɛmi kɛ ma ga womi ɔ nitsɛ nɔ se pi blɔ nɔ nɛ a gu kɛ wo mo ga a. Moo ngɔ ga womi ɔ kɛ tsu ní. Wa ti nɔ ko be nɛ a fɔ lɛ kaa ní lelɔ. Se ke wa bu tue ‘nɛ wa ha a tu wɔ slɔmi munyu’ ɔ, Mawu Munyu ɔ wo si kaa wa maa pee ‘ní leli.’​—Abɛ 19:20.