1, 2. Mɛni nyagbahi nɛ ni komɛ kɛ kpe nɛ a tu he munyu ngɛ Mose Kekleekle Womi ɔ mi, nɛ mɛni he je nɛ enɛ ɔ he hia wɔ ɔ?

ANƐ o susu sanehi nɛ ya nɔ ngɛ ni komɛ a kpɛti nɛ Baiblo ɔ tu he munyu ɔ a he hyɛ lo? Ngɛ Mose Kekleekle Womi ɔ sisije ɔ, wa kase kaa Kain gbe Habel (1 Mose 4:3-8); Lamek gbe niheyo ko, ejakaa niheyo ɔ fia lɛ nɔ́ (1 Mose 4:23); Abraham to hyɛli ɔmɛ kɛ Lot to hyɛli ɔmɛ pɛ (1 Mose 13:5-7); Hagar susu kaa e nɔ kuɔ pe Sara, enɛ ɔ he ɔ, Sara mi mi fu Abraham (1 Mose 16:3-6); Ishmael kɛ nɔ ko nɔ ko yi, nɛ nɔ tsuaa nɔ sume e sane.​—1 Mose 16:12.

² Mɛni he je nɛ Baiblo ɔ tu sane nɛ ɔmɛ a he munyu ɔ? Ejakaa wa ma nyɛ maa kase nɔ́ ko ngɛ mi. Jamɛatsɛmɛ ɔmɛ yi mluku kaa bɔ nɛ wɔ hu wa yi mluku ɔ, nɛ nyagbahi nɛ a kɛ kpe ɔ ngɛ kaa nyagbahi nɛ wɔ hu waa kɛ kpeɔ ɔ. Ke waa kɛ nyagbahi nɛ a kɛ kpe ɔ eko kpe ɔ, wa ma nyɛ maa kase a ti ni nɛmɛ nɛ pee nɔ hyɛmi nɔ́ kpakpa a, nɛ wa be ni nɛmɛ nɛ a pee we nɔ hyɛmi nɔ́ kpakpa a kasee. (Roma Bi 15:4) Lɔ ɔ maa ye bua wɔ nɛ waa kɛ nihi ma nyɛ maa hi si ngɛ tue mi jɔmi mi.

3. Mɛni he wa ma susu ngɛ munyu nɛ ɔ mi?

³ Ngɛ munyu nɛ ɔ nɛ wa ngɛ kasee ɔ mi ɔ, wa maa na nɔ́ he je nɛ ke sane ko ba waa kɛ nihi wa kpɛti ɔ, e sa kaa wa dla,  kɛ blɔhi a nɔ nɛ wa ma nyɛ maa gu kɛ pee jã. Jehanɛ se hu ɔ, wa maa kase Baiblo sisi tomi mlaa komɛ nɛ a he hia nɛ maa ye bua wɔ kɛ dla waa kɛ nihi wa kpɛti sanehi konɛ huɛ bɔmi kpakpa nɛ hi waa kɛ Yehowa kɛ ni kpahi wa kpɛti.

4. Mɛni su lɛ pɔ he ngɛ je ɔ mi, nɛ mɛni je mi kɛ ba?

⁴ Satan ji nɔ titli nɛ ha nɛ mi gbami kɛ pɛ ngɛ adesahi a kpɛti ɔ nɛ. Mɛni he je nɛ wa deɔ jã a? Satan tsɔɔ ngɛ Eden abɔɔ ɔ mi kaa nɔ fɛɛ nɔ ma nyɛ maa mwɔ e yi mi kpɔ ngɛ kpakpa kɛ yayami he. E tsɔɔ kaa e sa nɛ nɔ fɛɛ nɔ nɛ pee jã konɛ e je e he kɛ je Mawu sisi. (1 Mose 3:1-5) Se mwɔnɛ ɔ, ke wa hyɛ níhi nɛ ngɛ nɔ yae ngɛ je ɔ mi ɔ, waa naa kaa haomihi mohu nɛ je jã peemi mi kɛ ba. Nihi fuu susu kaa mɛ nitsɛmɛ a ngɛ he blɔ nɛ a mwɔɔ a yi mi kpɔ ngɛ kpakpa kɛ yayami he. A woɔ a he nɔ, a foɔ mɛ pɛ a nɔ́ mi, nɛ a kɛ nihi siɔ koli. Ke juɛmi nɛ a maa pee ɔ maa ye ni kpahi awi po ɔ, e si we mɛ kpu. Su nɛ ɔmɛ kɛ pɛ baa. Baiblo ɔ kaiɔ wɔ kaa ke wa mi mi fuɔ mlamlaamla a, wa maa wo pɛ, nɛ lɔ ɔ ma ha nɛ wa maa pee yayamihi fuu.​—Abɛ 29:22.

5. Mɛni blɔ nɔ Yesu tsɔɔ kaa nihi nɛ a gu kɛ dla a kɛ ni kpahi a kpɛti sanehi?

⁵ Ngɛ munyuhi nɛ Yesu tu ngɛ e Yoku ɔ Nɔ Fiɛɛmi ɔ mi ɔ, e tsɔɔ e kaseli ɔmɛ kaa a kɛ nihi nɛ hi si ngɛ tue mi jɔmi mi, ke lɔ ɔ ma ha nɛ a sisi mɛ po. Kaa nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ, e de mɛ ke a mi mi nɛ jɔ ha nihi, nɛ a kɛ nihi nɛ hi si ngɛ tue mi jɔmi mi. E tsɔɔ mɛ kaa e sɛ nɛ a ná nihi a he abofu, nɛ ke sane ko ba a kɛ nihi a kpɛti ɔ, a dla mla, nɛ́ a suɔ a he nyɛli hulɔ.​—Mateo 5:5, 9, 22, 25, 44.

6, 7. (a) Mɛni he je nɛ e he hia kaa ke sane ko ngɛ waa kɛ nɔ ko wa kpɛti ɔ, e sa nɛ wa dla mla a? (b) Mɛni sanehi lɛ e sa kaa Yehowa we bi tsuo nɛ a bi a he?

⁶ Mwɔnɛ ɔ, wa jaa Yehowa kɛ guu sɔlemi nɛ wa sɔleɔ haa lɛ, kɛ fiɛɛmi kɛ asafo mi kpehi nɛ wa yaa a nɔ. Ke wa dla we waa kɛ wa nyɛmimɛ wa kpɛti ɔ, Yehowa bua be jami nɛ wa jaa lɛ ɔ he jɔe. (Marko 11:25) Ke wa suɔ nɛ waa pee Yehowa huɛmɛ ɔ, e sa nɛ waa ngɔ nihi nɛ a tɔ̃ɔ wa nɔ ɔ, a tɔmihi kɛ pa mɛ.​—Kane Luka 11:4; Efeso Bi 4:32.

⁷ Yehowa suɔ kaa e sɔmɔli tsuo nɛ a ngɔ nihi a tɔmi kɛ pa mɛ, nɛ a kɛ nihi nɛ hi si ngɛ tue mi jɔmi mi. Wa ma nyɛ ma bi wa he ke: ‘Anɛ i ngɔɔ ye nyɛmimɛ a tɔmihi kɛ paa mɛ mla lo? Anɛ ke i ngɛ a kasa mi ɔ, ye bua jɔɔ lo?’ Ke o na kaa e he hia nɛ o ngɔ nihi a tɔmihi kɛ pa mɛ pe bɔ nɛ o peeɔ amlɔ nɛ ɔ, moo sɔle konɛ o de Yehowa nɛ e ye bua mo. Ke wa jeɔ he si bami mi nɛ wa sɔleɔ kaa wa hiɔwe Tsɛ ɔ nɛ ye bua wɔ ɔ, e maa pee jã.​—1 Yohane 5:14, 15.

8, 9. Ke nɔ ko tɔ̃ wa nɔ ɔ, mɛni e sa kaa waa pee?

⁸ Wɔ tsuo wa yi mluku. Enɛ ɔ he ɔ, wa ma nyɛ maa hyɛ blɔ kaa nihi maa tu munyu aloo a maa pee nɔ́ ko nɛ maa dɔ wɔ. (Fiɛlɔ 7:20; Mateo 18:7) Ke e ba jã a, kɛ  o maa pee o ní ha kɛɛ? Wa ma nyɛ maa kase nɔ́ ko nɛ he hia kɛ je níhi a si kpami nɛ nyɛɛ se nɛ ɔ mi: Nyɛmiyo ko fɔ nyɛminyumu enyɔ komɛ ngɛ he nya buami ko sisi. Se nyɛminyumu ɔ kake bua jɔɛ bɔ nɛ nyɛmiyo ɔ plɛ kɛ fɔ mɛ ha a he. Benɛ nyɛmiyo ɔ je ɔ, nyɛminyumu ɔ nɛ e mi mi fu ɔ bɔni nyɛmiyo ɔ he munyu yaya tumi. Se nyɛminyumu kaketsɛ ɔ kai nyɛminyumu ɔ nɛ e mi mi fu ɔ kaa nyɛmiyo ɔ kɛ haomihi fuu kpe, se ngɛ kulaa se ɔ, e ngɛ Yehowa sɔmɔe ngɛ anɔkuale mi jeha 40 sɔuu ji nɛ ɔ. E le wawɛɛ kaa pi nɛ nyɛmiyo ɔ je blɔ kaa e ma tɔ̃ nyɛminyumu ɔ nɔ. Kɛ nyɛminyumu ɔ nɛ e mi mi fu ɔ pee e ní ha kɛɛ? E de ke, “Nɔ́ nɛ o de ɔ da.” Kɛkɛ nɛ e je e juɛmi ngɛ nɔ́ nɛ ba a nɔ.

⁹ Mɛni wa kaseɔ ngɛ níhi a si kpami nɛ ɔ mi? Ke nɔ ko tɔ̃ wa nɔ ɔ, wa ma nyɛ maa pee wa ní ngɛ blɔ slɔɔtohi a nɔ. Nɔ nɛ ngɛ suɔmi ɔ ngɔɔ nihi a tɔmihi kɛ paa mɛ. (Kane Abɛ 10:12; 1 Petro 4:8.) ‘Ke nɔ ko tɔ̃ wa nɔ nɛ wa pui mi ɔ,’ Yehowa bua jɔɔ wawɛɛ. (Abɛ 19:11; Fiɛlɔ 7:9) Enɛ ɔ he ɔ, be fɛɛ be nɛ nɔ ko ma de nɔ́ ko aloo e maa pee nɔ́ ko nɛ maa dɔ mo ɔ, mo bi o he ke: ‘Anɛ ma nyɛ ma ma ye hɛ kɛ fɔ tɔmi nɛ ɔ nɔ lo? Anɛ e he hia kaa ma ya nɔ nɛ ma susu nɔ́ nɛ ɔ he lo?’

10. (a) Sisije ɔ, kɛ nyɛmiyo ko pee e ní ngɛ munyuhi nɛ nihi tu kɛ si lɛ ɔ he ha kɛɛ? (b) Mɛni Ngmami ɔ mi munyu nɛ ye bua nyɛmiyo ɔ nɛ e kɛ nihi hi si ngɛ tue mi jɔmi mi?

¹⁰ Ke nɔ ko tu wa he munyu yaya a, eko ɔ, e he maa wa ha wɔ kaa wa ma ma wa hɛ kɛ fɔ nɔ. Mo susu nɔ́ nɛ ba nyɛmiyo ko nɛ wa ma tsɛ lɛ ke Lucy ɔ nɔ ɔ he nɛ o hyɛ. E ji daa blɔ gbalɔ. Nyɛmimɛ komɛ tu munyu kɛ si lɛ kaa e fiɛɛmi ní tsumi ɔ nui tso, nɛ e kɛ e be hu tsu we ní saminya. E dɔ lɛ wawɛɛ nitsɛ nɛ e ya bi ga womi kɛ je nyɛmimɛ nyumuhi nɛ a wa ngɛ Mawu jami mi ɔ a ngɔ. Mɛni je mi kɛ ba? E tsɔɔ kaa a kɛ Baiblo ɔ ye bua lɛ nɛ e susuu we munyuhi nɛ nihi tuɔ kɛ siɔ lɛ ɔ he tsɔ, mohu ɔ, e kɛ e juɛmi maa Yehowa susumi nɔ wawɛɛ. Benɛ e kane Mateo 6:1-4 ɔ, e nɔ gbagba te. (Kane.) Ngmami ɔ ha nɛ e kai kaa nɔ́ nɛ he hia pe kulaa ji, nɛ e ma ha nɛ Yehowa bua maa jɔ. Enɛ ɔ he ɔ, e maa e hɛ kɛ fɔɔ munyuhi nɛ nihi tuɔ kɛ siɔ lɛ ɔ nɔ. Amlɔ nɛ ɔ, ke nihi tu munyu kɛ si lɛ ngɛ e fiɛɛmi ní tsumi ɔ he po ɔ, e bua jɔɔ, ejakaa e le kaa e ngɛ mɔde bɔe wawɛɛ kaa e maa sa Yehowa hɛ mi.

11, 12. (a) Ke Kristofo no ko na kaa e ‘nyɛmi kɛ lɛ ngɛ sane ko ɔ,’ kɛ e sa kaa e pee e ní ha kɛɛ? (b) Mɛni wa ma nyɛ maa kase ngɛ bɔ nɛ Abraham plɛ kɛ tsu pɛ ko he ní ha a mi? (Moo hyɛ foni nɛ ngɛ ní kasemi ɔ sisije ɔ.)

¹¹ “Wɔ tsuo wa pɔɔ tɔmi peemi babauu.” (Yakobo 3:2) Ngɔɔ lɛ kaa o tu munyu ko aloo o pee nɔ́ ko nɛ e gba nyɛmi ko nya. Mɛni e sa kaa o pee? Yesu tsɔɔ kaa “ke o kɛ o nike ní ba bɔ sami la tɛ ɔ hɛ mi, nɛ o kai ngɛ lejɛ ɔ kaa o nyɛmi kɛ mo ngɛ sane ko ɔ, si o nike ní ɔ ngɛ lejɛ ɔ, ngɛ bɔ sami la tɛ ɔ hɛ mi. Yaa esɔ, nɛ o kɛ o nyɛmi ɔ ya kpata lolo, konɛ o kpale kɛ ba nɛ o kɛ o nike ní ɔ nɛ ba ha Mawu.” (Mateo 5:23, 24) Enɛ ɔ tsɔɔ kaa o kɛ o nyɛmi ɔ nɛ ya tu. Ke o ya a, oti nɛ e sa  kaa o kɛ ma o hɛ mi ji kaa o kɛ lɛ yaa kpata. E sa nɛ o kplɛɛ o tɔmi nɔ. E sɛ nɛ o pia lɛ. Tue mi jɔmi nɛ maa hi waa kɛ wa nyɛmimɛ wa kpɛti ɔ ji nɔ́ nɛ he hia wawɛɛ.

¹² Ke níhi a sisi numi bɛ ɔ, Baiblo ɔ tsɔɔ nɔ́ nɛ Mawu sɔmɔli ma nyɛ maa pee konɛ tue mi jɔmi nɛ hi a kpɛti daa. Kaa nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ, Abraham kɛ e nyɛminyumu bi Lot tsuo ngɛ tohi fuu. Akɛnɛ zugba a kpi mɛ he je ɔ, Abraham to hyɛli ɔmɛ kɛ Lot to hyɛli ɔmɛ bɔni pɛmi. Abraham suɔ nɛ tue mi jɔmi nɛ hi a kpɛti, enɛ ɔ he ɔ, e ngmɛ Lot blɔ nɛ e hla zugba kpakpa a. (1 Mose 13:1, 2, 5-9) Enɛ ɔ ji nɔ hyɛmi nɔ́ kpakpa kɛ ha wɔ! Anɛ Abraham mi mi jɔmi ɔ ha nɛ e he fĩ lɛ lo? Ohoo. Benɛ Abraham pee jã pɛ nɛ Yehowa wo lɛ si kaa e maa jɔɔ lɛ, nɛ e ma ná ní fuu pe níhi nɛ laa lɛ ɔ. (1 Mose 13:14-17) Mɛni wa kaseɔ ngɛ mi? Ke wa jeɔ suɔmi mi nɛ wa dlaa waa kɛ nihi wa kpɛti sanehi nɛ níhi bɔ wɔ po ɔ, Yehowa maa jɔɔ wɔ. ^[1]​—Hyɛ nyagbe ningma.

13. Kɛ nyɛminyumu ko nɛ e ji kpe sisi ní tsumi ko nɔ hyɛlɔ ɔ pee e ní ngɛ munyu nɛ nɔ ko ha lɛ ɔ he ha kɛɛ, nɛ mɛni wa ma nyɛ maa kase ngɛ e nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ mi?

¹³ Mo susu wa mwɔnɛmwɔnɛ ɔ be mi nɔ hyɛmi nɔ́ ko he nɛ o hyɛ. Nyɛminyumu ko nɛ a hla lɛ lingmi nɛ ɔ kaa e hyɛ ní tsumi ko nɔ ngɛ kpokpa nɔ kpe ko sisi ɔ tsɛ nyɛminyumu kpa ko ngɛ tɛlifoo nɔ nɛ e bi lɛ kaa e ma nyɛ ma ba ye bua lɛ lo. Akɛnɛ jamɛ a nyɛminyumu ɔ mi mi fu nɔ nɛ jinɛ be ko nɛ be ɔ, lɛ nɛ e hyɛɛ jamɛ a ní tsumi ɔ nɔ he je ɔ, e ha nyɛminyumu ehe nɛ ɔ munyu, kɛkɛ nɛ e kɛ tɛlifoo ɔ fɔ nɔ. Nyɛminyumu ehe ɔ mi mi fu we, se e nyɛ we nɛ e ma e hɛ kɛ fɔ sane ɔ nɔ. Ngmlɛfia kake se ɔ, e kpale tsɛ nyɛminyumu ɔ nɛ e de lɛ kaa ke e maa hi ɔ, e maa suɔ nɛ a kpe nɛ a sɛɛ ní. Ngɛ otsi nɛ nyɛɛ se ɔ mi ɔ, mɛ ni enyɔ ɔmɛ a kpe ngɛ Matsɛ Yemi Asa a nɔ. A sɔle ha Yehowa, nɛ a kɛ ngmlɛfia kake sɛɛ ní. Nyɛminyumu ɔ tsɔɔ nɔ́ nɛ ba ngɛ e kɛ nyɛminyumu ɔ nɛ be ko nɛ be ɔ, lɛ nɛ e hyɛɛ ní tsumi ɔ nɔ a kpɛti. Nyɛminyumu ehe ɔ je mi mi jɔmi mi nɛ e bu lɛ tue, nɛ a susu ngmami komɛ nɛ maa ye bua mɛ ɔ a he. Enɛ ɔ ha nɛ tue mi jɔmi ba a kpɛti nɛ a pee kake kɛ tsu ní ngɛ kpokpa nɔ kpe ɔ sisi. Nyɛminyumu ɔ bua jɔ kaa nyɛminyumu ehe ɔ kɛ lɛ tu munyu ngɛ mi mi jɔmi kɛ suɔmi mi.

14, 15. (a) Mɛni be e sa kaa waa kɛ ga womi nɛ ngɛ Mateo 18:15-17 ɔ nɛ tsu ní? (b) Mɛni blɔ etɛ lɛ Yesu tsɔɔ kaa waa gu nɔ kɛ dla waa kɛ nihi wa kpɛti sanehi, nɛ ke o maa pee jã a, mɛni e sa kaa o kɛ ma o hɛ mi?

¹⁴ Sanehi fuu ngɛ nɛ ke e ba Kristofohi enyɔ a kpɛti ɔ, mɛ ni enyɔ ɔmɛ pɛ a ma nyɛ ma tsu he ní, nɛ e sa kaa a pee jã hulɔ. Se be komɛ ɔ, e hí peemi jã. Kaa bɔ nɛ Mateo 18:15-17 ɔ tsɔɔ, sane komɛ ngɛ nɛ eko ɔ, e ma bi nɛ ni kpahi nɛ a ye bua mɛ. (Kane.) “Yayami” nɛ Yesu wo nɔ ta ngɛ ngmami nɛ ɔ mi ɔ kɔ we sane tsɔwitsɔwi nɛ baa Kristofohi a kpɛti ɔ he. Kɛ wa plɛ kɛ le kɛɛ? Yesu tsɔɔ kaa ke nɔ ɔ kɛ yayami peelɔ ɔ pɛ ya tu, nɛ e nui sisi, odasehi hu ba mi, nɛ e nui sisi, nɛ asafo mi nikɔtɔmahi hu ba mi, nɛ loloolo ɔ, e nui sisi ɔ, a bu yayami peelɔ ɔ “kaa wɔ jalɔ, loo tó tsulɔ.” Mwɔnɛ ɔ, enɛ ɔ maa tsɔɔ kaa e sa nɛ a fie yayami peelɔ ɔ kɛ je asafo ɔ mi. “Yayami” ɔ ma nyɛ maa pee ojo fiami aloo nɔ he guɛ gbemi. Se gba puɛmi, nyumu kɛ nyumu aloo yo kɛ yo a bɔmi nami, hemi kɛ yemi kuami, aloo wɔ  jami piɛɛ we yayami nɛ ɔmɛ a he. Yayamihi kaa jã a lɛɛ, e sa nɛ asafo mi nikɔtɔmahi nɛ a tsu he ní.

¹⁵ Yesu wo wɔ ga nɛ ɔ, ejakaa e suɔ nɛ waa je suɔmi mi kɛ ye bua wa nyɛmi ɔ. (Mateo 18:12-14) Mɛni blɔ nɔ wa ma nyɛ maa gu konɛ waa ngɔ ga womi nɛ ɔ kɛ tsu ní? (1) E sa nɛ wɔ pɛ wa nyɛ nɛ waa bɔ mɔde nɛ waa kɛ wa nyɛmi ɔ nɛ ya kpata. Eko ɔ, e he maa hia nɛ waa ya e ngɔ si abɔ nɛ waa kɛ lɛ nɛ ya tu. Se ke wa pee jã nɛ loloolo ɔ, tue mi jɔmi bɛ ɔ, mɛni e sa kaa waa pee? (2) E sa kaa waa kɛ nɔ ko nɛ e le sane ɔ he nɔ́ ko, aloo nɔ ko nɛ e ma nyɛ maa tsɔɔ kaa wa nyɛmi ɔ tɔ̃ wa nɔ niinɛ nɛ ya wa nyɛmi ɔ ngɔ. Ke níhi a sisi numi ba a, kɛkɛ “nyɛmi pee nyɛmi.” Se ja o kɛ o nyɛmi ɔ ya tu si abɔ nɛ tue mi jɔmi bɛ loko e sa kaa (3) o ya bɔ asafo mi nikɔtɔma amɛ amaniɛ.

16. Mɛni tsɔɔ kaa e hi nɛ suɔmi hu ngɛ mi kaa waa kɛ Yesu ga womi ɔ ma tsu ní?

¹⁶ Behi fuu ɔ, e he hia we kaa wa maa gu blɔ etɛ nɛ a tsɔɔ ngɛ Mateo 18:15-17 ɔ tsuo nɔ. A ngɛ wɔ he wami woe kaa waa pee jã. Mɛni he je nɛ wa deɔ jã a? Ejakaa behi fuu ɔ, yayami peelɔ ɔ naa kaa e tɔ̃ nɛ e dlaa nɔ́ nɛ e pee nɛ dɛ ɔ. Lɔ ɔ he ɔ, e he be hiae nɛ a fie lɛ kɛ je asafo ɔ mi. Lɔ ɔ se ɔ, e sa nɛ nɔ nɛ a tɔ̃ e nɔ ɔ, nɛ ngɔ nɔ ɔ tɔmi kɛ pa lɛ konɛ tue mi jɔmi nɛ ba. Enɛ ɔ ha nɛ wa na kaa ngɛ ga nɛ Yesu wo ɔ nya a, e sɛ nɛ wa ya bɔ asafo mi nikɔtɔma amɛ amaniɛ mla. Ja wa gu blɔ kake kɛ blɔ enyɔ ɔ nɔ nɛ e hí, nɛ wa ngɛ nɔ mi mami niinɛ kaa nɔ ɔ ye wɔ sane yaya loko e sa kaa wa ya bɔ asafo mi nikɔtɔma amɛ amaniɛ.

17. Ke wa “hla tue mi jɔmi” ɔ, mɛni jɔɔmihi lɛ wa ma ná?

¹⁷ Akɛnɛ wa yi mluku he je ɔ, wa maa ya nɔ ma tɔ̃ nihi a nɔ. Kaselɔ Yakobo ngma ke: “Ke nɔ ko tɔ̃ we ngɛ munyu tumi mi ɔ, lɛɛ nɔmlɔ nɛ hi kɛ pi si ji lɛ, nɛ e ma nyɛ maa ye e nɔmlɔ tso ɔ tsuo nɔ hulɔ.” (Yakobo 3:2) Loko wa ma nyɛ ma dla waa kɛ nihi wa kpɛti sanehi ɔ, e he hia nɛ waa bɔ mɔde nɛ wa ‘hla tue mi jɔmi, nɛ waa nyɛɛ se.’ (La 34:14) Ke wa yaa nɔ nɛ wa dlaa waa kɛ wa nyɛmimɛ wa kpɛti ɔ, huɛ bɔmi kpakpa kɛ kake peemi maa hi waa kɛ mɛ wa kpɛti daa. (La 133:1-3) Nɔ́ nɛ he hia pe kulaa a, huɛ bɔmi gbagbanii maa hi waa kɛ Yehowa nɛ ji “he jɔmi Mawu ɔ” hu wa kpɛti. (Roma Bi 15:33) Wa ma ná jɔɔmi nɛ ɔmɛ tsuo ke wa jeɔ suɔmi mi nɛ wa dlaa sanehi nɛ ngɛ waa kɛ nihi wa kpɛti ɔ.