Yaa mi ní ɔ nɔ

Yaa e mi ní ɔ mi

1918—Jeha Lafa Nɛ Be ɔ

1918—Jeha Lafa Nɛ Be ɔ

January 1, 1918 Blɛfo gbi Hwɔɔmi Mɔ ɔ de ke: “Mɛni maa ya nɔ ngɛ jeha 1918 ɔ mi?” Jamɛ a be ɔ mi ɔ, Kekle Je Mi Ta a mi ngɛ wae ngɛ Yuropa, se níhi nɛ ya nɔ ngɛ jeha a sisije ɔ ha nɛ Baiblo Kaseli ɔmɛ kɛ je ɔ tsuo ná hɛ nɔ kami kaa ní kpakpahi maa ba.

MA NƆ YELI ƆMƐ FIƐƐ TUE MI JƆMI

Ngɛ January 8, 1918 ɔ mi ɔ, ma nya dalɔ Woodrow Wilson tu munyu kɛ tsɔɔ United States Mlaa Womi Kpe bi ɔmɛ. E tsɔɔ mɛ níhi 14 nɛ e susu kaa “a maa ye bua mahi tsuo, nɛ e kɛ tue mi jɔmi maa ba.” E kɛ fɔ kpe ɔ hɛ mi kaa huɛ bɔmi nɛ maa hi mahi a kpɛti, ta hwumi níhi nɛ a ma gbɔ a peemi nɔ, kɛ “je ma amɛ a kake peemi kuu” nɛ a ma tsɔ ɔ maa ye bua “ma nguanguahi kɛ tsɔwi tsuo.” Pee se ɔ, a da “Níhi Nyɔngma Kɛ Eywiɛ” nɛ e tu a he munyu ɔ nɔ kɛ to Je Ma Amɛ kɛ Versailles Somi ɔmɛ a sisi, nɛ Kekle Je Mi Ta a ba nyagbe.

SI TEMI KƐ WOLI ƆMƐ YI MANYE

Ngɛ níhi gbeyegbeye nɛ ya nɔ ngɛ jeha 1917 ɔ mi ɔ tsuo se ɔ, * kpe nɛ Watch Tower Bible and Tract Society ɔ pee kɛ susu níhi a he ɔ ha nɛ Baiblo Kaseli ɔmɛ hyɛ tue mi jɔmi blɔ.

Ngɛ jamɛ a kpe ɔ nɛ a pee ngɛ January 5, 1918 ɔ mi ɔ, nikɔtɔma komɛ nɛ a fiee mɛ kɛ je Betel ɔ bɔ mɔde kaa a ma ná blɔ nya ngɛ asafo ɔ mi nɛ a kudɔ níhi. Kpɔ mi nɔ hyɛlɔ ko nɛ a tsɛɛ lɛ ke Richard H. Barber sɔle kɛ je kpe ɔ sisi. Benɛ a tsɔɔ bɔ nɛ níhi ya nɔ ha jeha nɛ be ɔ se ɔ, a fɔ sɔ kɛ hla nikɔtɔmahi nɛ a maa hyɛ ní tsumi ɔ nɔ. Nyɛminyumu Barber hla Joseph Rutherford kɛ nyɛmimɛ nyumuhi ekpa komɛ. Kɛkɛ nɛ lɔya ko nɛ e fĩ nihi nɛ a te si kɛ wo asafo ɔ se ɔ hla nihi kpaago komɛ, nɛ nihi nɛ a fiee mɛ kɛ je Betel ɔ piɛɛ nihi nɛ e hla amɛ a he. Se a yi manye. Nihi hiɛhiɛɛ nɛ a ya jamɛ a kpe ɔ hla Nyɛminyumu Rutherford kɛ nyɛmimɛ nyumuhi ekpa nɛ a yeɔ anɔkuale kaa a hyɛ ní tsumi ɔ nɔ.

Nyɛmimɛ babauu nɛ a ya kpe nɛ ɔ de ke, “kpe nɛ ɔ ji kpe nɛ ngɛ bua jɔmi pe kulaa nɛ wa ya.” Se a bua jɔmi ɔ se kɛ we kulaa.

BƆ NƐ NIHI PEE A NÍ HA NGƐ THE FINISHED MYSTERY WOMI Ɔ HE

Baiblo Kaseli ɔmɛ gba The Finished Mystery womi ɔ nyɔhiɔhi babauu. Nihi nɛ a ngɛ tsui kpakpa a bua jɔ Baiblo mi anɔkualehi nɛ a ngɛ womi nɛ ɔ mi ɔ he.

Be ko ɔ, kpɔ mi nɔ hyɛlɔ ko nɛ e ngɛ Canada nɛ a tsɛɛ lɛ ke E. F. Crist tsɔɔ kaa nyumu ko kɛ e yo kane The Finished Mystery womi ɔ nɛ a pɛtɛ anɔkuale ɔ he ngɛ otsi enuɔ pɛ mi! E de ke: “Nyumu ɔ kɛ e yo ɔ jɔɔ a he nɔ, nɛ a ngɛ a hɛ mi yae wawɛɛ.”

Nyumu ko nɛ e nine su womi ɔ nɔ ɔ kɛ e huɛmɛ susu he nɔuu. Womi ɔ mi munyu ɔmɛ ta e tsui he. E de ke: “Benɛ i ngɛ nyɛɛe ngɛ Third Avenue gbɛjegbɛ ɔ nɔ ɔ, nɔ́ ko fia ye konɔ. Jinɛ i susu kaa blikisi ko lɛ fia mi, se mamoo ‘The Finished Mystery’ womi ɔ. I wo kɛ ba we ɔ mi, nɛ i ba kane lɛ tsuo. . . . Pee se ɔ, i ba ná le kaa osɔfo ko nɛ e kɛ abofu sake womi ɔ kɛ gu e saflɛ ɔ mi . . . I he ye kaa womi ɔ nɛ e sake kɛ fɔ he ɔ ha nɛ nihi babauu ba ná hɛ nɔ kami pe ní kpahi tsuo nɛ e pee ngɛ e si himi mi. . . . Abofu nɛ osɔfo nɛ ɔ ná a ha nɛ mwɔnɛ ɔ, wa ngɛ Mawu yi jee.”

Nɔ́ nɛ osɔfo ɔ pee ɔ po lɛɛ, e ji nɔ́ ko nyafii. February 12, 1918 ɔ, Canada amlaalo ɔmɛ tsɔɔ kaa womi ɔ mi munyu ɔmɛ teɔ si kɛ woɔ ma a, nɛ e tuɔ munyu kɛ siɔ ta hwumi, enɛ ɔ he ɔ, a tsi womi ɔ nya. E kɛ we kulaa nɛ United States amlaalo ɔmɛ hu pee jã. A ha nɛ polisi ɔmɛ ya hla womi ɔmɛ ngɛ Betel we ɔmɛ kɛ ɔfisi ɔmɛ a mi ngɛ New York, Pennsylvania, kɛ California konɛ a na odase nɛ a ma nyɛ maa da nɔ kɛ nu nihi nɛ a ngɛ ní tsumi ɔ hɛ mi nyɛɛe ɔ. March 14, 1918 ɔ, U.S. Department of Justice ɔ tsɔɔ kaa womi ɔ fĩ we ta hwumi ɔ se, nɛ e teɔ si kɛ woɔ ma a, enɛ ɔ he ɔ, a tsi womi ɔ nya.

A WO MƐ TSU!

May 7, 1918 ɔ, Department of Justice ɔ ya ngɔ mlaa nya womi nɛ a kɛ maa nuu nyɛmimɛ komɛ. Mɛ ji Giovanni DeCecca, George Fisher, Alexander Macmillan, Robert Martin, Frederick Robison, Joseph Rutherford, William Van Amburgh kɛ Clayton Woodworth. A po lakpa munyuhi kɛ fɔ a nɔ kaa “a yi mlaa nɔ, a ha nɛ nihi teɔ si kɛ woɔ ma a, a yi anɔkuale, nɛ a kua ke a be ta yae ha United States.” A bɔni a sane ɔ yemi kɛ je June 5, 1918, se nɔ́ ko be nɛ tsɔɔ kaa a maa ngmɛɛ a he. Mɛni he je?

United States lɔya ngua a tsɔɔ kaa a bui ma a. Enɛ ɔ he ɔ, e tsɛ mlaa ko nɛ a wo nɛ “a kɛ gblaa nihi nɛ a teɔ si kɛ woɔ ma a tue” ɔ se. May 16, 1918 ɔ, Mlaa Womi Kpe bi ɔmɛ kua kaa a ma tsake mlaa a. Kaa a tsake mlaa a, jinɛ e ko po nihi nɛ a kɛ “juɛmi kpakpa ngma anɔkuale munyuhi nɛ tɔmi ko be he” ɔ a he piɛ. Behi fuu ɔ, ke Mlaa Woli ɔmɛ kpe ɔ, The Finished Mystery ɔ he munyu a pɔɔ tumi. Kaa nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ, munyu ko nɛ United States Mlaa Womi Kpe ɔ ngma ji: “Womi ko nɛ haa nɛ wa naa bɔ nɛ ma he guɛ gbeli a he ngɛ gbeye ha a ji ‘The Finished Mystery’ womi ɔ . . . Womi nɛ ɔ ma ha nɛ ta buli maa tu munyu kɛ si wɔ, nɛ e ma ha . . . nɛ nihi be kplɛɛe nɛ a gbla mɛ kɛ wo ta buli a ní tsumi ɔ mi.”

Ngɛ June 20, 1918 ɔ nɔ ɔ, kojoli ɔmɛ bu nyɛmimɛ kpaanyɔ ɔmɛ fɔ ngɛ munyuhi nɛ a po kɛ fɔ a nɔ ɔmɛ tsuo a mi. E nɔ jena a, kojolɔ ɔ ma munyu ɔ nya si. E de ke: “Jami mi he guɛ gbemi munyuhi nɛ nimli nɛ ɔmɛ gbɛ fia a he ngɛ gbeye pe German ta buli babauu. . . . Enɛ ɔ he ɔ, wa maa gbla a tue saminya.” Otsi enyɔ se ɔ, a ha nyɛmimɛ nɛ ɔmɛ a ti nihi kpaago jeha 20, kɛ nɔ kake jeha 10 ngɛ tsu womi he nɛ ngɛ Atlanta, Georgia a.

FIƐƐMI NÍ TSUMI Ɔ YA NƆ

Jamɛ a be ɔ mi ɔ, Baiblo Kaseli ɔmɛ kɛ si temi kɛ womi nɛ nya wa kpe. Federal Bureau of Investigation (FBI) bi ɔmɛ hla a ní tsumi ɔ mi saminya, nɛ a ngma womi akpehi abɔ ngɛ he. Enɛ ɔ tsɔɔ kaa wa nyɛmimɛ ɔmɛ fia a pɛɛ si kaa a be fiɛɛmi ní tsumi ɔ he ngmɛe.

Be ko ɔ, Orlando posɔfisi nɔkɔtɔma nɛ e ngɛ Florida a ngma kɛ ya ha FBI ɔ ke: “[Baiblo Kaseli ɔmɛ] ngɛ fiɛɛe ngɛ wehi a mi, nɛ be nɛ a peeɔ jã titli ji nyɔ mi. . . . A kɛ a ní tsumi ɔ ngɛ nihi a mi mi la woe.”

Ta bulɔ nɔkɔtɔma ko nɛ e tsu ní ngɛ War Department ɔ ngma ní tsumi nɛ Frederick W. Franz nɛ pee se ɔ, e sɔmɔ kaa Blɔ Tsɔɔmi Ajla Toli ɔmɛ a ti nɔ kake ɔ tsuɔ ɔ he ní kɛ ya ha FBI ɔ. Ta bulɔ nɔkɔtɔma a ngma ke: “F. W. Franz . . . juaa ‘Finished Mystery’ womi ɔ, nɛ e jua akpehi abɔ.”

Nyɛminyumu Charles Fekel nɛ pee se ɔ, e sɔmɔ kaa Blɔ Tsɔɔmi Ajla Toli ɔmɛ a ti nɔ kake ɔ hu kɛ si temi kɛ womi nɛ mi wa kpe. Be ko nɛ e ngɛ The Finished Mystery womi ɔ gbae ɔ, a nu lɛ, nɛ polisi ɔmɛ ngɔ a tue kɛ fɔ si kaa a maa nu e kɛ ni kpahi a ní sɛɛmi ko konɛ a da nɔ kɛ wo lɛ tsu. A wo lɛ tsu nyɔhiɔ kake ngɛ Baltimore, Maryland, nɛ a bu lɛ kaa “he nyɛlɔ nɛ Austria ma a tsɔ lɛ kaa e ba kpa mɛ si.” Benɛ e pee kã kɛ ngɛ polisihi nɛ a ngɛ lɛ munyu bie ɔ odase yee ɔ, e kai Paulo munyuhi nɛ ngɛ 1 Korinto Bi 9:16. Paulo de ke: “Ke i jaje we sane kpakpa a, musu tloo mi!” *

Ngɛ kã nɛ Baiblo Kaseli ɔmɛ kɛ fiɛɛ ɔ tsuo se ɔ, a ngma womi kɛ ya ha amlaalo ɔ konɛ a ngmɛɛ a nyɛmimɛ nɛ a wo mɛ tsu ngɛ Atlanta a a he. Be ko ɔ, Nyɛmiyo Anna K. Gardner de ke: “Be fɛɛ be ɔ, wa ngɛ nɔ́ ko pee. Benɛ wa nyɛmimɛ ɔmɛ ngɛ tsu ɔ mi ɔ, wa ngɔ kɛ fɔ wa nɔ kaa wa ma hla nihi nɛ a ngɔ a nine kɛ wo womi nɛ wa ngma a sisi ha wɔ. Wa ya wehi a mi, nɛ nihi akpehi abɔ ngɔ a nine kɛ wo womi ɔ sisi! Wa de ni ɔmɛ ke nihi nɛ a wo mɛ tsu ɔ ji anɔkuale Kristofohi nɛ a pee we nɔ́ yayami ko.”

KPOKPA NƆ KPEHI

Ngɛ jamɛ a be nɛ mi wa a mi ɔ, a pee kpehi fuu kɛ wo nyɛmimɛ ɔmɛ he wami. Hwɔɔmi Mɔ ɔ de ke: “A pee kpehi nyingmi eywiɛ kɛ se . . . ngɛ jeha nɛ ɔ mi . . . Wa nine su amaniɛ bɔmi kpakpahi a nɔ kɛ je hehi nɛ a pee kpe ɔmɛ ngɛ ɔ tsuo. Jinɛ a pɔɔ kpe ɔmɛ peemi ngɛ August aloo September mi; se amlɔ nɛ ɔ lɛɛ, a peeɔ kpe daa nyɔhiɔ.”

Ngɛ si temi kɛ womi ɔ tsuo se ɔ, tsui kpakpatsɛmɛ bu sane kpakpa a tue. Ngɛ kpe ko nɛ a pee ngɛ Cleveland ngɛ Ohio ɔ, nihi maa pee 1,200 ya kpe ɔ, nɛ a baptisi nihi 42. Jokuɛ nyumuyo ko nɛ e “suɔ Mawu ɔ jɔɔ e he nɔ nɛ a baptisi lɛ. E baptisimi ɔ ma ha nɛ zo maa gbe nihi babauu nɛ a wa ngɛ jeha mi.”

MƐNI MAA BA BAIBLO KASELI ƆMƐ A NƆ JEHANƐ Ɔ?

Benɛ jeha 1918 ke baa nyagbe ɔ, Baiblo Kaseli ɔmɛ kɛ si fɔfɔɛ ko kpe nɛ a li nɔ́ nɛ maa je mi kɛ ba. A jua asafo ɔ tsu ɔmɛ ekomɛ ngɛ Brooklyn, nɛ a jé asafo ɔ ní tsumi yi ɔ kɛ je Pittsburgh kɛ ya Pennsylvania. Benɛ nyɛmimɛ nɛ a ngɛ asafo ɔ hɛ mi nyɛɛe ɔ ngɛ tsu mi ɔ, Watch Tower Bible and Tract Society ɔ pee jeha kpe nɛ a pɔɔ peemi ɔ eko ngɛ January 4, 1919. Mɛni je kpe nɛ a pee ɔ mi kɛ ba?

Wa nyɛmimɛ ɔmɛ fĩ si ngɛ ní nɛ a ngɛ tsue ɔ mi. Akɛnɛ a ná nɔ mi mami kaa a maa ye manye kokooko he je ɔ, a ngɔ Yesaya 54:17 ɔ kɛ pee jeha 1919 jeha ngmami ɔ. Ngmami ɔ de ke: “Ta hwumi níhi nɛ a sɔ̃ nɛ ɔmɛ ekoeko be nyɛe maa pee mo nɔ́ ko.” A pee klaalo kɛ ha tsakemi fɛɛ tsakemi nɛ maa ba tlukaa. Enɛ ɔ maa wo a hemi kɛ yemi mi he wami, nɛ a ma nyɛ ma tsu ní tsumi ngua nɛ fɔɔ si ngɛ a hɛ mi ɔ.

^ kk. 6 Hyɛ munyu nɛ ji, “One Hundred Years Ago​—1917” ngɛ 2017 Yearbook of Jehovah’s Witnesses ɔ mi, bf. 172-176.

^ kk. 22 O maa na Charles Fekel he sane ngɛ March 1, 1969 Blɛfo gbi Hwɔɔmi Mɔ ɔ mi ngɛ munyu nɛ ji, “Joys Through Perseverance in Good Work” ɔ mi.