1-3. Mɛni ji ní komɛ nɛ ma nyɛ ma ha nɛ wa fo ya?

 MƐNI be nɛ o kai kaa o fo ya? Be komɛ ɔ, wa bua jɔɔ hluu po nɛ wɔleɔ vo nyu. Se behi fuu ɔ, aywilɛho aloo dɔdɔɛ ko nɛ haa nɛ wa foɔ ya. Kaa nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ, ke wa suɔlɔ ko gbo ɔ, wa ma nyɛ ma fo ya. Nyɛmiyo ko nɛ ngɛ United States nɛ a tsɛɛ lɛ ke Lorilei ɔ ngma ke: “Be komɛ ɔ, i yeɔ aywilɛho wawɛɛ ngɛ ye biyo ɔ gbenɔ ɔ he, nɛ nɔ́ ko nyɛ we nɛ wo ye bua. Ngɛ behi kaa jã mi ɔ, i susuu we kaa nɔ́ ko ma nyɛ ma je ye aywilɛho ɔ kɛ je.” *

² Níhi fuu ma nyɛ ma ha nɛ wa fo ya loo waa wɔle vo nyu. Nyɛmiyo ko nɛ a tsɛɛ lɛ ke Hiromi nɛ e ji daa blɔ gbalɔ ngɛ Japan de ke: “Be komɛ ɔ, i yeɔ aywilɛho, ejakaa nihi nɛ i fiɛɛɔ kɛ haa mɛ ɔ a bua jɔɛ Baiblo ɔ he. Be komɛ ɔ, i kɛ ye hɛ mi vo nyu sɔleɔ kɛ haa Yehowa kaa e ye bua mi nɛ ma na nɔ ko nɛ e bua jɔ Baiblo ɔ he.”

³ Anɛ be komɛ ɔ, o nuɔ he kaa bɔ nɛ nyɛmimɛ yi nɛ ɔmɛ nuɔ he ɔ lo? Wa kpɛti nihi fuu nuɔ he jã. (1 Pet. 5:9) Wa suɔ nɛ wa ‘sɔmɔ Yehowa kɛ bua jɔmi,’ se be komɛ ɔ, wa foɔ ya akɛnɛ wa kɔni mi jɔ̃, wa suɔlɔ ko gbo, loo waa kɛ nyagba ko nɛ e ha nɛ e he wa ha wɔ kaa wa maa ye Yehowa anɔkuale ɔ ngɛ kpee ɔ he je. (La. 6:6; 100:2) Mɛni wa maa nyɛ maa pee ke wa ngɛ he nue jã?

4. Mɛni he wa ma susu ngɛ ní kasemi nɛ ɔ mi?

 ⁴ Wa ma nyɛ maa kase ní kɛ je Yesu nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ mi. Lɛ hu e kɛ si fɔfɔɛhi nɛ a mi wa kpe be komɛ nɛ lɔ ɔ ha nɛ e fo ya. (Yoh. 11:35; Luka 19:41; 22:44; Heb. 5:7) Nyɛ ha nɛ wa susu jamɛ a si fɔfɔɛ ɔmɛ a he nɛ waa hyɛ. Ke wa pee jã a, wa ma nyɛ maa kase ní kɛ je Yesu kɛ e Tsɛ Yehowa a ngɔ. Jehanɛ hu ɔ, e maa ye bua wɔ nɛ waa le nɔ́ nɛ e sa nɛ waa pee ke wa ya je si fɔfɔɛ komɛ nɛ haa nɛ wa foɔ ya a mi.

5. Mɛni nɛ munyu nɛ ngɛ Yohane 11:32-36 ha nɛ wa kase ngɛ Yesu he?

⁵ Yesu huɛ Lazaro nu hiɔ nɛ e gbo ngɛ ahlabata be mi ngɛ jeha 32 ɔ mi. (Yoh. 11:3, 14) Lazaro ngɛ nyɛmimɛ yihi enyɔ nɛ ji Maria kɛ Marta, nɛ Yesu suɔ weku nɛ ɔ saminya. Yi nɛ ɔmɛ ye aywilɛho wawɛɛ ngɛ a nyɛminyumu ɔ gbenɔ ɔ he. Benɛ Lazaro gbo se ɔ, Yesu hia blɔ kɛ ya Betania kɔpe ɔ mi, he nɛ Maria kɛ Marta ngɛ ɔ. Benɛ Marta nu kaa Yesu ma lejɛ ɔ, e tu fo nɛ e kɛ lɛ ya kpe. Hyɛ bɔ nɛ e maa hi aywilɛho yee ha benɛ e de ke: “Nyɔmtsɛ, kaa o ngɛ hiɛ ɔ, jinɛ ye nyɛminyumu ɔ ko gbo we” ɔ. (Yoh. 11:21) Be bɔɔ se benɛ Yesu na Maria kɛ ni kpahi nɛ a ngɛ ya foe ɔ, Yesu “wɔle vo nyu.”​—Kane Yohane 11:32-36.

6. Mɛni he je nɛ Yesu fo ya benɛ Lazaro gbo ɔ?

⁶ Mɛni he je nɛ Yesu fo ya ngɛ jamɛ a be ɔ mi ɔ? Insight on the Scriptures ɔ de ke: “Lazaro gbenɔ ɔ kɛ aywilɛho nɛ Lazaro nyɛmi yi ɔmɛ ngɛ yee ɔ ha nɛ Yesu ‘hao nɛ e wɔle vo nyu.’” * Eko ɔ, Yesu ngɛ bɔ nɛ Lazaro na nɔ́ ha benɛ e be he wami ɔ kɛ bɔ nɛ e nu he ha benɛ e ná le kaa e ma gbo ɔ he susue. Jehanɛ hu ɔ, benɛ Yesu na bɔ nɛ Lazaro gbenɔ nɔ ɔ ná Maria kɛ Marta a nɔ he wami ha a, e wɔle vo nyu. Ke o huɛ ko nɛ o suɔ e sane wawɛɛ loo o weku nɔ ko gbo hyɛ ɔ, lɛɛ atsinyɛ jemi ko be he kaa mo hu o nu he jã hyɛ. Ha nɛ waa hyɛ níhi etɛ nɛ o ma nyɛ maa kase ngɛ nɔ́ nɛ ya nɔ nɛ ɔ mi.

7. Mɛni wa kase ngɛ Yehowa he ngɛ ya nɛ Yesu fo ngɛ e huɛmɛ a he ɔ mi?

 ⁷ Yehowa le bɔ nɛ o nuɔ he ha. Yesu ji bɔ nɛ e Tsɛ ɔ “ngɛ ha tutuutu ɔ henɔ pɛpɛɛpɛ.” (Heb. 1:3) Ya nɛ Yesu fo ɔ ha nɛ wa na bɔ nɛ Yehowa nuɔ he ha ke wa suɔlɔ ko gbo. (Yoh. 14:9) Ke o suɔlɔ ko gbo ɔ, o ma nyɛ ma ná nɔ mi mami kaa pi aywilɛho nɛ o ngɛ yee ɔ pɛ nɛ Yehowa naa, se e dɔɔ lɛ hulɔ. Enɛ ɔ he ɔ, e suɔ nɛ e tsa o tsui nɛ ku ɔ.​—La 34:18; 147:3.

8. Mɛni he je nɛ wa ma nyɛ ma ná nɔ mi mami kaa Yesu ma tle wa suɔli nɛ a gbo ɔ si?

⁸ Yesu suɔ nɛ e tle o suɔli nɛ a gbo ɔ si. Loko Yesu ma fo ya a, e ha nɛ Marta ná nɔ mi mami kaa e “nyɛminyumu ɔ maa te si.” Marta he Yesu ye. (Yoh. 11:23-27) Akɛnɛ Marta ji Yehowa sɔmɔlɔ he je ɔ, e le kaa gbalɔ Eliya kɛ gbalɔ Elisha tle nihi nɛ a gbo ɔ si be ko nɛ be ɔ. (1 Ma. 17:17-24; 2 Ma. 4:32-37) Nɛ e ma nyɛ maa ba kaa Marta nu kaa Yesu tle ni komɛ nɛ a gbo ɔ si hyɛ. (Luka 7:11-15; 8:41, 42, 49-56) Mo hu o ma nyɛ ma ná nɔ mi mami kaa o maa na o suɔli nɛ a gbo ɔ ekohu. Mɛni wa ma nyɛ maa kase ngɛ ya nɛ Yesu fo benɛ e ngɛ e huɛmɛ nɛ a ngɛ aywilɛho yee ɔ a bua woe ɔ mi? Wa kaseɔ kaa e ngɛ e tsui nɔ kaa e ma tle nihi nɛ a gbo ɔ si!

9. Mɛni blɔ nɔ o ma nyɛ maa gu kɛ ye bua nihi nɛ a ngɛ aywilɛho yee ɔ kaa bɔ nɛ Yesu pee ɔ? Mo ha enɛ ɔ he nɔ hyɛmi nɔ́.

⁹ O ma nyɛ maa ye bua nihi nɛ a suɔli gbo ɔ. Benɛ Maria kɛ Marta ngɛ ya foe ɔ, Yesu kɛ mɛ fo, se pi lɔ ɔ pɛ, e bu mɛ tue, nɛ e wo a bua hulɔ. Wɔ hu waa kɛ nihi nɛ a ngɛ ya foe ɔ ma nyɛ ma fo. Dan nɛ ji asafo nɔkɔtɔma nɛ ngɛ Australia de ke: “Benɛ ye yo ɔ gbo ɔ, i hia yemi kɛ buami. Nyɛmimɛ fuu kɛ a yihi pee klaalo kaa a maa ye bua mi. A ngmɛɛ mi blɔ nɛ i yeɔ aywilɛho, nɛ ke i ngɛ ya foe ɔ, e pee we mɛ zo. A yeɔ bua mi kɛ fɔɔ ye lɔle ɔ he, a ya heɔ ní kɛ ba haa mi, nɛ a yeɔ bua mi kɛ hoɔ ní ke i nyɛ we nɛ ma pee jã. Nɛ a kɛ mi sɔleɔ be fɛɛ be. A ní peepee tsɔɔ kaa a ji huɛmɛ kpakpahi nɛ ‘a si we mi ngɛ haomi be mi.’”​—Abɛ.17:17.

10. Mɛni ji nɔ́ ko nɛ ya nɔ nɛ a tu he munyu ngɛ Luka 19:36-40 ɔ?

¹⁰ Yesu ya Yerusalem Nisan 9 ngɛ jeha 33 ɔ mi. Benɛ e piɛ bɔɔ nɛ e maa sɛ ma a mi ɔ, nihi babauu kɛ lɛ ba kpe. A kɛ a tadehi pue blɔ ɔ mi ha lɛ kɛ tsɔɔ kaa a kplɛɛ e nɔ kaa a Matsɛ. Jamɛ a be ɔ ji bua jɔmi be nitsɛ. (Kane Luka 19:36-40.) Enɛ ɔ he ɔ, e ma nyɛ maa ba kaa e kaseli ɔmɛ hyɛ we nɔ́ nɛ ba ngɛ lɔ ɔ se ɔ blɔ. “Benɛ [Yesu] su ta nɛ e na ma a, e fo ya ha lɛ.” Yesu tu níhi nɛ e be kɛe nɛ e maa ba nihi nɛ a ngɛ Yerusalem ma a mi ɔ a nɔ ɔ he munyu.​—Luka 19:41-44.

11. Mɛni he je nɛ Yesu fo ya ngɛ Yerusalem bi ɔmɛ a he ɔ?

¹¹ Yesu hao ejakaa e le kaa Yuda bi ɔmɛ a kpɛti nihi fuu be Matsɛ Yemi sɛ gbi ɔ nɔ kplɛɛe, nɛ kɛ gu lɔ ɔ nɔ ɔ, a ma kpata Yerusalem ma a hɛ mi. Ke e ba jã a, Yuda no nɛ e yi ma ná wami ɔ ma ya je nyɔguɛ tso mi. (Luka 21:20-24) Aywilɛho sane ji kaa Yuda bi ɔmɛ a kpɛti nihi fuu kua Yesu kaa bɔ nɛ e de kɛ fɔ si ɔ. Kɛ nihi fuu peeɔ a ní ngɛ Matsɛ Yemi sɛ gbi ɔ he ha kɛɛ ngɛ he nɛ o ngɛ ɔ? Ke nihi bɔɔ ko pɛ nɛ a buɔ anɔkuale ɔ nɛ o fiɛɛɔ tue ɔ, lɛɛ mɛni o ma nyɛ maa kase ngɛ ya nɛ Yesu fo ɔ mi? Ha nɛ waa hyɛ níhi etɛ kpa komɛ nɛ wa ma nyɛ maa kase ngɛ mi.

12. Mɛni nɛ ya nɛ Yesu fo ɔ tsɔɔ wɔ ngɛ Yehowa he?

¹² Yehowa susuɔ nihi a he. Ya nɛ Yesu fo ɔ kaiɔ wɔ bɔ nɛ Yehowa susuɔ nihi a he ha. “E sume nɛ a kpata nɔ ko nɔ ko hɛ mi, mohu ɔ, e suɔ kaa nihi tsuo nɛ a tsake a tsui.” (2 Pet. 3:9)  Mwɔnɛ ɔ hu ɔ, wa bɔɔ mɔde kaa wa maa fiɛɛ sane kpakpa a kɛ tsɔɔ nihi be fɛɛ be kɛ tsɔɔ kaa wa suɔ mɛ.​—Mat. 22:39.

13-14. Mɛni Yesu pee kɛ tsɔɔ kaa e mi mi sãa lɛ ngɛ nihi a he, nɛ mɛni wa ma nyɛ maa pee konɛ wa ná jamɛ a su ɔ?

¹³ Yesu tsu fiɛɛmi ní tsumi ɔ wawɛɛ. E ngɔ he blɔ fɛɛ he blɔ nɛ e ná a kɛ tsɔɔ nihi ní kɛ tsɔɔ kaa e suɔ mɛ. (Luka 19:47, 48) Mɛni wo lɛ he wami nɛ e pee jã? E mi mi sã lɛ ngɛ nihi a he. E suu be nɛ nihi fuu suɔ nɛ a nu Yesu munyu ɔ, nɛ enɛ ɔ ha nɛ e kɛ e kaseli ɔmɛ “nyɛ we nɛ a ye ní tete po.” (Maak. 3:20) Benɛ nyumu ko suɔ nɛ e kɛ Yesu maa sɛɛ ní nyɔ ko mi ɔ, Yesu pee klaalo kaa e maa ye bua lɛ. (Yoh. 3:1, 2) Yesu ye nihi tsuo nɛ a bu e munyu ɔ tue ɔ odase kɛ pi si. Se nihi nɛ a bu lɛ tue sisije ɔ, a kpɛti nihi fuu ba pee we e kaseli. Mwɔnɛ ɔ, wɔ hu wa suɔ nɛ nɔ fɛɛ nɔ nɛ nu sane kpakpa a. (Níts. 10:42) Bɔ nɛ pee nɛ wa nyɛ nɛ waa su oti nɛ ɔ he ɔ, eko ɔ, e he maa hia nɛ wa tsake blɔ nɔ nɛ wa guɔ kɛ fiɛɛɔ ɔ hɛ mi.

¹⁴ Moo pee klaalo kaa o ma tsake blɔ nɔ nɛ o guɔ kɛ fiɛɛɔ ɔ hɛ mi. Ke wa fiɛɛɔ ngɛ be pɔtɛɛ komɛ pɛ a mi ɔ, eko ɔ, wa nine be ni komɛ nɛ a suɔ kaa a maa nu sane kpakpa a nɔ sue. Blɔ gbalɔ ko nɛ a tsɛɛ lɛ ke Matilda de ke: “I kɛ ye huno ɔ bɔɔ mɔde kaa wa ma ya slaa nihi ngɛ be kpahi a mi. Wa fiɛɛɔ ngɛ ní tsumi hehi mɔtu mla. Ke e su piani ɔ, wa naa nihi fuu ngɛ blɔ ɔmɛ a he, lɔ ɔ he ɔ, waa kɛ atsɛ̃se ɔ tsuɔ ní. Nɛ kɛ yaa gbɔkuɛ he ɔ, wa nyɛɔ nɛ wa ya fiɛɛɔ ha nihi ngɛ a wehi a mi.” E sɛ nɛ waa fiɛɛ ngɛ be nɛ maa hi ha wɔ pɛ mi. E sa nɛ waa pee klaalo kaa wa ma tsake be nɛ waa kɛ fiɛɛɔ, nɛ waa fiɛɛ ngɛ be nɛ wa nine maa su nihi fuu a nɔ ɔ mi. Ke wa pee jã a, wa ma nyɛ ma ná nɔ mi mami kaa Yehowa bua maa jɔ.

15. Kaa bɔ nɛ a tsɔɔ ngɛ Luka 22:39-44 ɔ, mɛni ya nɔ nyɔ mi nɛ e nɔ jena Yesu ma gbo ɔ?

¹⁵ Yesu ya Getsemane abɔɔ ɔ mi gbɔkuɛ ko ngɛ Nisan 14, jeha 33 ɔ mi. E sɔle ngɛ lejɛ ɔ nɛ e de Yehowa nɔ́ fɛɛ nɔ́ nɛ ngɛ e tsui mi. (Kane Luka 22:39-44.) Jamɛ a be ɔ mi nɛ Yesu ngɔ ‘ngmlaa kpami nɛ nya wa, kɛ vo  nyu, kɛ pɛɛ kpami kɛ sɔle.’ (Heb. 5:7) Nyɔ mi nɛ e nɔ jena nɛ Yesu ma gbo ɔ, mɛni nɛ e sɔle kɛ bi? E sɔle kɛ bi Yehowa nɛ e ha lɛ he wami konɛ e nyɛ nɛ e hɛɛ e we anɔkuale yemi ɔ mi, nɛ e pee Yehowa suɔmi nya ní. Yehowa bu sɔlemi nɛ e Bi ɔ je e tsui mi kɛ sɔle ɔ tue, nɛ e tsɔ bɔfo ko nɛ e ya wo lɛ he wami.

16. Mɛni he je nɛ Yesu hao wawɛɛ benɛ e ngɛ sɔlee ngɛ Getsemane abɔɔ ɔ mi ɔ?

¹⁶ Yesu fo ya benɛ e ngɛ sɔlee ngɛ Getsemane abɔɔ ɔ mi ɔ ejakaa nihi naa lɛ kaa nɔ ko nɛ e be bumi kɛ ha Mawu biɛ ɔ. E le bɔ nɛ e he hia ha kaa e maa hɛɛ e we anɔkuale yemi ɔ mi konɛ a wo e Tsɛ ɔ biɛ ɔ nguɔ. Ke o kɛ si fɔfɔɛ ko ngɛ kpee nɛ ha nɛ e he wa ha mo kaa o maa ya nɔ maa ye Yehowa anɔkuale ɔ, mɛni o ma nyɛ maa kase ngɛ ya nɛ Yesu fo ɔ mi? Ha nɛ waa hyɛ ní kpahi etɛ nɛ wa ma nyɛ maa kase.

17. Mɛni wa ma nyɛ maa kase ngɛ Yehowa he ngɛ bɔ nɛ e ha sɔlemi nɛ Yesu je e tsui mi kɛ sɔle ɔ heto ɔ mi?

¹⁷ Yehowa buɔ o sɔlemi tue. Yehowa bu sɔlemi nɛ Yesu je e tsui mi kɛ sɔle ɔ tue. Mɛni he je? Ejakaa nɔ́ titli he je nɛ Yesu sɔle ji kaa, e maa hɛɛ e we anɔkuale yemi ɔ mi, nɛ́ e wo e Tsɛ ɔ biɛ ɔ nguɔ. Ke nɔ́ titli he je nɛ wa sɔleɔ ji kaa wa maa ye Yehowa anɔkuale, nɛ a wo Yehowa biɛ ɔ nguɔ ɔ, lɛɛ e ma ha wa sɔlemi ɔ heto nɛ e maa ye bua wɔ.​—La 145:18, 19.

18. Mɛni blɔ nɔ nɛ Yesu ngɛ kaa huɛ ko nɛ e mi mi jɔ nɛ e nuɔ nɔ sisi?

¹⁸ Yesu le bɔ nɛ wa nuɔ he ha. Wa bua jɔ kaa ke wa hao aloo wa kɔni mi jɔ̃ ɔ, wa ngɛ huɛ ko nɛ e le bɔ nɛ wa nuɔ he ha, akɛnɛ e kɛ si fɔfɔɛhi nɛ waa kɛ ngɛ kpee ɔ eko kpe hyɛ ɔ he je. Jamɛ a huɛ ɔ ji Yesu. Ke nɔ ko gbɔjɔ nɛ e hia yemi kɛ buami ɔ, Yesu le bɔ nɛ e ngɛ ha. E le wa gbɔjɔmi, nɛ e ma ha wɔ yemi kɛ buami nɛ wa hia “ngɛ be nɛ sa mi.” (Heb. 4:15, 16) Yesu kplɛɛ yemi kɛ buami nɛ bɔfo ɔ kɛ ha lɛ ngɛ Getsemane abɔɔ ɔ mi ɔ nɔ. E sa nɛ wɔ hu waa kplɛɛ yemi kɛ buami nɛ Yehowa kɛ haa wɔ ɔ nɔ. E ma nyɛ maa gu wa womi ɔmɛ, video ɔmɛ, magbɛ nɔ munyu ko aloo slaami nɛ asafo mi nikɔtɔma amɛ loo nyɛmi ko nɛ e nane pi si ma ba slaa wɔ ɔ nɔ kɛ ye bua wɔ.

19. Ke o kɛ nyagba ko nɛ haa nɛ e he waa ha mo kaa o maa ye Mawu anɔkuale ɔ ngɛ kpee ɔ, mɛni o maa pee konɛ o ná he wami kɛ da nya? Mo ha enɛ ɔ he nɔ hyɛmi nɔ́.

¹⁹ Yehowa ma ha mo “Mawu tue mi jɔmi ɔ.”  Mɛni blɔ nɔ Yehowa maa gu kɛ wo wɔ he wami? Ke wa sɔle ɔ, wa ma ná “Mawu tue mi jɔmi ɔ nɛ pã níhi a sisi numi tsuo ɔ.” (Filip. 4:6, 7) Tue mi jɔmi nɛ Yehowa haa wɔ ɔ haa nɛ wa tsui nɔ ɔ wa mi nɛ wa nyɛɔ nɛ wa susuɔ níhi a he saminya. Jã nɛ e ba ngɛ nyɛmiyo ko nɛ a tsɛɛ lɛ ke Luz ɔ blɔ fa mi. E de ke: “Behi fuu ɔ, i nuɔ he kaa e piɛ mi pɛ. Be komɛ ɔ, lɔ ɔ haa nɛ i susuɔ kaa Yehowa sume mi. Se ke e ba jã a, i deɔ Yehowa bɔ nɛ i ngɛ he nue ha a oya nɔuu. Sɔlemi yeɔ bua mi nɛ i nyɛɔ kudɔɔ ye susumi.” Kaa bɔ nɛ wa na ngɛ nyɛmiyo ɔ níhi a si kpami ɔ mi ɔ, wa ma nyɛ ma ná tue mi jɔmi kɛ gu sɔlemi nɔ.

20. Mɛni o kase ngɛ ya nɛ Yesu fo ɔ mi?

²⁰ Wa na níhi fuu nɛ wa ma nyɛ maa kase ngɛ Yesu ya fomi ɔ mi nɛ maa ye bua wɔ. A kai wɔ kaa, e sa nɛ waa ye bua wa nyɛmimɛ nɛ a ngɛ aywilɛho yee ɔ, nɛ wa ná nɔ mi mami kaa Yehowa maa ye bua wɔ ke wa suɔlɔ ko gbo. A wo wɔ he wami kaa wa mi mi nɛ sã wɔ ngɛ nihi a he nɛ waa fiɛɛ kɛ ha mɛ, ejakaa Yehowa Mawu kɛ Yesu je su nɛ ɔ kpo. Wa le kaa Yehowa kɛ e Bi nɛ e suɔ lɛ wawɛɛ ɔ le bɔ nɛ wa ngɛ he nue ha, a le wa gbɔjɔmihi nɛ a suɔ nɛ a ye bua wɔ nɛ wa fĩ si. Enɛ ɔ woɔ wɔ he wami wawɛɛ. Nyɛ ha nɛ waa ya nɔ nɛ waa kɛ níhi nɛ wa kase ɔ nɛ tsu ní kɛ ya si be nɛ Yehowa si womi nɛ e taa nɔ tsui he nɛ ɔ maa ba mi. E wo si ke, “e ma tsu vo nyu fɛɛ vo nyu ngɛ [wa] hɛ mi.”​—Kpoj. 21:4.