1, 2. (a) Mɛni lɛ wa ngɛ nɛ e he jua wa pe kulaa? (b) Mɛni anɔkualehi nɛ a he jua wa ha wɔ, nɛ mɛni he je? (Moo hyɛ fonihi nɛ ngɛ ní kasemi ɔ sisije ɔ.)

MƐNI lɛ o ngɛ nɛ e he jua wa pe ní kpahi tsuo nɛ o ngɛ? Anɛ o maa suɔ nɛ o ngɔ kɛ tsake nɔ́ ko nɛ he jua wɛ lo? Ngɛ Yehowa sɔmɔli a blɔ fa mi ɔ, sane bimi nɛ ɔmɛ a heto hami yi. Nɔ́ nɛ he jua wa ha wɔ pe kulaa ji huɛ bɔmi kpakpa nɛ ngɛ waa kɛ Yehowa wa kpɛti ɔ, nɛ wa be ngɔe kɛ tsake nɔ́ kpa ko. Anɔkuale ɔ nɛ wa kase ngɛ Baiblo ɔ mi ɔ hu he jua wa kɛ ha wɔ, ejakaa lɔ ɔ ji nɔ́ nɛ ha nɛ wa ba pee Yehowa huɛmɛ.​—Kol. 1:9, 10.

² Mo susu níhi nɛ Yehowa, wa Tsɔɔlɔ Kpanaa a tsɔɔ wɔ ngɛ e Munyu nɛ ji Baiblo ɔ mi ɔ he nɛ o hyɛ! E tsɔɔ wɔ bɔ nɛ e biɛ ɔ he hia ha, nɛ e tsɔɔ wɔ e su kpakpa amɛ hulɔ. E ha nɛ wa le kaa e suɔ wɔ, nɛ lɔ ɔ he je nɛ e ngɔ e Bi Yesu kɛ ha ngɛ wa he kaa kpɔmi nɔ́ ɔ nɛ. Jehanɛ hu ɔ, Yehowa tsɔɔ wɔ Mesia Matsɛ Yemi ɔ he ní. E wo nihi nɛ a pɔ mɛ nu ɔ si kaa a maa ya hiɔwe, nɛ ‘jijɔ kpa’ amɛ hu, e wo mɛ si kaa a maa hi Paradeiso mi ngɛ zugba a nɔ. (Yoh. 10:16) E tsɔɔ wɔ bɔ nɛ e sa kaa waa ba wa je mi ha. Anɔkuale nɛ ɔmɛ a he jua wa ha wɔ wawɛɛ ejakaa a yeɔ  bua wɔ nɛ wa nyɛɔ hɛɛ wɔ kɛ suɔ wa Bɔlɔ ɔ he, nɛ a haa nɛ wa náa bua jɔmi ngɛ si himi mi.

3. Mɛni nɛ anɔkuale nɛ wa ma he ɔ tsɔɔ we?

³ Yehowa ji Mawu nɛ e mi mi hi. E kɛ anɔkuale ɔ laa we nihi nɛ a suɔ kaa a maa le ɔ. Yehowa ngɔ e Bi nɛ e fiɛ we e he ɔ wami kɛ ha kaa nike ní. Mawu be bie nɛ waa wo anɔkuale ɔ he hiɔ. Ngɛ anɔkuale mi ɔ, benɛ nyumu ko nɛ a tsɛɛ lɛ ke Simon ha bɔfo Petro sika konɛ lɛ hu e nyɛ nɛ e ha nihi mumi klɔuklɔu ɔ, Petro kã e hɛ mi ke: “O kɛ o sika hiɔ ɔ tsuo nyɛ hɛ mi nɛ kpata, ejakaa o susu kaa o ma nyɛ maa ngɔ sika kɛ he nike ní nɛ Mawu kɛ haa faa a.” (Níts. 8:18-20) Ke jã a, lɛɛ mɛni nɛ munyu nɛ ji, “Mo he anɔkuale” ɔ tsɔɔ?

4. Mɛni wa maa kase ngɛ anɔkuale ɔ he ngɛ munyu nɛ ɔ mi?

⁴ Baiblo ɔ de ke: “Mo he anɔkuale, nɛ koo jua kɔkɔɔkɔ. Mo he juɛmi, tsɔsemi, kɛ nɔ́ sisi numi hulɔ.” (Abɛ 23:23, NW) E biɔ mɔde bɔmi loko wa nine ma nyɛ maa su anɔkuale nɛ ngɛ Mawu Munyu ɔ mi ɔ nɔ. E sa nɛ waa ngɔ níhi kɛ sã afɔle loko wa nine ma nyɛ maa su nɔ. Kaa bɔ nɛ ní lelɔ nɛ ngma Abɛ nɛ ɔ tsɔɔ ɔ, ke wa “he” aloo wa nine su “anɔkuale” ɔ nɔ ɔ, e sa nɛ waa hyɛ saminya nɛ wa ko “jua” aloo waa ngmɛɛ he. Nyɛ ha nɛ waa hyɛ nɔ́ nɛ anɔkuale nɛ wa ma “he” ɔ tsɔɔ, kɛ níhi nɛ wa ma nyɛ maa ngɔ kɛ he. Ke wa le ní nɛ ɔmɛ ɔ, e ma ha nɛ wa maa pɛtɛ anɔkuale ɔ he wawɛɛ, nɛ wa be ‘juae’ kɔkɔɔkɔ. Wa maa kase hu kaa anɔkuale ɔ nɛ wa ma he ɔ he hia pe nɔ́ fɛɛ nɔ́.

5, 6. (a) Mɛni blɔ nɔ wa maa gu kɛ he anɔkuale ɔ nɛ wa be hiɔ woe? Ngɔɔ nɔ́ he tomi nɔ́ ko kɛ tsɔɔ mi. (b) Kɛ wa ma ná anɔkuale ɔ he se ha kɛɛ?

⁵ Ke nɔ ko ngɛ nike ní ko gbae po ɔ, e he hia nɛ o ngɔ nɔ́ ko kɛ sã afɔle loko o nine ma nyɛ maa su nɔ. Hebri munyungu nɛ a tsɔɔ sisi ke “he” ngɛ Abɛ 23:23 ɔ ma nyɛ maa tsɔɔ nɔ́ ko nɛ a ma “hla.” Munyungu enyɔ nɛ ɔmɛ tsuo tsɔɔ mɔde nɛ nɔ ko maa bɔ aloo nɔ́ ko nɛ e maa ngɔ kɛ ha loko e nine maa su nɔ́ ko nɛ he hia nɔ. Bɔ nɛ pee nɛ waa nu anɔkuale ɔ nɛ wa ma he ɔ sisi saminya a, ngɔɔ lɛ kaa o nu kaa a kɛ kɔduhi ngɛ kee ngɛ jua a nɔ. Anɛ o maa hi blɔ hyɛe kaa kɔdu ɔmɛ nitsɛ maa gu nyakpɛ blɔ ko nɔ kɛ ba o we ɔ mi lo? Dɛbi. E sa nɛ o bɔ mɔde nɛ o ya jua a nɔ konɛ o ya ngɔ kɔdu ɔ. E ngɛ mi kaa a jua we kɔdu ɔ mohu lɛɛ, se e biɔ nɛ o pee nɔ́ ko loko o nine maa su nɔ. Jã kɛ̃ nɛ wa hia we sika loko wa ma nyɛ ma he anɔkuale ɔ. Se loko wa nine maa su nɔ ɔ, e biɔ nɛ waa pee nɔ́ ko.

⁶ Kane Yesaya 55:1-3. Munyu nɛ ɔ nɛ Yehowa tu ngɛ ngmami nɛ ɔ mi ɔ hu ha nɛ wa na nɔ́ nɛ anɔkuale nɛ wa ma he ɔ tsɔɔ. Ngɛ ngmami ɔ mi ɔ, Yehowa ngɔ e munyu ɔ kɛ to nyu, na nyɔ nyu kɛ dã he. Anɔkuale nɛ ngɛ Mawu munyu ɔ mi ɔ ngɛ kaa nyu nɛ mi jɔ, nɛ́ e mi tsɔ nɛ haa nɛ nɔ tsui nɔɔ e mi. Jehanɛ hu ɔ, kaa bɔ nɛ nyɔ nyu haa jokuɛwi he wami nɛ a waa a, jã nɔuu kɛ̃ nɛ Yehowa munyu ɔ woɔ wɔ he wami, nɛ e yeɔ bua wɔ nɛ wa waa ngɛ mumi mi. Yehowa munyu ɔmɛ ngɛ kaa dã. Ngɛ mɛni blɔ nɔ? Baiblo ɔ tsɔɔ kaa dã haa nɔ bua jɔmi. (La 104:15) Lɔ ɔ he ɔ, demi nɛ Yehowa de wɔ ke wa ‘he dã’ a tsɔɔ kaa ke wa nyɛɛ ngɛ e munyu ɔmɛ a nya a, wa ma ná bua jɔmi. (La 19:8) Yehowa ngɔ nɔ́ he tomi nɔ́ nɛ sa nɛ ɔ kɛ tsɔɔ wɔ kaa ke wa kase anɔkuale ɔ, nɛ waa kɛ tsu ní ɔ, wa ma ná he se! Mɔde nɛ wa bɔ kɛ kase anɔkuale ɔ ngɛ kaa sika nɛ waa kɛ he anɔkuale ɔ. Amlɔ nɛ ɔ, nyɛ ha nɛ waa hyɛ níhi enuɔ komɛ nɛ wa ma nyɛ maa ngɔ kɛ he anɔkuale ɔ.

7, 8. (a) Mɛni he je nɛ e sa kaa waa ngɔ wa be kɛ he anɔkuale ɔ? (b) Mɛni yiheyo ko kɛ sã afɔle, nɛ mɛni je mi kɛ ba?

⁷ Be. Loko nɔ ko ma nyɛ ma he anɔkuale ɔ, ja e ná be. Wa hia be loko wa ma nyɛ maa bu Matsɛ Yemi sɛ gbi ɔ tue, nɛ waa kane Baiblo kɛ Baiblo kasemi womihi. Jã nɔuu nɛ e sa nɛ wa ná be kɛ kase ní ngɛ wa dɛ he nɛ wa dla wa he kɛ ha asafo mi kpehi. E sa nɛ wa ‘he be’ aloo waa ngɔ be nɛ waa kɛ peeɔ níhi nɛ a he hia we tsɔ ɔ eko kɛ pee jã. (Kane Efeso Bi 5:15, 16 kɛ sisi ningma.) Be enyɛmɛ e ma he nɔ ko loko e ma nyɛ maa kase Baiblo sisije tsɔɔmi ɔmɛ? Nɔ ɔ si fɔfɔɛ lɛ maa tsɔɔ. Wa be nyɛe maa kase Yehowa he ní tsuo kɛ gbe nya. (Rom. 11:33) Ngɛ kekleekle Blɛfo gbi Hwɔɔmi Mɔ ɔ mi ɔ, a ngɔ anɔkuale ɔ kɛ to “mɔmɔ nyafii ko nɛ ngɛ fɛu” he. Hwɔɔmi Mɔ ɔ de ke: “Ke o nine su anɔkuale kake nɛ e ngɛ kaa mɔmɔ kake nɔ ɔ, o bua nɛ ko jɔ lɔ ɔ pɛ he. Ke kake pɛ hiɛ ɔ, jinɛ anɔkuale kpahi a he ko hia we. Ko kpa nya buami, mo hla fuu.” Wa ma nyɛ ma bi wa he ke, ‘Yehowa he ní enyɛmɛ nɛ i kase?’ Ke wa hi si kɛ ya neneene po ɔ, wa be nyɛe maa le nɔ́ fɛɛ nɔ́ ngɛ Yehowa he. Mwɔnɛ ɔ, nɔ́ nɛ he hia ji wa be nɛ waa kɛ ma tsu ní ngɛ nile mi konɛ wa nyɛ nɛ waa kase anɔkuale ɔ bɔ nɛ wa ma nyɛ. Nɔ hyɛmi nɔ́ ko ji nɛ ɔ nɛ.

⁸ Yiheyo ko nɛ a tsɛɛ lɛ ke Mariko * je Japan kɛ ya tsa sukuu nɔ ngɛ New York City, U.S.A. Ligbi ko ɔ, blɔ gbalɔ ko ya na lɛ ngɛ we mi, nɛ e fiɛɛ sane kpakpa a kɛ tsɔɔ lɛ. Jamɛ a be ɔ mi ɔ, Mariko ngɛ jami ko mi momo, se e kplɛɛ kaa e maa kase Baiblo ɔ. Benɛ e bɔni anɔkuale ɔ kasemi ɔ, e bua jɔ hluu kaa e de blɔ gbalɔ ɔ kaa e suɔ nɛ a kase ní ɔ si enyɔ daa otsi. Mariko be deka kulaa. E yaa sukuu, nɛ e tsuɔ ní hulɔ, se e bɔni asafo mi kpehi yami nɔuu. E ngmɛɛ ní komɛ nɛ e kɛ jeɔ e hɛja a he konɛ e ná be kɛ kase anɔkuale ɔ. Ní nɛ ɔmɛ nɛ e kɛ sã afɔle ɔ ha nɛ e ya e hɛ mi mlamlaamla. E sui jeha kake nɛ a baptisi lɛ. Nyɔhiɔ ekpa se ngɛ jeha 2006 mi ɔ, e ba pee daa blɔ gbalɔ, nɛ loloolo ɔ, e ngɛ nɔ.

9, 10. (a) Kɛ anɔkuale ɔ kasemi haa nɛ wa naa he lo nya níhi ha kɛɛ? (b) Mɛni níhi nɛ yiheyo wayoo ko ngmɛɛ he, nɛ anɛ e pia e he kaa e pee jã lo?

⁹ He lo nya níhi. Eko ɔ, e ma bi nɛ waa ngmɛɛ ní tsumi ngua ko he loko wa ma nyɛ ma he anɔkuale ɔ. Kaa nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ, jinɛ Petro kɛ Andrea ji wo hɛli. Se benɛ Yesu de mɛ ke a ba nyɛɛ e se konɛ ‘a hɛ nimli’ ɔ, a “je a ya amɛ a he” nɛ a ya nyɛɛ e se. (Mat. 4:18-20) Enɛ ɔ tsɔɔ we kaa e sa nɛ nihi nɛ a ngɛ anɔkuale ɔ kasee mwɔnɛ ɔ nɛ a ngmɛɛ a ní tsumihi a he. E sa nɛ a tsu ní kɛ hyɛ a weku ɔ. (1 Tim. 5:8) Se behi fuu ɔ, ke nɔ ko ngɛ anɔkuale ɔ kasee ɔ, e he hia nɛ e tsake e susumi ngɛ he lo nya níhi, kɛ ní komɛ nɛ jinɛ a he hia lɛ wawɛɛ ɔ he. Yesu de ke: “Nyɛɛ jɔɔ juetli si tomi ha nyɛ he ngɛ zugba a nɔ . . . Mohu ɔ, nyɛɛ to juetli si ha nyɛ he ngɛ hiɔwe.” (Mat. 6:19, 20) Nyɛ ha nɛ wa susu yiheyo wayoo ko níhi a si kpami he nɛ waa hyɛ.

¹⁰ A tsɛɛ yiheyo nɛ ɔ ke Maria. E bɔni golf fiami ngɛ e jokuɛ mi loko e je sukuu sisi. Benɛ e ke gbeɔ nɔ tsami sukuu nya a, e he ba be ngɛ golf fiami mi wawɛɛ, nɛ e ná he blɔ kɛ ya yunivɛsiti nɛ e wui he hiɔ. Golf fiami ba pee nɔ́ titli ngɛ Maria si himi mi, nɛ e kɛ ma e hɛ mi kaa e ma ba pee golf fialɔ kpanaa. Se Maria bɔni Baiblo ɔ kasemi, nɛ e bua ba jɔ anɔkuale ɔ he wawɛɛ. E bua jɔ kaa anɔkuale ɔ ye bua lɛ nɛ e pee tsakemihi ngɛ e si himi mi. E de ke: “Be fɛɛ be nɛ ma da Mawu mlaa amɛ a nɔ kɛ tsake ye je mi bami aloo ye ní peepee ko ɔ, i náa  bua jɔmi wawɛɛ.” Maria ba yɔse kaa e be nyɛe maa di he lo nya níhi a se, nɛ jamɛ a be ɔ mi nɔuu ɔ, e sɔmɔ Yehowa. (Mat. 6:24) Jinɛ oti nɛ e kɛ ma e hɛ mi ji kaa e ma ba pee golf fialɔ kpanaa, nɛ́ e ná sika fuu. Se e ngɔ ní nɛ ɔmɛ tsuo kɛ he anɔkuale ɔ, nɛ amlɔ nɛ ɔ, e ngɛ sɔmɔe kaa blɔ gbalɔ. Kaa bɔ nɛ Maria de ɔ, e ngɛ “bua jɔmi nitsɛ ngɛ si himi mi.”

11. Ke wa ngɛ anɔkuale ɔ kasee ɔ, mɛni ma nyɛ maa ba huɛ bɔmi nɛ ngɛ waa kɛ wa huɛmɛ kɛ wa weku li komɛ wa kpɛti ɔ nɔ?

¹¹ Huɛmɛ kɛ weku li. Ke wa suɔ kaa waa hi si ngɛ anɔkuale ɔ nya a, lɔ ɔ ma nyɛ ma tsake bɔ nɛ waa kɛ wa huɛmɛ kɛ wa weku li ngɛ ha a. Mɛni he je? Benɛ Yesu ngɛ sɔlee ha e se nyɛɛli ɔmɛ ɔ, e de Yehowa ke: “Moo ngɔ anɔkuale ɔ kɛ pee mɛ klɔuklɔu; o munyu ɔ ji anɔkuale.” (Yoh. 17:17, sisi ningma) A ma nyɛ maa tsɔɔ munyu nɛ ji “pee mɛ klɔuklɔu” ɔ sisi hu ke “ha nɛ a je ekpa.” Ke waa kɛ anɔkuale ɔ nɛ wa kase ɔ bɔni ní tsumi ngɛ wa si himi mi ɔ, wa jeɔ ekpa ejakaa wa pee we wa ní kaa bɔ nɛ nihi peeɔ ngɛ je ɔ mi ɔ. Akɛnɛ wa je mi bami kɛ wa ní peepee tsake he je ɔ, nihi naa kaa wa ngɛ slɔɔto. Wa hiɔ si ngɛ Baiblo mi anɔkuale ɔ nya. E ngɛ mi kaa wa suɔ nɛ waa kɛ wa huɛmɛ kɛ wa weku li nɛ a hi si ngɛ tue mi jɔmi mi mohu lɛɛ, se a ti ni komɛ yuɔ a he ngɛ wa he, aloo a teɔ si kɛ woɔ wɔ ngɛ wa hemi kɛ yemi ɔ he je. Se enɛ ɔ pee we wɔ nyakpɛ ejakaa Yesu de ke: “Niinɛ, nɔ nitsɛ e we mi bimɛ ma plɛ pee e he nyɛli.” (Mat. 10:36) Yesu wo si hu kaa ke wa ngɔ níhi kɛ sã afɔle ngɛ anɔkuale ɔ he ɔ, jɔɔmihi nɛ wa ma ná a maa hiɛ kulaa pee níhi nɛ wa ngɔ kɛ sã afɔle ɔ.​—Kane Maako 10:28-30.

12. Mɛni nɛ Yuda no ko ngɔ kɛ sã afɔle ngɛ anɔkuale ɔ he?

¹² Nyumu ko nɛ a tsɛɛ lɛ ke Aaron nɛ e ji Yuda no ɔ tsɔɔ kaa e jokuɛwi a si tɔɔ nɛ a tsɔɔ lɛ kaa e sɛ nɛ a tsɛɔ Mawu biɛ. Se Aaron suɔ nɛ e le anɔkuale ɔ. Ligbi ko ɔ, Odasefo no ko tsɔɔ lɛ kaa ke a ngɔ pɛli kaa “e,” “o,” kɛ “a” kɛ wo Hebri ningma okadi eywiɛ nɛ daa si ha Mawu biɛ ɔ mi ɔ, a ma nyɛ ma tsɛ biɛ ɔ ke “Yehowa.” Bua jɔmi sɔuu nɛ Aaron ná he je ɔ, e ho kpe he ɔ ya konɛ e ya de e jami nya dali ɔmɛ nɔ́ nɛ e kase ɔ. Nyakpɛ sane ji kaa tsɔɔli ɔmɛ a bua jɔɛ nɔ́ nɛ Aaron ba de mɛ ɔ he. Mohu ɔ, a su lada kɛ pue e nɔ, nɛ a fiee lɛ kɛ je kpe he ɔ. E weku li ɔmɛ hu a mi mi fu lɛ. Se e kpa we anɔkuale ɔ kasemi. E ba pee Yehowa Odasefo no, nɛ e kɛ kã sɔmɔ Yehowa e wami be tsuo. Ke wa suɔ nɛ waa nyɛɛ ngɛ anɔkuale ɔ nya kaa bɔ nɛ Aaron pee ɔ, e sa nɛ waa hyɛ blɔ kaa bɔ nɛ wa huɛmɛ kɛ wa weku li kɛ wɔ ngɛ ha a ma nyɛ ma tsake.

13, 14. Mɛni tsakemihi nɛ e sa kaa waa pee ngɛ wa susumi kɛ wa je mi bami mi konɛ wa nyɛ nɛ wa he anɔkuale ɔ? Mo ha enɛ ɔ he nɔ hyɛmi nɔ́.

¹³ Susumihi kɛ ní peepeehi nɛ sɛ. Ke wa ngɛ anɔkuale ɔ kasee, nɛ wa suɔ nɛ waa hi si ngɛ Mawu mlaa amɛ a nya a, ja wa tsake wa susumi kɛ wa je mi bami. Mo kadi nɔ́ nɛ Petro de ngɛ tsakemihi nɛ e sa kaa waa pee ɔ he. E de ke: “Akɛnɛ nyɛ ji bimɛ nɛ a buɔ tue he je ɔ, nyɛ ha nɛ akɔnɔhi nɛ nyɛ ná be ko nɛ be benɛ nyɛ li nɔ́ ko ɔ nɛ kpa nyɛ kudɔmi, se . . . nyɛɛ pee nihi nɛ a ngɛ klɔuklɔu ngɛ je mi bami tsuo mi.” (1 Pet. 1:14, 15) Ngɛ blema Korinto ma a mi ɔ, nihi a je mi bami puɛ wawɛɛ. Enɛ ɔ he ɔ, loko nɔ ko ma nyɛ ma sɔmɔ Yehowa a, ja e mia e hɛ mi nɛ e tsake e je mi bami. (1 Kor. 6:9-11) Jã nɔuu nɛ mwɔnɛ ɔ hu ɔ, nihi babauu ngmɛɛ su yayahi a he loko a nyɛ nɛ a ba ngɛ Yehowa sɔmɔe. Petro de Kristofohi nɛ a hi si ngɛ e be ɔ mi ɔ ke: “E hiɛ ha nyɛ ngɛ be nɛ be ɔ mi kaa nyɛ pee je ma amɛ a  suɔmi nya ní be mi nɛ nyɛ ya nɔ nɛ nyɛɛ kɛ nyɛ he wo nɔ buimi ngmlikiti ní peepeehi, akɔnɔhi nɛ a hí kudɔmi, dã fuu numi, okplɔɔ ngmɛmihi nɛ ngɛ hoo, dã numi he koli simihi, kɛ wɔ jamihi nɛ mlaa ngmɛ́ blɔ mi ɔ.”​—1 Pet. 4:3.

¹⁴ Jeha komɛ nɛ be ɔ, Devynn kɛ Jasmine deɔ dã wawɛɛ. Devynn le sika he ní tsumi saminya. Se akɛnɛ e deɔ dã he je ɔ, ke e ná ní tsumi ɔ, e kɛ we kɛkɛ ní tsumi ɔ je e dɛ. Jasmine hu peeɔ basabasa, nɛ e hɛ mi jɔɛ. Ligbi ko nɛ Jasmine de dã nɛ e ngɛ nyɛɛe ngɛ gbɛjegbɛ ko he ɔ, ma se sane kpakpa fiɛɛli enyɔ komɛ kɛ lɛ kpe. Ma se sane kpakpa fiɛɛli ɔmɛ kɛ lɛ to Baiblo mi ní kasemi he blɔ nya. Se e we otsi nɛ a ya Jasmine ngɔ ɔ, a ya na e kɛ Devynn tsuo nɛ a de dã. A hyɛ we blɔ kaa ma se sane kpakpa fiɛɛli ɔmɛ ma susu a he nɛ a ba a we ɔ mi. Pee se nɛ ma se sane kpakpa fiɛɛli ɔmɛ kpale ya a, níhi tsake. Jasmine kɛ Devynn kɛ hɛdɔ bɔni Baiblo ɔ kasemi, nɛ a kɛ níhi nɛ a kase ɔ bɔni ní tsumi ngɛ a si himi mi. Benɛ e ke suu nyɔhiɔ etɛ ɔ, a kpa dã numi, nɛ pee se ɔ, Devynn ya tsu Jasmine he ní. Nihi fuu nɛ a ngɛ a kpɔ ɔ mi ɔ na tsakemihi nɛ a pee ɔ, nɛ mɛ hu a bɔni Baiblo ɔ kasemi.

15. Mɛni ji nɔ́ ko nɛ e he ma nyɛ maa wa kaa nɔ ko kɛ maa sã afɔle ngɛ anɔkuale ɔ he, nɛ mɛni he je?

¹⁵ Kusumihi kɛ ní peepeehi nɛ Ngmami ɔ kplɛɛ we nɔ. Ngɛ ni komɛ a blɔ fa mi ɔ, e yi ha mɛ kaa a maa yu a he ngɛ kusumihi kɛ ní peepeehi nɛ Ngmami ɔ kplɛɛ we nɔ ɔ a he. Se ni komɛ lɛɛ e yee ha mɛ wawɛɛ. A yeɔ gbeye kaa a weku li, a huɛmɛ kɛ nihi nɛ a kɛ mɛ tsuɔ ní ɔ maa te si kɛ wo mɛ. Ke e kɔ kusumihi nɛ a maa pee kɛ ha weku no ko nɛ e gbo ɔ he ɔ, lɛɛ e pa yeɔ wawɛɛ. (5 Mose 14:1) Se ni komɛ nyɛ nɛ a pee kã ngɛ si fɔfɔɛhi kaa jã mi, nɛ a níhi a si kpami ɔ maa ye bua wɔ. Kaa nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ, ngɛ kaseli ɔmɛ a be ɔ mi ɔ, Efeso bi komɛ pee kã wawɛɛ. Nyɛ ha nɛ wa susu a he nɛ waa hyɛ.

16. Mɛni nɛ Efeso bi komɛ pee loko a nyɛ nɛ a ba pee Kristofohi?

¹⁶ Blema a, a le Efeso bi ɔmɛ kaa nihi nɛ a tsuɔ kunya wawɛɛ. Mɛni a kpɛti ni komɛ pee loko a nyɛ nɛ a kpa kunya tsumi, nɛ a ba pee Kristofohi? Baiblo ɔ de ke: “Ngɛ anɔkuale mi ɔ, nihi babauu nɛ jinɛ a tsuɔ kunya a ngɔ a womihi kɛ ba nɛ a bua a nya, nɛ a sã mɛ ngɛ nɔ fɛɛ nɔ hɛ mi. Nɛ a bu nya nɛ a na kaa a he jua su sika hiɔ 50,000. Enɛ ɔ he ɔ, Yehowa munyu ɔ ya nɔ nɛ e ngɛ wae nɛ e ngɛ hɛ mi yae ngɛ he wami nya.” (Níts. 19:19, 20) Anɔkualetsɛmɛ nɛ ɔmɛ ngɔ níhi babauu kɛ sã afɔle nɛ a ná jɔɔmihi nɛ se be.

17. (a) Mɛni ji ní komɛ nɛ waa kɛ sã afɔle ngɛ anɔkuale ɔ he? (b) Mɛni sane bimihi a he wa ma susu ngɛ munyu nɛ nyɛɛ se ɔ mi?

¹⁷ Mɛni nɛ o kɛ sã afɔle loko o nyɛ nɛ o kase anɔkuale ɔ? Wɔ tsuo wa ngɔ be babauu kɛ kase anɔkuale ɔ. Ni komɛ hu ngɔ he lo nya níhi kɛ huɛ bɔmi nɛ ngɛ a kɛ a weku li kɛ a huɛmɛ a kpɛti ɔ kɛ sã afɔle. Nihi babauu hu tsake a susumi kɛ a je mi bami, nɛ a ngmɛɛ kusumihi kɛ ní peepeehi nɛ Mawu sume ɔ he. Se ngɛ ní nɛ ɔmɛ nɛ wa ngmɛɛ a he ɔ tsuo se ɔ, wa le kaa anɔkuale ɔ nɛ wa ba kase ngɛ Baiblo ɔ mi ɔ he jua wa kulaa pe níhi tsuo nɛ waa kɛ sã afɔle ɔ. Amlɔ nɛ ɔ, wa ba pee Yehowa huɛmɛ. Enɛ ɔ ji weto ní nɛ e he jua wa pe kulaa nɛ wa ná. Enɛ ɔ he ɔ, e peeɔ wɔ nyakpɛ kaa ni komɛ hlaa kaa a maa jua anɔkuale ɔ ngɛ jɔɔmi nɛ ɔmɛ tsuo se. Mɛni ma ha nɛ nɔ ko maa ngmɛɛ anɔkuale ɔ he, nɛ mɛni wa maa pee konɛ e ko ba jã ngɛ wa blɔ fa mi? Wa ma susu sane bimi nɛ ɔmɛ a he ngɛ munyu nɛ nyɛɛ se ɔ mi.