1-2. (a) Ngɛ Efeso Bi 6:16 nya a, mɛni he je nɛ wa hia “hemi kɛ yemi nɛ ji tsɛ̃i ngua” a? (b) Mɛni sane bimihi a he nɛ wa ma susu?

ANƐ o ngɛ “hemi kɛ yemi nɛ ji tsɛ̃i ngua a” eko lo? (Kane Efeso Bi 6:16.) Ee, o ngɛ eko. Kaa bɔ nɛ tsɛ̃i ngua poɔ nɔmlɔ tso ɔ hehi fuu he piɛ ɔ, o hemi kɛ yemi ɔ poɔ o he piɛ kɛ jeɔ je mi bami yaya, basabasa peemi, kɛ ní kpahi tsuo nɛ ngɛ níhi a blɔ nya tomi yaya nɛ ɔ mi nɛ a kɛ Mawu sisi tomi mlaahi kɔ we ɔ a he.

² Se kɛ̃ ɔ, wa ngɛ “nyagbe ligbi ɔmɛ” a mi, nɛ waa kɛ si fɔfɔɛhi nɛ maa ka wa hemi kɛ yemi ɔ maa ya nɔ maa kpe. (2 Tim. 3:1) Kɛ o ma plɛ kɛ le kaa o hemi kɛ yemi nɛ ji tsɛ̃i ɔ he wa saminya ha kɛɛ? Nɛ kɛ o ma plɛ kɛ hɛɛ o tsɛ̃i ɔ mi wawɛɛ ha kɛɛ? Nyɛ ha nɛ wa ha sane bimi nɛ ɔmɛ a heto.

3. Mɛni ta buli peeɔ ngɛ a tsɛ̃i ɔmɛ a he, nɛ mɛni he je?

³ Blema a, a kɛ lohwe he womi pɔɔ tsɛ̃ihi nɛ ta buli hɛɛɔ he hami. Ta buli ɔmɛ ngɔɔ nu kɛ kpaa a tsɛ̃i ɔmɛ a he konɛ lohwe he womi ɔ ko puɛ mla, nɛ́ dadehi nɛ a ngɛ he ɔ hu ko nɔ kana. Ke ta bulɔ ko na kaa e tsɛ̃i ɔ he ko puɛ ɔ, e bɔɔ mɔde kaa e ma dla lɛ konɛ e nyɛ nɛ e kɛ ya ta be kpa. Kɛ enɛ ɔ kɔɔ o hemi kɛ yemi ɔ he ha kɛɛ?

4. Mɛni he je nɛ e sa nɛ o hyɛ kaa nyagba ko be o hemi kɛ yemi nɛ ji tsɛ̃i ɔ he ɔ, nɛ mɛni blɔ nɔ o ma nyɛ maa gu kɛ pee jã?

⁴ E sa nɛ o pɔ hyɛmi kaa nyagba ko ngɛ o hemi kɛ yemi nɛ ji tsɛ̃i ɔ he lo, nɛ́ o dla lɛ, konɛ o pee klaalo kɛ ha ta be fɛɛ be kaa bɔ nɛ blema ta buli peeɔ ɔ. Wɔ tsuo wa ngɛ mumi mi ta ko hwue  kaa Kristofohi, nɛ nihi nɛ waa kɛ mɛ ngɛ ta a hwue ɔ ji mumi yayamihi. (Efe. 6:10-12) Nɔ ko be nyɛe maa baa o hemi kɛ yemi nɛ ji tsɛ̃i ɔ yi ha mo. Kɛ o ma plɛ kɛ le kaa o pee klaalo nɛ o ma nyɛ maa da kahi a nya ha kɛɛ? Kekleekle ɔ, e sa nɛ o sɔle kɛ bi Yehowa yemi kɛ buami. Lɔ ɔ se ɔ, e sa nɛ o ha nɛ Baiblo ɔ nɛ e ye bua mo nɛ o na o he kaa bɔ nɛ Mawu naa mo ɔ. (Heb. 4:12) Baiblo ɔ de ke: ‘Ngɔɔ o hɛ ngɔ fɔ Yehowa nɔ kulaa. Koo ngɔ o hɛ ngɔ fɔ nɔ́ nɛ moo o susu kaa o le ɔ nɔ.’ (Abɛ 3:5, 6) Ngɛ ngmami nɛ ɔ nya a, mo susu si fɔfɔɛ komɛ nɛ o kɛ kpe, kɛ yi mi kpɔ komɛ nɛ o mwɔ ɔ he ekohu nɛ o hyɛ. Kaa nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ, anɛ o kɛ sika he nyagba nɛ nya wa kpe lo? Anɛ o kai si nɛ Yehowa wo ngɛ Hebri Bi 13:5 ɔ lo? Lejɛ ɔ de ke: “I be mo sie gblegbleegble, nɛ i be mo kuae gblegbleegble hulɔ.” Anɛ si womi nɛ ɔ ha nɛ o ná nɔ mi mami kaa Yehowa maa ye bua mo lo? Ke jã a, lɛɛ lɔ ɔ tsɔɔ kaa nyagba ko be o hemi kɛ yemi nɛ ji tsɛ̃i ngua a he.

5. Ke o susu o hemi kɛ yemi ɔ he kɛ ya tsitsaa a, mɛni o maa na?

⁵ Ke o susu o hemi kɛ yemi ɔ he kɛ ya tsitsaa a, níhi nɛ o maa na a maa pee mo nyakpɛ. O ma yɔse o gbɔjɔmihi komɛ nɛ jinɛ o li. Kaa nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ, o ma yɔse kaa yeyeeye peemi tsɔ, lakpa munyuhi, kɛ níhi nɛ woɔ nɔ kɔni mi nyu ha nɛ o hemi kɛ yemi ɔ mi gbɔjɔ. Ke o yɔse nyagba ko kaa kikɛ ɔ, mɛni o ma nyɛ maa pee konɛ o hemi kɛ yemi ɔ ko puɛ kulaa?

6. Mɛni yeyeeye peemi komɛ nɛ a hi?

⁶ Yeyeeye peemi komɛ ngɛ nɛ a hi. Kaa nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ, e da blɔ kaa wa maa pee yeyeeye ngɛ níhi nɛ wa maa pee kɛ sa Yehowa kɛ Yesu a hɛ mi ɔ he. (1 Kor. 7:32) Ke wa tɔ̃ tɔmi ko nɛ hɛdɔ ngɛ he ɔ, huɛ bɔmi nɛ ngɛ waa kɛ Mawu wa kpɛti nɛ wa suɔ nɛ wa dla a haa nɛ wa peeɔ yeyeeye. (La 38:18) Jehanɛ hu ɔ, wa yo loo wa huno hɛ mi nɛ wa suɔ nɛ waa sa, wa weku mi bimɛ kɛ nyɛmimɛ nɛ a ngɛ asafo ɔ mi nɛ wa suɔ nɛ waa pee níhi kɛ tsɔɔ kaa wa susuɔ a he ɔ ma nyɛ ma ha nɛ waa pee yeyeeye.​—1 Kor. 7:33; 2 Kor. 11:28.

7. Ngɛ Abɛ 29:25 ɔ nya a, mɛni he je nɛ e sɛ nɛ waa ye adesa gbeye?

⁷ Se ke wa peeɔ yeyeeye tsɔ ɔ, e ma nyɛ ma ha nɛ wa hemi kɛ yemi ɔ mi nɛ gbɔjɔ. Kaa nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ, eko ɔ, wa haoɔ ngɛ niye ní kɛ tade nɛ wa maa wo ɔ he. (Mat. 6:31, 32) Bɔ nɛ pee nɛ wa ko hao tsɔ ɔ, eko ɔ, wa maa ngɔ wa juɛmi kɛ ma he lo nya níhi a se dimi nɔ. Nɛ lɔ ɔ ma nyɛ ma ha nɛ waa suɔ sika. Ke wa ngmɛ blɔ nɛ nɔ́ ko kaa kikɛ ba a, hemi kɛ yemi nɛ wa ngɛ ngɛ Yehowa mi ɔ mi ma gbɔjɔ, nɛ huɛ bɔmi nɛ ngɛ waa kɛ lɛ wa kpɛti ɔ ma puɛ. (Maak. 4:19; 1 Tim. 6:10) Aloo eko ɔ, wa suɔ nɛ waa sa ni kpahi a hɛ mi, nɛ lɔ ɔ hu ma nyɛ ma ha nɛ waa pee yeyeeye. Nɛ akɛnɛ wa be suɔe nɛ nihi nɛ a ye wa he fɛu aloo a wa wɔ yi mi he je ɔ, lɔ ɔ ma ha nɛ wa be Yehowa suɔmi nya ní pee. Bɔ nɛ pee nɛ wa ko ya nɔ klama nɛ ɔ mi ɔ, e sa nɛ wa kpa Yehowa pɛɛ nɛ e ha wɔ hemi kɛ yemi kɛ kã konɛ wa nyɛ nɛ waa da nyagba nɛ ɔ nya.​—Kane Abɛ 29:25; Luka 17:5.

8. Kɛ e sa nɛ waa pee wa ní ngɛ lakpa munyuhi a he ha kɛɛ?

⁸ Satan nɛ ji “lakpa a e tsɛ” ɔ guɔ nihi nɛ a ngɛ e sisi ɔ a nɔ kɛ gbɛɔ Yehowa kɛ nyɛmimɛ a he lakpa munyuhi kɛ fĩaa. (Yoh. 8:44) Kaa nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ, hemi kɛ yemi kuali guɔ Intanɛti ɔ, tiivi kɛ ní kpahi a nɔ kɛ gbɛɔ Yehowa asafo ɔ he lakpa munyuhi kɛ fĩaa, nɛ a kɛ puɛɔ asafo ɔ biɛ. Jamɛ a lakpa munyu ɔmɛ piɛɛ Satan “kɛ̃ɛ̃ mi bihi nɛ a ngɛ tsoe ɔ” a he. (Efe. 6:16) Ke nɔ ko ba wa ngɔ kɛ jamɛ a lakpa munyu ɔ eko ɔ, mɛni e sa nɛ waa pee? E sɛ nɛ waa bu lɛ tue! Mɛni he je? Ejakaa wa he Yehowa kɛ  wa nyɛmimɛ ɔmɛ ye. Ngɛ anɔkuale mi ɔ, e sɛ nɛ waa kɛ hemi kɛ yemi kuali nɛ sɛɛ ní ngɛ blɔ ko blɔ ko nɔ. E sɛ nɛ nɔ ko aloo nɔ́ ko, aloo nɔ́ mi dɔmi nɛ ha nɛ waa kɛ mɛ nɛ sã nya ngɛ nɔ́ ko he.

9. Ke wa kɔni mi wo nyu ɔ, mɛni ma nyɛ maa ba?

⁹ Ke wa kɔni mi wo nyu ɔ, e ma nyɛ ma ha nɛ wa hemi kɛ yemi ɔ mi nɛ gbɔjɔ. E he hia nɛ wa tsu nyagbahi nɛ waa kɛ kpeɔ ɔ he ní. Ke wa pee we jã a, e ngɛ kaa nɔ́ nɛ wa ngɛ wa blɔ nya ní tsumi nya fo tue. Nɛ lɔ ɔ ma nyɛ ma ha nɛ wa kɔni mi nɛ wo nyu be komɛ. Se e sɛ nɛ waa hi wa nyagba amɛ a he susue be fɛɛ be. Ke wa pee jã a, wa hɛ ma nyɛ maa je ní kpakpahi tsuo nɛ Yehowa wo a he si ɔ nɔ. (Kpoj. 21:3, 4) Ke e ba jã a, wa kɔni mi ma jɔ̃ kulaa, nɛ wa ma kpa Yehowa sɔmɔmi. (Abɛ 24:10) Se e sɛ nɛ nɔ́ ko kaa kikɛ nɛ ba ngɛ wa blɔ fa mi.

10. Mɛni o kase ngɛ sɛ womi ko nɛ nyɛmiyo ko ngma a mi?

¹⁰ Mo susu nyɛmiyo ko nɛ e ngɛ United States ɔ níhi a si kpami ɔ he nɛ o hyɛ. E ngmɛɛ we e hemi kɛ yemi ɔ he benɛ e ngɛ e huno nɛ e nu hiɔ ko nɛ e nya wa a hyɛe ɔ. E de ngɛ womi nɛ e ngma kɛ mane asafo ɔ yi ɔ mi ke: “E ngɛ mi kaa wa si fɔfɔɛ ɔ nya wa, nɛ wa kɔni mi jɔ̃ɔ be komɛ mohu lɛɛ, se wa ngɛ hɛ kɛ nɔ fɔmi nɛ mi wa. Ye bua jɔ blɔ tsɔɔmihi nɛ Yehowa kɛ haa wɔ nɛ woɔ wa hemi kɛ yemi mi he wami ɔ he wawɛɛ. E haa nɛ wa nɔ gbagba tee. Ga womi kɛ he wami womi nɛ wa hia nɛ ɔmɛ baa ngɛ a be nya. E yeɔ bua wɔ nɛ wa yaa nɔ nɛ wa sɔmɔɔ Yehowa, nɛ wa nyɛɔ fĩɔ si ngɛ kahi nɛ Satan kɛ baa wa nɔ ɔ tsuo mi.” Nyɛmiyo nɛ ɔ níhi a si kpami ɔ tsɔɔ wɔ kaa wa ma nyɛ maa da níhi nɛ jɔ̃ɔ wa kɔni mi ɔ a nya! Ngɛ mɛni blɔ nɔ? Moo na haomi nɛ o kɛ kpeɔ ɔ kaa a ji kahi nɛ Satan kɛ ngɛ o nɔ bae. Mo ná nɔ mi mami kaa Yehowa maa wo o bua. Nɛ o bua nɛ jɔ mumi mi niye ní nɛ Yehowa kɛ haa wɔ ɔ he.

11. Ke wa ngɛ hlae nɛ waa le bɔ nɛ wa hemi kɛ yemi ɔ ngɛ ha a, mɛni sanehi nɛ e sa nɛ wa bi wa he?

¹¹ Anɛ o na nyagba ko ngɛ o hemi kɛ yemi nɛ ji tsɛ̃i ɔ he nɛ biɔ nɛ o dla lo? Ngɛ nyɔhiɔhi bɔɔ nɛ be nɛ ɔmɛ a mi ɔ, anɛ o nyɛ nɛ o hi si nɛ o pee we yeyeeye tsɔ ngɛ o nyagba amɛ a he lo? Anɛ o kua kaa o maa bu hemi kɛ yemi kuali tue, aloo o kɛ mɛ maa sã nya ngɛ lakpa munyuhi  nɛ a gbɛɔ kɛ fiaa a he lo? Anɛ o nyɛ da níhi nɛ jɔ̃ɔ nɔ kɔni mi ɔ a nya lo? Ke jã a, lɛɛ nyagba ko be o hemi kɛ yemi ɔ he. Se e sa nɛ wa hɛ nɛ hi wa he nɔ, ejakaa Satan ngɛ ta hwumi ní kpahi nɛ e kɛ tsuɔ ní konɛ e kɛ ye wɔ awi. Nyɛ ha nɛ wa susu ta hwumi ní nɛ ɔmɛ a kpɛti kake he nɛ waa hyɛ.

12. Ke wa di he lo nya níhi a se ɔ, mɛni ma nyɛ maa ba?

¹² He lo nya níhi a se dimi ma nyɛ ma ha nɛ wa hemi kɛ yemi ɔ mi nɛ gbɔjɔ, nɛ wa be nyɛe maa pee babauu ngɛ Yehowa sɔmɔmi mi. Bɔfo Paulo de ke: “Adesa ko be nɛ e ngɛ sɔmɔe kaa ta bulɔ nɛ e ngɔɔ e he kɛ woɔ jua yemi mi, ejakaa e suɔ kaa e maa sa nɔ nɛ e ngɔ lɛ . . . ɔ hɛ mi.” (2 Tim. 2:4) Ngɛ anɔkuale mi ɔ, a ngmɛ́ Roma ta buli blɔ nɛ a ngɔ a he kɛ wo jua yemi mi. Ke ta bulɔ ko kua blɔ tsɔɔmi nɛ ɔ, mɛni maa ba?

13. Mɛni he je nɛ ta bulɔ be nyɛe nɛ e kɛ e he nɛ wo jua yemi mi ɔ?

¹³ Nɔ́ he tomi nɔ́ ko ji nɛ ɔ nɛ. Mɔtu ko ɔ, ta buli komɛ ya kase bɔ nɛ a kɛ a klaate ɔmɛ ma tsu ní ha ke a ya ta, se a kpɛti nɔ kake yɛ. Jamɛ a ta bulɔ ɔ hɛ dɔ nɛ e ngɛ niye ní juae ngɛ jua nɔ. Gbɔkuɛ ɔ, ta buli ɔmɛ tsuo hyɛ kaa nyagba ko be a ta hwumi ní ɔmɛ a he lo, nɛ a duɔ a klaate ɔmɛ a nya. Se jamɛ a gbɔkuɛ ɔ, a kpɛti nɔ nɛ juaa niye ní ɔ lɛɛ, e ngɛ ní hooe nɛ e ya jua e we jena. E nɔ jena a, he nyɛli komɛ ba tua mɛ tlukaa. Ke o hyɛ ɔ, ta buli ɔmɛ a kpɛti mɛnɔ lɛ dla e he saminya kɛ ha ta a, nɛ́ e ma nyɛ ma ha a nya dalɔ ɔ bua nɛ jɔ? Nɛ a kpɛti mɛnɔ lɛ o maa suɔ nɛ e da o kasa nya ngɛ ta a mi​—ta bulɔ nɛ e pee klaalo kɛ ha ta a, aloo ta bulɔ ɔ nɛ juaa ní ɔ?

14. Mɛni he nɛ e sa nɛ e hia wɔ kaa Kristo ta buli?

¹⁴ Wa be suɔe nɛ nɔ́ ko nɛ je wa juɛmi ngɛ oti nɛ waa kɛ ma wa hɛ mi ɔ nɔ kaa bɔ nɛ ta buli kpakpahi peeɔ ɔ, konɛ Yehowa kɛ Kristo nɛ a ji wa nya dali ɔmɛ a bua nɛ jɔ wa he. Enɛ ɔ he jua wa ha wɔ kulaa pe nɔ́ fɛɛ nɔ́ ko nɛ Satan je ɔ ma nyɛ ma ha wɔ. E sa nɛ wa ná be kɛ nɔmlɔ tso mi he wami nɛ wa hia nɛ waa kɛ ma sɔmɔ Yehowa. Jehanɛ hu ɔ, e sa nɛ waa hyɛ nɛ nyagba ko nɛ ko hi wa hemi kɛ yemi nɛ ji tsɛ̃i ɔ, kɛ wa ta hwumi ní kpa amɛ tsuo a he.

15. Mɛni kɔkɔ nɛ Paulo bɔ wɔ, nɛ mɛni he je?

 ¹⁵ E sa nɛ wa hɛ nɛ hi wa he nɔ be fɛɛ be! Mɛni he je? Bɔfo Paulo bɔ kɔkɔ kaa “nihi nɛ a fiaa a pɛɛ si kaa a ma ná ní kokooko ɔ” maa “tla blɔ kɛ je hemi kɛ yemi ɔ he.” (1 Tim. 6:9, 10) Munyu nɛ ji “tla blɔ” ɔ tsɔɔ kaa ke wa bɔ mɔde kaa wa maa di he lo nya níhi a se ɔ, e ma nyɛ ma je wa juɛmi kɛ je oti ɔ nɔ. Nɛ lɔ ɔ ma ha nɛ “níhi fuu nɛ juɛmi be mi kɛ akɔnɔhi nɛ a yeɔ nɔ awi” ɔ maa sɛ wa tsui mi. E sɛ nɛ waa ngmɛ blɔ nɛ ní nɛ ɔmɛ nɛ a sɛ wa tsui mi, mohu ɔ, e sa nɛ waa na mɛ kaa ta hwumi níhi nɛ ma nyɛ maa ye wɔ awi.

16. Mɛni sane bimihi nɛ e sa nɛ ngmami nɛ ngɛ Maako 10:17-22 ɔ nɛ ha nɛ wa susu he?

¹⁶ Waa ngɔ lɛ kaa o ngɛ sika nɛ o kɛ ma he he lo nya níhi fuu. Anɛ tɔmi ngɛ he kaa o ma he nɔ́ ko be mi nɛ o hia we nɔ́ ɔ lo? Dɛbi. Se mo susu sane bimi nɛ ɔmɛ a he nɛ o hyɛ: Ke o ngɛ sika nɛ o kɛ ma he nɔ́ ko po ɔ, anɛ o ma ná deka nɛ o kɛ nɔ́ ɔ nɛ tsu ní lo, nɛ ke e puɛ ɔ, o ma nyɛ ma dla lo? Jehanɛ hu ɔ, anɛ wa suɔ he lo nya níhi nɛ wa ngɛ ɔ tsɔ lo? Anɛ suɔmi nɛ wa ma ná kɛ ha he lo nya níhi ɔ ma ha nɛ waa pee wa ní kaa niheyo ɔ nɛ e kua nine nɛ Yesu fɔ lɛ kaa e ba pee babauu ngɛ Mawu sɔmɔmi  mi ɔ lo? (Kane Maako 10:17-22.) E he hia wawɛɛ kaa wa maa pee wa si himi kpokploo nɛ waa ngɔ wa be kɛ wa he wami kɛ pee Yehowa suɔmi nya ní.

17. Mɛni nɛ e sɛ nɛ wa hɛ nɛ je nɔ kɔkɔɔkɔ?

¹⁷ Wa hɛ ko je nɔ kɔkɔɔkɔ kaa wa ngɛ ta ko hwue, lɔ ɔ he ɔ, e sa nɛ waa pee klaalo kaa wa maa hwu ta nɛ ɔ daa ligbi. (Kpoj. 12:17) Wa nyɛmimɛ ɔmɛ be nyɛe maa hɛɛ wa hemi kɛ yemi nɛ ji tsɛ̃i ɔ ha wɔ. E sa nɛ wɔ nitsɛmɛ waa hɛɛ mi kpɛii.

18. Mɛni he je nɛ blema ta buli hɛɛɔ a tsɛ̃i ɔ mi kpɛii ɔ?

¹⁸ Blema a, ke ta bulɔ ko peeɔ kã ngɛ ta mi ɔ, a woɔ e hɛ mi nyami. Se e ji zo kaa ta hwulɔ ko maa je ta nga nɔ kɛ ba nɛ e tsɛ̃i ɔ be e dɛ. Roma yi nɔ sane ngmalɔ ko nɛ a tsɛɛ lɛ ke Tacitus ɔ de ke: “E ji hɛ mi si puemi nitsɛ kaa ta bulɔ ko ma ya je e tsɛ̃i he ngɛ ta nga nɔ.” Enɛ ɔ ji yi mi tomi kake he je nɛ ta buli bɔɔ mɔde kaa a maa hɛɛ a tsɛ̃i ɔ mi kpɛii ɔ nɛ.

19. Kɛ wa ma plɛ kɛ hɛɛ wa hemi kɛ yemi nɛ ji tsɛ̃i ɔ mi kpɛii ha kɛɛ?

¹⁹ Ke wa yaa asafo mi kpe be fɛɛ be, nɛ wa tsɔɔ ni kpahi Yehowa biɛ ɔ kɛ e Matsɛ Yemi ɔ he ní ɔ, lɔ ɔ tsɔɔ kaa wa hɛɛ wa hemi kɛ yemi nɛ ji tsɛ̃i ɔ mi kpɛii. (Heb. 10:23-25) Jehanɛ hu ɔ, e sa nɛ waa kane Baiblo ɔ daa ligbi, nɛ waa sɔle nɛ wa bi Yehowa nɛ e ye bua wɔ nɛ waa kɛ níhi nɛ wa kase ɔ nɛ tsu ní. (2 Tim. 3:16, 17) Ke wa pee jã a, ta hwumi níhi nɛ Satan kɛ tuaa wɔ ɔ ekoeko be nyɛe maa ye wɔ awi kɛ ya daa. (Yes. 54:17) Wa “hemi kɛ yemi nɛ ji tsɛ̃i ngua” a maa po wa he piɛ. Wa maa da si kpɛii, nɛ waa kɛ wa nyɛmimɛ maa pee kake kɛ tsu ní kɛ kã. Ke wa pee jã a, wa maa ye kunimi daa ligbi, nɛ wa ma ná he blɔ kɛ fĩ Yesu se be mi nɛ e maa ye Satan kɛ e se nyɛɛli ɔmɛ a nɔ kunimi ɔ.​—Kpoj. 17:14; 20:10.