1. Mɛni bua jɔmi be lɛ ngɛ Yuda bi nɛ a ji nyɔguɛhi ɔ a hɛ mi?

 YUDA bi ɔmɛ a bua jɔ wawɛɛ. Yehowa “ngɔ juɛmi ko kɛ wo Matsɛ Sirus yi mi” kaa e ngmɛɛ Israel bi ɔmɛ nɛ a pee nyɔguɛhi ngɛ Babilon jehahi babauu ɔ a he. Matsɛ ɔ fã kaa Yuda bi ɔmɛ nɛ a kpale kɛ ho a zugba a nɔ ya nɛ a ‘ya ma Yehowa Israel Mawu ɔ we ɔ ekohu.’ (Ezra 1:1, 3) Enɛ ɔ ji bua jɔmi sane nitsɛnitsɛ! Enɛ ɔ tsɔɔ kaa Israel bi ɔmɛ ma nyɛ ma sɔmɔ anɔkuale Mawu ɔ ekohu ngɛ zugba nɛ e kɛ ha mɛ ɔ nɔ.

2. Benɛ Yuda bi nɛ a ngɛ nyɔguɛ tso mi ɔ kpale kɛ ba Yerusalem ɔ, mɛni a pee kekleekle?

² Ngɛ jeha 537 loko a fɔ Kristo ɔ, Israel bi nɛ a ngɔ mɛ nyɔguɛ ɔ a kpɛti ni komɛ ya su Yerusalem. Mɛ ji kekleekle nihi nɛ a je nyɔguɛ tso mi kɛ ba Yerusalem nɛ́ be ko nɛ be ɔ, e ji Yuda matsɛ yemi ɔ nɛ ngɛ wo yi je ɔ ma ngua a. E kɛ we nɛ Yuda bi nɛ a kpale kɛ ba Yerusalem ɔ bɔni sɔlemi we ɔ mami ekohu. Benɛ e ke e suu jeha 536 loko a fɔ Kristo ɔ, a fia tsu ɔ sisi tomi ɔ momo!

3. Mɛni si temi kɛ womi nɛ Yuda bi ɔmɛ kɛ kpe?

³ Benɛ a bɔni sɔlemi we ɔ mami ekohu ɔ, nihi fuu te si kɛ wo mɛ. Nihi nɛ a bɔle Yuda bi ɔmɛ ya nɔ nɛ a wo a “he gbeye, konɛ a nine mi nɛ je wu, nɛ a ko nyɛ Mawu we ɔ nɛ a ma.” (Ezra 4:4) Jamɛ a be ɔ mi ɔ, Yuda bi ɔmɛ ya je si fɔfɔɛ nɛ e mi wa mi, se sane ɔ ba puɛ kulaa pe jã. Ngɛ jeha 522 loko a fɔ Kristo ɔ, Artaherhes ba pee Persia matsɛ ehe. * Nihi nɛ a te si kɛ wo mɛ ɔ susu kaa akɛnɛ matsɛ ehe ba he je ɔ, matsɛ ɔ maa ‘wo mlaa yaya’ nɛ a maa da nɔ kɛ tsi ní tsumi ɔ nya kulaa. (La 94:20) A ngma sɛ womi kɛ ya ha Matsɛ Artaherhes nɛ a de lɛ ke Yuda  bi ɔmɛ ngɛ ga toe nɛ a tsɔ e hɛ mi atua. (Ezra 4:11-16) Matsɛ ɔ he a lakpa munyu ɔ ye nɛ e fã kaa a tsi sɔlemi we ɔ mami nya. (Ezra 4:17-23) Enɛ ɔ ha nɛ Yuda bi ɔmɛ kpa sɔlemi we ɔ mami.​—Ezra 4:24.

4. Benɛ si temi kɛ woli ha nɛ a tsi sɔlemi we ɔ mami nya a, mɛni Yehowa pee? (Yesaya 55:11)

⁴ Nihi nɛ a ngɛ Yuda bi ɔmɛ a zugba a nɔ nɛ a sɔmɔ we Yehowa kɛ ni komɛ nɛ a ngɛ Persia nɔ yemi ɔ mi ɔ fia a pɛɛ si kaa a maa tsi sɔlemi we ɔ mami nya. Se Yehowa suɔ nɛ Yuda bi ɔmɛ nɛ a gbe sɔlemi we ɔ mami ɔ nya, nɛ e yi mi tomihi tsuo baa mi. (Kane Yesaya 55:11.) Yehowa hla Zakaria kaa e sɔmɔ kaa e gbalɔ, nɛ e ha nɛ e na nina kpaanyɔ nɛ sa kadimi. E he ba hia nɛ Zakaria nɛ de Yuda bi ɔmɛ nina a kɛ wo mɛ he wami. Jamɛ a nina a ye bua Yuda bi ɔmɛ nɛ a na kaa e sɛ nɛ a ye nihi nɛ teɔ si kɛ woɔ mɛ ɔ gbeye, nɛ e wo mɛ he wami konɛ a ya nɔ nɛ a tsu ní tsumi nɛ Yehowa suɔ kaa a tsu ɔ. Ngɛ nina enuɔne ɔ mi ɔ, Zakaria na kane tso kɛ oliv tso enyɔ.

5. Mɛni he wa ma susu ngɛ ní kasemi nɛ ɔ mi?

⁵ Wɔ tsuo wa kɔni mi jɔ̃ɔ be komɛ. Lɔ ɔ he ɔ, ke wa susu bɔ nɛ Yehowa wo Israel bi ɔmɛ he wami ha kɛ gu Zakaria nina enuɔne ɔ nɔ ɔ he ɔ, wɔ hu wa ma ná he se wawɛɛ. Ke wa nu nina nɛ ɔ sisi ɔ, e ma nyɛ maa ye bua wɔ nɛ ke waa kɛ si temi kɛ womi kpe, loo wa si fɔfɔɛ tsake, loo a ha wɔ blɔ tsɔɔmi ko nɛ wa nui sisi ɔ, wa ma nyɛ ma sɔmɔ Yehowa ngɛ anɔkuale mi.

6. Mɛni blɔ nɔ nɛ nina nɛ kɔɔ kane tso ɔ kɛ oliv tso enyɔ ɔmɛ a he nɛ Zakaria 4:1-3 ɔ tu he munyu ɔ wo Yuda bi ɔmɛ he wami? (Hyɛ foni nɛ ngɛ womi ɔ hɛ mi ɔ.)

⁶ Kane Zakaria 4:1-3. Nina nɛ kɔɔ oliv tso enyɔ ɔ he ɔ wo Yuda bi ɔmɛ he wami nɛ a da si temi kɛ womi nya. Ngɛ mɛni blɔ nɔ? Anɛ o yɔse kaa kane tso ɔ naa nu kɛ jeɔ he ko be fɛɛ be lo? Nu jeɔ oliv tso enyɔ ɔmɛ a mi kɛ yaa tɔ nɛ maa si ngɛ kane tso ɔ yi mi ɔ mi, nɛ nu ɔ kpale jeɔ tɔ ɔ mi kɛ yaa kane kpaago ɔmɛ nɛ a ngɛ kane tso ɔ nɔ ɔ eko fɛɛ eko mi. Nu ɔ haa nɛ kane ɔ yaa nɔ nɛ e tso ɔ nɛ e gbo we. Zakaria bi ke: “Mɛni enɛ ɔmɛ tsɔɔ?” Bɔfo ɔ ha lɛ heto kɛ munyu nɛ nyɛɛ se nɛ ɔ nɛ je Yehowa ngɔ ɔ. ‘Pi o nyɛ́mi, loo o he wami nya; se ye mumi ɔ nɛ ma tsu enɛ ɔ. Yehowa Tabohiatsɛ ɔ lɛ de.’ (Zak. 4:4, 6) Nu ɔ nɛ e jeɔ tso ɔmɛ a mi ɔ daa si kɛ ha Yehowa mumi klɔuklɔu ɔ nɛ ngɛ he wami ɔ nɛ́ e be tae gblegbleegble ɔ. Yehowa mumi klɔuklɔu ɔ ngɛ he wami kulaa pe Persia bi a tabo ɔ tsuo. Akɛnɛ Yehowa fĩ a se he je ɔ, a ma nyɛ maa gbe sɔlemi we ɔ mami nya ngɛ si temi kɛ womi tsuo se. Sɛ gbi nɛ ɔ wo mɛ he wami wawɛɛ nitsɛ! Nɔ́ nɛ e sa nɛ Yuda bi ɔmɛ nɛ a pee pɛ ji kaa a ma ná Yehowa mi hemi kɛ yemi nɛ a tsa ní tsumi ɔ nɔ, nɛ jã pɛpɛɛpɛ nɛ a pee. Nya tsimi ɔ ngɛ loloolo mohu lɛɛ, se a tsa ní tsumi ɔ nɔ.

7. Mɛni tsakemi lɛ ba nɛ e ye bua Yuda bi nɛ a ngɛ sɔlemi we ɔ mae ɔ?

⁷ Tsakemi ko ba nɛ lɔ ɔ ha nɛ Yuda bi ɔmɛ a he jɔ mɛ bɔɔ. Mɛni tsakemi lɛ ba? Ngɛ jeha 520 loko a fɔ Kristo ɔ, matsɛ ehe ba bɔni Persia nɔ yemi, lɛ ji Darius I. Ngɛ e nɔ yemi ɔ jeha enyɔne ɔ mi ɔ, e yɔse kaa nya tsimi nɛ a kɛ fɔ sɔlemi we ɔ mami ɔ nɔ ɔ dɛ blɔ. Lɔ ɔ he ɔ, Darius fã kaa a tsa sɔlemi ɔ we ɔ mami ní tsumi ɔ nɔ. (Ezra 6:1-3) Yi mi kpɔ nɛ matsɛ ɔ mwɔ ɔ pee nɔ fɛɛ nɔ nyakpɛ. Pi kaa e fã kaa a tsa sɔlemi we ɔ mami nɔ pɛ kɛkɛ, mohu ɔ, e tsɔɔ kaa si temi kɛ woli nɛ a bɔle Yuda bi ɔmɛ ɔ nɛ a kpa Yuda bi ɔmɛ a nya gbami, nɛ a ha mɛ sika kɛ nɔ́ fɛɛ nɔ́ nɛ a maa hia kɛ gbe sɔlemi we ɔ mami nya. (Ezra 6:7-12) Mɛni je enɛ ɔ mi kɛ ba? Maa pee jeha eywiɛ se ɔ, Yuda bi ɔmɛ gbe sɔlemi  we ɔ mami nya ngɛ jeha 515 loko a fɔ Kristo.​—Ezra 6:15.

8. Mɛni he je nɛ o ma nyɛ maa pee kã ke o kɛ si temi kɛ womi ngɛ kpee?

⁸ Mwɔnɛ ɔ hu ɔ, Yehowa sɔmɔli fuu kɛ si temi kɛ womi ngɛ kpee. Kaa nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ, wa nyɛmimɛ komɛ ngɛ mahi nɛ a tsi wa ní tsumi ɔ nya ngɛ mi ɔ mi. Ngɛ mahi kaa jã mi ɔ, a ma nyɛ maa nu wa nyɛmimɛ ɔmɛ nɛ a “ngɔ [mɛ] kɛ ba amlaalohi kɛ matsɛmɛ a hɛ mi,” nɛ lɔ ɔ maa pee odase kɛ ha mɛ. (Mat. 10:17, 18) Be komɛ ɔ, a tsakeɔ nɔ yelɔ ngɛ ma ko mi, nɛ lɔ ɔ ma nyɛ ma ha nɛ wa nyɛmimɛ nyumuhi kɛ yihi nɛ a nyɛ nɛ a sɔmɔ Yehowa faa. Aloo kojolɔ ko nɛ e mi mi jɔ ɔ ma nyɛ maa mwɔ yi mi kpɔ ko nɛ ma ha nɛ wa ná he blɔ kɛ sɔmɔ Yehowa faa. Odasefohi kpahi kɛ si temi kɛ womi kpeɔ ngɛ blɔ kpahi a nɔ. A nyɛɔ nɛ a sɔmɔɔ Yehowa faa ngɛ mahi nɛ a ngɛ mi ɔ mi, se a weku li nɛ a sɔmɔ we Yehowa nɛ a fia a pɛɛ si kaa a ma ha nɛ a kpa Mawu sɔmɔmi ɔ teɔ si kɛ woɔ mɛ. (Mat. 10:32-36) Ngɛ si fɔfɔɛhi fuu a mi ɔ, ke wa weku li nɛ a teɔ si kɛ woɔ wɔ ɔ yɔse kaa nɔ́ nɛ a ngɛ pee ɔ tsuo yi manye ɔ, a ti si kɛ wui wɔ hu. Nɛ ni komɛ nɛ a teɔ si kɛ woɔ wɔ wawɛɛ be ko nɛ be ɔ ba pee Odasefohi nɛ a ngɛ kã. Ke o kɛ si temi kɛ womi ngɛ kpee ɔ, o kɔni mi nɛ ko jɔ̃! Moo pee kã. Yehowa kɛ e mumi klɔuklɔu ɔ nɛ ngɛ he wami ɔ ngɛ mo ye buae, lɔ ɔ he ɔ, koo ye gbeye!

9. Mɛni he je nɛ Yuda bi ɔmɛ a ti ni komɛ ye aywilɛho benɛ a fia sɔlemi we ehe ɔ sisi tomi ɔ?

⁹ Benɛ a fia sɔlemi we ehe ɔ sisi tomi ɔ, Yuda bi komɛ nɛ a wa ngɛ jeha mi ɔ fo ya. (Ezra 3:12) A na sɔlemi we nɛ hɛ mi ngɛ nyami nɛ Salomo ma a, nɛ a susu kaa ke a ngɔ sɔlemi we ehe ɔ kɛ to sɔlemi we momo ɔ he ɔ, “enɛ ɔ pí nɔ́ ko saasaa.” (Hag. 2:2, 3) A ye aywilɛho ejakaa a ngɔ ehe ɔ kɛ to momo ɔ he. Se Zakaria nina a ye bua mɛ nɛ a ná bua jɔmi ekohu. Ngɛ mɛni blɔ nɔ?

10. Mɛni blɔ nɛ munyu nɛ bɔfo ɔ tu nɛ ngɛ Zakaria 4:8-10 ye bua Yuda bi ɔmɛ nɛ a kɔni mi jɔ we hu?

¹⁰ Kane Zakaria 4:8, 9. Baiblo ɔ de ke: “Nyɛ ti nɔ ko nɔ ko nɛ ko gbe ligbi nɛ ní tsumi ɔ je sisi nyafii ɔ he guɛ, ejakaa a ma nya nɛ a maa na sumui kɛ e nya kpa ngɛ Zerubabel dɛ. Kane tso kpaago ɔmɛ daa si ha Yehowa hɛngmɛ kpaago nɛ e kɛ hyɛɛ nɔ́ ngɛ je ɔ mi tsuo ɔ.” (Zakaria 4:10, NW.) Mɛni bɔfo ɔ ngɛ tsɔɔe benɛ e de ke a ma “nya nɛ a maa na sumui kɛ e nya kpa ngɛ [Yuda amlaalo] Zerubabel dɛ” ɔ? Sumui kɛ e nya kpa ji nɔ́ ko nɛ a kɛ susuɔ gbogbo loo  nɔ́ kpa ko, loo a kɛ hyɛɛ kaa nɔ́ ko da tlɔmɔɔ lo. Munyu nɛ bɔfo ɔ tu ɔ ha nɛ Mawu we bi na kaa e ngɛ mi kaa sɔlemi we ɔ be kaa blema nɔ́ ɔ mohu lɛɛ, se a maa gbe nya nɛ e maa pee kaa bɔ nɛ Yehowa ngɛ hlae ɔ. Yehowa bua maa jɔ sɔlemi we nɛ a maa ma a he, enɛ ɔ he ɔ, e sa nɛ Yuda bi ɔmɛ hu a bua nɛ jɔ he. Nɔ́ nɛ he hia Yehowa ji kaa a ma ja lɛ ngɛ sɔlemi we ehe ɔ mi kaa bɔ nɛ e ngɛ hlae nɛ a pee ɔ. Ke Yuda bi ɔmɛ ngɔ a juɛmi kɛ ma blɔ nɔ nɛ a maa gu kɛ ja Yehowa kaa bɔ nɛ e ngɛ hlae ɔ kɛ blɔ nɔ nɛ a maa gu kɛ sa e hɛ mi ɔ nɔ ɔ, a ma ná bua jɔmi ekohu.

11. Mɛni nyagbahi nɛ Yehowa sɔmɔli komɛ kɛ ngɛ kpee mwɔnɛ ɔ?

¹¹ Ke wa si fɔfɔɛ tsake ɔ, e yeɔ ha wa ti nihi fuu kaa wa maa da nya. Nihi nɛ a kɛ jeha babauu sɔmɔ kaa be tsuo sɔmɔli klɛdɛɛ ɔ a ti ni komɛ a ní tsumi tsake. E he ba hia nɛ ni komɛ nɛ a ngmɛɛ sɔmɔmi he blɔhi nɛ a ngɛ nɛ a bua jɔ he ɔ he akɛnɛ a wa ngɛ jeha mi ɔ he je. Ke tsakemi kaa jã sa wa he ɔ, wa kɔni mi ma nyɛ ma jɔ̃. Sisije ɔ, eko ɔ, wa be sisi nue kaa a mwɔ yi mi kpɔ kaa jã ngɛ wa blɔ fa mi aloo wa bua be he jɔe. Eko ɔ, wa ma susu kaa be ko nɛ be ɔ, níhi ya nɔ saminya ha wɔ pe amlɔ nɛ ɔ. Wa kɔni mi ma nyɛ ma jɔ̃, nɛ wa ma susu kaa amlɔ nɛ ɔ lɛɛ, wa be nyɛe maa pee babauu ngɛ Yehowa sɔmɔmi mi. (Abɛ 24:10) Mɛni blɔ nɔ nɛ Zakaria nina a ma nyɛ maa ye bua wɔ konɛ waa ya nɔ nɛ waa kɛ wa nyɛmi tsuo nɛ sɔmɔ wa Mawu ɔ?

12. Mɛni blɔ nɔ Zakaria nina a ma nyɛ maa ye bua wɔ nɛ waa ya nɔ nɛ wa ná bua jɔmi ke wa si himi tsake po?

¹² Ke waa kɛ si fɔfɔɛ ko ngɛ kpee nɛ wa naa níhi kaa bɔ nɛ Yehowa naa níhi ɔ, e be yee ha wɔ kaa wa maa da jamɛ a si fɔfɔɛ ɔ nya. Yehowa ngɛ ní nguahi pee mwɔnɛ ɔ, nɛ wa ná he blɔ nɛ se be kaa waa kɛ lɛ pee kake kɛ ngɛ ní tsue. (1 Kor. 3:9) Ní tsumi nɛ a kɛ wo wa dɛ ɔ ma nyɛ ma tsake, se suɔmi nɛ Yehowa ngɛ ha wɔ ɔ lɛɛ e be tsakee. Enɛ ɔ he ɔ, ke asafo ɔ pee tsakemi ko nɛ e sa o he ɔ, koo ngɔ be fuu kɛ susu nɔ́ he je nɛ a pee jamɛ a tsakemi ɔ he. Ko susu níhi nɛ ya nɔ “blema” a he, mohu ɔ, mo bi Yehowa nɛ e ye bua mo konɛ o nyɛ nɛ o da tsakemi ɔ nya. (Fiɛlɔ 7:10) Jehanɛ hu ɔ, ko susu níhi nɛ o be nyɛe maa pee ɔ he, mohu ɔ, susu níhi nɛ o ma nyɛ maa pee amlɔ nɛ ɔ he. Ngɛ Zakaria nina a mi ɔ, wa ba kase kaa e sa nɛ wa ná juɛmi nɛ da ngɛ níhi a he. Ke wa pee jã a, wa ma ná bua jɔmi be fɛɛ be, nɛ ke wa si himi tsake po ɔ, wa maa ya nɔ maa ye Yehowa anɔkuale.

13. Mɛni he je nɛ eko ɔ, Israel bi ɔmɛ a ti ni komɛ susu kaa blɔ tsɔɔmi nɛ a kɛ ha kaa a je sɔlemi we ɔ mami sisi ekohu ɔ dɛ ɔ?

¹³ A tsi sɔlemi we ɔ mami nya. Se kɛ̃ ɔ, nyumuhi nɛ a hla mɛ kaa a nyɛɛ níhi a hɛ mi nɛ ji Osɔfo Nɔkɔtɔma Pe Kulaa Yeshua (Yoshua) kɛ Amlaalo Zerubabel “bɔni Mawu we ɔ mami ekohu.” (Ezra 5:1, 2) Eko ɔ, Yuda bi ɔmɛ a ti ni komɛ susu kaa yi mi kpɔ nɛ a mwɔ ɔ dɛ. Yuda bi ɔmɛ be nyɛe nɛ a ma sɔlemi we ɔ ngɛ laami mi, enɛ ɔ he ɔ, a le kaa a he nyɛli ɔmɛ ma nyɛ maa pee nɔ́ fɛɛ nɔ́ nɛ a ma nyɛ kɛ tsi ní tsumi ɔ nya. Enɛ ɔ he ɔ, e he ba hia nɛ Yoshua kɛ Zerubabel nɛ a ná mɔ mi mami kaa Yehowa maa ye bua mɛ. Yehowa pee jã hulɔ. Ngɛ mɛni blɔ nɔ?

14. Ngɛ Zakaria 4:12, 14 ɔ nya a, mɛni nɔ mi mami nɛ Osɔfo Nɔkɔtɔma Pe Kulaa Yoshua kɛ Amlaalo Zerubabel ná?

¹⁴ Kane Zakaria 4:12, 14. Ngɛ Zakaria nina nɛ ɔ mi ɔ, bɔfo ɔ je kpo kɛ tsɔɔ Mawu gbalɔ anɔkualetsɛ ɔ kaa oliv tso enyɔ ɔmɛ daa si kɛ ha “ni enyɔ nɛ a pɔ mɛ nu,” nɛ ji Yoshua kɛ Zerubabel. E ngɛ kaa nɔ́ nɛ ni enyɔ nɛ ɔmɛ “daa si ngɛ je ɔ tsuo Nyɔmtsɛ ɔ [nɛ ji Yehowa a] hɛ mi.” Enɛ ɔ ji he blɔ ngua nɛ a ná! Yehowa ngɛ hɛ kɛ nɔ fɔmi ngɛ a mi. Lɔ ɔ he ɔ, Israel bi ɔmɛ ma nyɛ ma nyɛ ma ná hɛ kɛ fɔmi ngɛ nɔ́ fɛɛ nɔ́ nɛ a ma de mɛ ke a pee ɔ mi, ejakaa Mawu gu a nɔ kɛ ngɛ a hɛ mi nyɛɛe.

15. Mɛni wa maa pee kɛ tsɔɔ kaa waa kɛ Yehowa blɔ tsɔɔmi nɛ ngɛ Baiblo ɔ mi ɔ tsuɔ ní?

¹⁵ Mwɔnɛ ɔ, Yehowa yaa nɔ nɛ e guɔ e Munyu nɛ ji Baiblo ɔ nɔ kɛ haa e we bi blɔ tsɔɔmi. E guɔ Baiblo ɔ nɔ kɛ tsɔɔ wɔ bɔ nɛ e sa nɛ wa ja lɛ ha konɛ e kplɛɛ wa jami ɔ nɔ. Mɛni blɔ nɔ wa maa gu kɛ tsɔɔ kaa waa kɛ blɔ tsɔɔmihi nɛ ngɛ Baiblo ɔ mi ɔ tsuɔ ní? Wa ma nyɛ maa pee jã kɛ gu Mawu Munyu ɔ nɛ wa maa kase saminya nɛ wa maa bɔ mɔde kaa wa maa nu sisi ɔ nɔ. Mo bi o he ke: ‘Ke i kane Baiblo ɔ loo asafo ɔ womi ɔ eko ɔ, anɛ i toɔ ye tsui si nɛ i susuɔ nɔ́ nɛ i kane ɔ he lo? Anɛ i hlaa níhi a mi konɛ ma nu Baiblo mi anɔkualehi nɛ “a sisi numi yee” ɔ a sisi lo? Aloo i kɛ oya yemi kaneɔ Baiblo ɔ kɛkɛ?’ (2 Pet. 3:16) Ke wa he be kɛ pue wa yi mi tɛ ngɛ níhi nɛ Yehowa ngɛ wɔ tsɔɔe ɔ a he ɔ, lɔ ɔ maa ye bua wɔ nɛ waa kɛ e blɔ tsɔɔmi ma tsu ní, nɛ wa ma nyɛ ma tsu fiɛɛmi ní tsumi ɔ kɛ pi si.​—1 Tim. 4:15, 16.

16. Ke wa nui blɔ tsɔɔmi ko nɛ wa nine su nɔ kɛ je “tsɔlɔ anɔkualetsɛ kɛ ní lelɔ ɔ” ngɔ ɔ sisi saminya a, mɛni ma nyɛ maa ye bua wɔ nɛ wa kɛ tsu ní?

 ¹⁶ Yehowa guɔ “tsɔlɔ anɔkualetsɛ kɛ ní lelɔ ɔ” hu nɔ kɛ tsɔɔ wɔ blɔ. (Mat. 24:45) Be komɛ ɔ, tsɔlɔ anɔkualetsɛ kɛ ní lelɔ ɔ ma nyɛ ma ha wɔ blɔ tsɔɔmi ko nɛ wa be sisi nue saminya. Kaa nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ, a ma nyɛ ma ha wɔ blɔ tsɔɔmi pɔtɛɛ komɛ kɛ kɔ adebɔ mi oslaahi a he, se eko ɔ, wa ma susu kaa jamɛ a adebɔ mi oslaa a be nyɛe maa ba ngɛ he nɛ wa ngɛ ɔ. Aloo ke hiɔ nɛ sãa nɔ gbɛ kɛ fia a, wa ma nyɛ ma susu kaa tsɔlɔ anɔkualetsɛ ɔ pee totooto tsɔ ngɛ si fɔfɔɛ ɔ he. Ke wa susu kaa nile be blɔ tsɔɔmi nɛ a kɛ ha wɔ ɔ mi ɔ, mɛni e sa nɛ waa pee? Wa ma nyɛ ma susu bɔ nɛ Israel bi ɔmɛ ná blɔ tsɔɔmi nɛ Yoshua kɛ Zerubabel kɛ ha mɛ nɛ a kɛ tsu ní ɔ he se ha a he. Jehanɛ ɔ hu ɔ, wa ma nyɛ ma susu Baiblo mi sane kpahi nɛ wa kane hyɛ ɔ a he. Be komɛ ɔ, Mawu we bi nine suɔ blɔ tsɔɔmi komɛ a nɔ nɛ́ ngɛ adesa susumi nya a, nile be mi, se jamɛ a blɔ tsɔɔmi ɔmɛ nyɛɔ heɔ a yi wami.​—Many. 7:7; 8:10.

17. Kɛ nina nɛ kɔɔ kane tso ɔ kɛ oliv tso enyɔ ɔmɛ a he ɔ ná Yuda bi ɔmɛ a nɔ he wami ha kɛɛ?

¹⁷ E ma nyɛ maa ba kaa nina enuɔne nɛ Zakaria na a ngɛ kpiti, se e ye bua Yuda bi ɔmɛ nɛ a ná juɛmi nɛ da ngɛ a ní tsumi ɔ kɛ a jami ɔ he. Nɛ benɛ a kɛ nɔ́ nɛ Zakaria na ngɛ nina a mi ɔ tsu ní ɔ, a na kaa Yehowa je suɔmi mi nɛ e ngɛ mɛ ye buae, nɛ e ngɛ mɛ blɔ tsɔɔe. Yehowa gu e mumi klɔuklɔu ɔ nɛ ngɛ he wami ɔ nɔ kɛ ye bua mɛ nɛ a nyɛ nɛ a tsa a ní tsumi ɔ nɔ nɛ a ná bua jɔmi ekohu.​—Ezra 6:16.

18. Kɛ Zakaria nina a ma nyɛ maa ye bua mo ha kɛɛ?

¹⁸ Zakaria nina nɛ kɔɔ kane tso ɔ kɛ oliv tso enyɔ ɔmɛ a he ɔ ma nyɛ maa ye bua mo wawɛɛ ngɛ o si himi mi. Kaa bɔ nɛ wa sɛ hlami susu he ɔ, e ma nyɛ maa ye bua mo konɛ o ná he wami kɛ da si temi kɛ womi nya. E ma nyɛ ma ha nɛ o ná bua jɔmi ke o si fɔfɔɛ tsake po, nɛ e ma nyɛ maa ye bua mo konɛ ke o nine su blɔ tsɔɔmi ko nɛ o nui sisi ɔ nɔ ɔ, o ná hemi kɛ yemi nɛ o bu tue nɛ o kɛ tsu ní. Mɛni nɛ e sa nɛ o pee ke o kɛ nyagbahi ngɛ kpee ngɛ o si himi mi? Kekleekle ɔ, moo na nɔ́ nɛ Zakaria na a, nɛ ji odase nɛ tsɔɔ kaa Yehowa susuɔ e we bi a he ɔ. O kɛ nɔ́ nɛ o na a nɛ tsu ní kɛ gu hemi kɛ yemi nɛ o ma ná ngɛ Yehowa mi nɛ o maa ya nɔ ma sɔmɔ lɛ kɛ o tsui tsuo ɔ nɔ. (Mat. 22:37) Ke o pee jã a, Yehowa maa ye bua mo nɛ o kɛ bua jɔmi ma sɔmɔ lɛ kɛ ya neneene.​—Kol. 1:10, 11.