1, 2. (a) Ke Kristofo no ko si himi tsake tlukaa a, anɛ e ngɛ gbɔjɔɔ lo? Moo tsɔɔ nya. (Moo hyɛ foni nɛ ngɛ ní kasemi ɔ sisije ɔ.) (b) Kaa bɔ nɛ La 131 ɔ tsɔɔ ɔ, mɛni maa ye bua wɔ konɛ wa ná bua jɔmi ngɛ si himi nɛ mi wa po mi?

BENƐ a ha Lloyd kɛ Alexandra lemi kaa a maa je Betel konɛ a ya sɔmɔ kaa blɔ gbali ɔ, sisije ɔ, e hao mɛ wawɛɛ ejakaa a sɔmɔ ngɛ Betel jeha 25 kɛ se. Lloyd de ke: “Nihi fuu le kaa i ngɛ sɔmɔe ngɛ Betel. I nu tsakemi ɔ nɛ a pee ɔ sisi mohu lɛɛ, se otsi kɛ nyɔhiɔ komɛ a se ɔ, ke pee ɔ, i nuɔ he kaa nɔ ko nɛ a kua lɛ. Be komɛ ɔ, ye bua jɔɔ tsakemi ɔ he, se be komɛ hu ɔ, ye kɔni mi jɔ̃ɔ.”

² Ke nɔ ko si himi tsake tlukaa a, tsakemi ɔ ma nyɛ maa wo e he gbeye, nɛ e maa ye tsui wawɛɛ. (Abɛ 12:25) Eko ɔ, e maa ye ha wɔ kaa waa kɛ bua jɔmi maa kplɛɛ tsakemi ɔ nɔ. Ke wa ya je si fɔfɔɛ kaa jã mi ɔ, mɛni maa ye bua wɔ konɛ waa “pee kpoo” nɛ wa ko ye gbeye? (Kane La 131:1-3.) Yehowa sɔmɔli komɛ nɛ a hi si blema, kɛ Yehowa sɔmɔli komɛ nɛ a ngɛ mwɔnɛ ɔ kɛ si fɔfɔɛhi kaa jã kpe hyɛ. Nyɛ ha nɛ waa hyɛ nɔ́ nɛ ye bua mɛ nɛ a ná bua jɔmi ngɛ si himi nɛ mi wa nɛ a kɛ kpe ɔ tsuo se.

3. Mɛni si fɔfɔɛ mi nɛ Yosef ya je?

³ Nyɛ ha nɛ wa susu Yosef he nɛ waa hyɛ. Yakob suɔ Yosef sane pe e binyumu ɔmɛ tsuo. Enɛ ɔ ha nɛ Yosef nyɛminyumu ɔmɛ sume e sane. Benɛ Yosef ye maa pee jeha 17 ɔ, a jua lɛ kaa nyɔguɛ. (1 Mose 37:2-4, 23-28) Yosef hi Egipt maa pee jeha 13 nɛ e nɛ́ e tsɛ nɛ e suɔ lɛ ɔ. E hi Egipt kaa nyɔguɛ, nɛ pee se ɔ, a wo lɛ tsu po. Se Yosef pee we e ní mɔbɔmɔbɔ, nɛ e mi mi fu we e nyɛmimɛ ɔmɛ hulɔ. Mɛni ye bua lɛ?

4. (a) Benɛ a wo Yosef tsu ɔ, mɛni e ngɔ e juɛmi kɛ ma nɔ? (b) Kɛ Yehowa ha Yosef sɔlemi ɔ heto ha kɛɛ?

⁴ Benɛ a wo Yosef tsu nɛ e ngɛ nɔ́ nae ɔ, eko ɔ, e ngɔ e juɛmi kɛ ma níhi nɛ tsɔɔ kaa Yehowa ngɛ lɛ jɔɔe ɔ nɔ. (1 Mose 39:21; La 105:17-19) Benɛ Yosef wɛ ɔ, a je nina komɛ kɛ tsɔɔ lɛ. Eko ɔ, jamɛ a nina amɛ hu ha nɛ e ná hɛ kɛ nɔ fɔmi kaa Yehowa fĩ e se. (1 Mose 37:5-11) Eko ɔ, e je e tsui mi kɛ sɔle si abɔ, nɛ e de Yehowa bɔ nɛ e ngɛ nɔ́ nae ha a. (La 145:18) Yehowa ha Yosef sɔlemi ɔ heto, nɛ e ha nɛ Yosef na kaa e “piɛɛ e he” ngɛ ka amɛ tsuo a mi.​—Níts. 7:9, 10. *

5. Ngɛ mɛni blɔ nɔ nɛ “Mawu tue mi jɔmi ɔ” ma nyɛ maa ye bua wɔ konɛ waa ya wa hɛ mi ngɛ Mawu jami mi?

⁵ Mwɔnɛ hu ɔ, e ngɛ mi kaa waa kɛ haomihi fuu kpeɔ mohu lɛɛ, se “Mawu tue mi jɔmi” ɔ haa nɛ wa bua jɔɔ, nɛ e buɔ wa juɛmi he. (Kane Filipi Bi 4:6, 7.) Ke waa kɛ si fɔfɔɛ ko nɛ mi wa kpe, nɛ wa bi yemi kɛ buami kɛ je Yehowa ngɔ ɔ, Mawu tue mi jɔmi ɔ ma nyɛ maa ye bua wɔ konɛ waa ya wa hɛ mi ngɛ Mawu jami mi, nɛ wa kɔni mi be jɔ̃e. Nyɛ ha nɛ wa susu si fɔfɔɛhi nɛ nyɛmimɛ komɛ kɛ kpe ɔ he nɛ waa hyɛ.

6, 7. Ke wa ha nɛ Yehowa le nɔ́ pɔtɛɛ nɛ ngɛ wa nya gbae ɔ, kɛ lɔ ɔ ma ha nɛ wa bua maa jɔ ngɛ wa mi ha kɛɛ? Mo ha nɔ hyɛmi nɔ́.

⁶ Benɛ Ryan kɛ Juliette sɔmɔ kaa blɔ gbali klɛdɛɛ be bɔɔ ko nɛ a ha mɛ lemi kaa a be nyɛe ma tsa nɔ hu ɔ, e gba a nya wawɛɛ. Ryan de ke: “Wa ngɔ wa sane ɔ kɛ pue Yehowa hɛ mi nɔuu. Wa le kaa enɛ ɔ ma ha wɔ he blɔ konɛ wa kɛ tsɔɔ kaa wa ngɛ he kɛ nɔ fɔmi ngɛ Yehowa mi. Nyɛmimɛ fuu nɛ a ngɛ wa asafo ɔ mi ɔ ji nihi nɛ a baptisi mɛ kɛ we, enɛ ɔ he ɔ, wa sɔle kaa Yehowa nɛ ye bua wɔ konɛ wa nyɛ nɛ waa pee nɔ hyɛmi nɔ́ kpakpa ha mɛ nɛ a hemi kɛ yemi ɔ mi nɛ wa.”

⁷ Anɛ Yehowa ha a sɔlemi ɔ heto lo? Ryan de ke: “Benɛ wa sɔle ta a, wa li he nɛ kɔmɔ yemi ɔ kɛ juɛmi nɛ dɛ nɛ wa ná a gu. Mawu tue mi jɔmi ɔ ba bu wa tsui kɛ wa juɛmi he. Wa yɔse kaa ke wa ya nɔ nɛ wa ná juɛmi nɛ da a, Yehowa kɛ wɔ ma tsu ní.”

8-10. (a) Ngɛ mɛni blɔ nɔ nɛ Mawu mumi ɔ ma nyɛ maa ye bua wɔ konɛ waa da yeyeeye peemi nya? (b) Ke wa bɔ mɔde nɛ wa ngɔ wa juɛmi kɛ ma wa sɔmɔmi ní tsumi ɔ nɔ ɔ, kɛ Yehowa maa ye bua wɔ ha kɛɛ?

⁸ Tsa pi wa bua pɛ nɛ Mawu mumi ɔ maa wo, e ma nyɛ ma ha nɛ wa kai ngmami titli komɛ nɛ maa ye bua wɔ konɛ wa ko ngmɛɛ Mawu jami mi níhi nɛ a he hia amɛ a he. (Kane Yohane 14:26, 27.) Mo susu nyɛminyumu ko nɛ a tsɛɛ lɛ ke Philip kɛ e yo Mary a sane ɔ he nɛ o hyɛ. A sɔmɔ ngɛ Betel maa pee jeha 25. Maa pee nyɔhiɔ eywiɛ mi ɔ, mɛ tsuo a nyɛmɛ gbo, Philip weku no ko hu gbo, Mary papaa ba ná juɛmi mi hiɔ ko, nɛ e he ba hia nɛ a hyɛ lɛ.

 ⁹ Philip de ke: “Jinɛ i susu kaa i ngɛ ye he mɔde bɔe, se mamoo nɔ́ ko ngɛ nɛ i pee we. I kane Kolose Bi 1:11 ɔ ngɛ Hwɔɔmi Mɔ ko nɛ wa kase ɔ mi, nɛ i hɛli si. E ji anɔkuale kaa i ngɛ si fĩe ngɛ si fɔfɔɛ ɔ mi, se ye si fimi ɔ pí si. I ba na kaa e sa nɛ ma ‘to ye tsui si, nɛ i kɛ bua jɔmi nɛ fĩ si.’ Ngmami nɛ ɔ ha nɛ i na kaa tsa pi ye si fɔfɔɛ ɔ nɛ maa tsɔɔ kaa ma ná bua jɔmi aloo i be bua jɔmi náe, mohu ɔ, Mawu mumi ɔ lɛ ma ha mi bua jɔmi.”

¹⁰ Akɛnɛ Philip kɛ Mary je we a juɛmi ngɛ a sɔmɔmi ní tsumi ɔ nɔ he je ɔ, Yehowa jɔɔ mɛ ngɛ blɔhi fuu a nɔ. Benɛ a je Betel pɛ ɔ, mɛ tsuo a na nihi nɛ a bua jɔ he kaa a maa kase Baiblo ɔ pe si kase daa otsi. Mary de ke: “Bɔ nɛ Baiblo kaseli ɔmɛ ya a hɛ mi ha a ha nɛ wa bua jɔ wawɛɛ, nɛ e ji blɔ ko nɛ Yehowa gu nɔ kɛ de wɔ ke níhi a mi maa hi.”

11, 12. (a) Mɛni blɔ nɔ nɛ Yosef ha Yehowa nɔ́ ko nɛ e da nɔ kɛ jɔɔ lɛ? (b) Kɛ Yehowa plɛ kɛ jɔɔ Yosef ngɛ si nɛ e fĩ ɔ he ha kɛɛ?

¹¹ Ke wa si himi tsake tlukaa a, e ma nyɛ maa ba kaa wa haomi ɔmɛ pɛ a he nɛ wa maa hi susue. Jinɛ Yosef ko nyɛ pee jã. Se e pee we jã, mohu ɔ, e pee nɔ́ fɛɛ nɔ́ nɛ e ma nyɛ ngɛ si fɔfɔɛ ɔ he, nɛ Yehowa na nɔ́ ko nɛ e da nɔ kɛ jɔɔ lɛ. E ngɛ mi kaa a wo Yosef tsu lɛɛ, se ní tsumi fɛɛ ní tsumi nɛ pamitsɛmɛ ɔmɛ a nɔ hyɛlɔ ɔ ma ha lɛ ɔ, e tsuɔ lɛ saminya kaa bɔ nɛ e pee benɛ e ngɛ ní tsue ha Potifar a.​—1 Mose 39:21-23.

¹² Ligbi ko ɔ, a ha Yosef he blɔ kaa e hyɛ nyumu enyɔ komɛ nɛ jinɛ a ngɛ sɔmɔe ngɛ Farao we ɔ mi ɔ a nɔ. Akɛnɛ Yosef mi mi jɔ kɛ ha mɛ he je ɔ, benɛ mɛ tsuo a nla nlami ko nɛ a pee basaa a, a nyɛ nɛ a de Yosef a haomi ɔmɛ. (1 Mose 40:5-8) Yosef li kulaa kaa pee se ɔ, nɔ́ kpakpa ko maa je ní nɛ e kɛ mɛ sɛɛ ɔ mi kɛ ba. E ngɛ mi kaa lɔ ɔ se ɔ, Yosef hi tsu ɔ mi jeha enyɔ sɔuu lɛɛ se nyagbe ɔ, a je lɛ, nɛ ligbi ɔ nɛ a je lɛ ɔ nɔuu ɔ, a pee lɛ Farao se yelɔ.​—1 Mose 41:1, 14-16, 39-41.

13. Ke wa si fɔfɔɛ ɔ hí po ɔ, ngɛ mɛni blɔ nɔ nɛ wa ma nyɛ ma ha Yehowa nɔ́ ko nɛ e maa da nɔ kɛ jɔɔ wɔ?

¹³ Kaa bɔ nɛ e ba ngɛ Yosef blɔ fa mi ɔ, wɔ hu wa ma nyɛ ma ya je si fɔfɔɛ ko nɛ e mi wa mi. Eko ɔ, wa be nyɛe maa pee nɔ́ ko ngɛ si fɔfɔɛ ɔ he, se ke wa to wa tsui si, nɛ wa pee nɔ́ fɛɛ nɔ́ nɛ wa ma nyɛ ngɛ si fɔfɔɛ ɔ he ɔ, Yehowa maa na nɔ́ ko nɛ e maa da nɔ kɛ jɔɔ wɔ. (La 37:5) Be komɛ ɔ, si fɔfɔɛ ɔ ma nyɛ ma ha nɛ ‘wa juɛmi maa gbɛ,’ se kaa bɔ nɛ bɔfo Paulo de ɔ, wa be hae nɛ ‘wa hɛ kɛ nɔ fɔmi maa ta’ kɔkɔɔkɔ. (2 Kor. 4:8; sisi ningma) Ke wa ngɔ wa juɛmi kɛ ma wa sɔmɔmi ní tsumi ɔ nɔ ngɛ si fɔfɔɛ kaa jã amɛ a mi ɔ, Yehowa maa jɔɔ wɔ.

14-16. Ngɛ Filipo si himi nɛ tsake ɔ tsuo se ɔ, ngɛ mɛni blɔ nɔ nɛ e ngɔ e juɛmi kɛ ma e sɔmɔmi ní tsumi ɔ nɔ?

¹⁴ Sane kpakpa fiɛɛlɔ Filipo nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ ma nyɛ maa ye bua wɔ. Benɛ e kɛ si fɔfɔɛhi nɛ a mi wa ngɛ kpee ɔ, e je we e juɛmi ngɛ e sɔmɔmi ní tsumi ɔ nɔ. Benɛ Steven gbo se ɔ, nihi te si kɛ wo kaseli ɔmɛ ngɛ Yerusalɛm. * Jamɛ a be ɔ mi ɔ, a ha Filipo sɔmɔmi he blɔ ehe ko. (Níts. 6:1-6) Se benɛ Kristo se nyɛɛli ɔmɛ gbɛ fia a, Filipo hí si nɛ e koklo e nine kɛ wo e gblɛɛ mi. E ya fiɛɛ ngɛ Samaria, nɛ ji ma ko nɛ jamɛ a be ɔ mi ɔ, sane kpakpa a sui lejɛ ɔ.​—Mat. 10:5; Níts. 8:1, 5.

¹⁵ Filipo pee klaalo kaa e maa ya he fɛɛ he nɛ Mawu mumi ɔ ma de lɛ ke e ya a. Enɛ ɔ he ɔ, Yehowa kɛ lɛ tsu ní, nɛ sane kpakpa a ya su mahi nɛ a fiɛɛ we ngɛ a mi hyɛ. E ngɛ mi kaa Yuda bi ɔmɛ bui Samaria bi ɔmɛ mohu lɛɛ, se Filipo pee we e ní jã. E fiɛɛ sane kpakpa a kɛ tsɔɔ mɛ. Enɛ ɔ ha nɛ Samaria bi ɔmɛ “pee kake” kɛ bu lɛ tue!​—Níts. 8:6-8.

¹⁶ Lɔ ɔ se ɔ, Mawu mumi ɔ ha nɛ Filipo ya Ashdɔd kɛ Kaisarea, nɛ ji mahi nɛ ma je li hiɛ ngɛ a mi ɔ, nɛ e ya fiɛɛ ngɛ lejɛ ɔmɛ. (Níts. 8:39, 40) Maa pee jeha 20 se benɛ Filipo ya fiɛɛ ngɛ Samaria a, e si himi tsake ekohu. Amlɔ nɛ ɔ lɛɛ e ngɔ yo, nɛ e fɔ bimɛ ngɛ he nɛ e ya fiɛɛ ngɛ ɔ. Ngɛ Filipo si himi nɛ tsake ɔ tsuo se ɔ, e ngɔ e juɛmi kɛ ma e sɔmɔmi ní tsumi ɔ nɔ. Mɛni je mi kɛ ba? Yehowa jɔɔ e kɛ e weku ɔ wawɛɛ.​—Níts. 21:8, 9.

17, 18. Ke wa si himi tsake, nɛ wa ngɔ wa juɛmi kɛ ma sɔmɔmi ní tsumi ɔ nɔ ɔ, kɛ lɔ ɔ maa ye bua wɔ ha kɛɛ?

¹⁷ Be tsuo sɔmɔli babauu ma nyɛ ma de kɛ nɔ mi mami kaa a juɛmi nɛ a kɛ ma a sɔmɔmi ní tsumi ɔ nɔ ɔ ye bua mɛ ngɛ si fɔfɔɛhi nɛ a mi wa nɛ a kɛ kpe ɔ tsuo se. Benɛ Osborne kɛ Polite nɛ a ngɛ South Africa a je Betel ɔ, jinɛ a susu kaa a ma ná ní tsumi kɛ he ko nɛ a maa hi nɔuu. Osborne de ke: “Aywilɛho sane ji kaa, wa nɛ ní tsumi mla kaa bɔ nɛ wa hyɛ blɔ.” E yo Polite hu de ke: “Wa hi si nyɔhiɔ etɛ nɛ wa nɛ́ ní tsumi, nɛ wa be sika ko nɛ fɔɔ si ngɛ he ko hulɔ. Anɔkuale mi, si himi ɔ mi wa wawɛɛ ha wɔ.”

¹⁸ Mɛni ye bua mɛ nɛ a nyɛ da si himi nɛ mi wa nɛ ɔ nya? Osborne de ke: “Fiɛɛmi  nɛ waa kɛ nyɛmimɛ yaa a ye bua wɔ nɛ wa ná juɛmi nɛ da. Wa fia wa pɛɛ si kaa waa kɛ wa he maa wo fiɛɛmi ní tsumi ɔ mi vii mohu pe nɛ wa maa hi si nɛ wa maa hi wa yi mi susue. Jã nɛ wa pee ɔ ha nɛ wa bua jɔ wawɛɛ nitsɛ. Wa hla ní tsumi kɛ kpa si, nɛ nyagbenyagbe ɔ, wa na eko.”

19-21. (a) Mɛni maa ye bua wɔ nɛ wa be yeyeeye pee? (b) Ke wa nyɛ da tsakemi ko nɛ wa hyɛ we blɔ ɔ nya a, kɛ wa ma ná he se ha kɛɛ?

¹⁹ Kaa bɔ nɛ wa na ngɛ níhi a si kpami nɛ ɔmɛ a mi ɔ, ke wa ngɔ wa hɛ kɛ fɔ Yehowa nɔ, nɛ wa pee nɔ́ nɛ wa ma nyɛ ngɛ si fɔfɔɛ ɔ mi ɔ, wa bua maa jɔ. (Kane Mika 7:7.) Ngɛ si fɔfɔɛhi nɛ a mi nɛ waa kɛ maa kpe ɔ tsuo se ɔ, eko ɔ, wa ma ba yɔse po kaa huɛ bɔmi nɛ ngɛ waa kɛ Yehowa wa kpɛti ɔ mi ba wa saminya. Polite nɛ wa tu e he munyu kɛ sɛ hlami ɔ de ke: “Betel nɛ wa je ɔ ha nɛ i ba na nɔ́ nɛ hɛ kɛ nɔ fɔmi nɛ e sa kaa ma ná ngɛ Yehowa mi ɔ tsɔɔ ke si fɔfɔɛ ɔ mi wa po. Huɛ bɔmi nɛ ngɛ i kɛ lɛ wa kpɛti ɔ mi ba wa.”

²⁰ Mary nɛ wa wo e ta kɛ sɛ hlami ɔ ngɛ e papaa nɛ e wa ngɛ jeha mi ɔ nɔ hyɛe loloolo, se kɛ̃ ɔ, e ngmɛɛ we blɔ gbami ní tsumi ɔ he. E de ke: “I kase kaa ke i ngɛ yeyeeye pee ɔ, e sa nɛ ma ngmɛɛ nɔ́ nɛ i ngɛ peeɔ he bɔɔ nɛ ma sɔle, nɛ ma jɔɔ ye he bɔɔ. Nɔ́ ko nɛ e he hia nɛ i kase ji kaa e sa nɛ ma si sanehi ha Yehowa, nɛ e he maa hia nɛ ma pee jã wawɛɛ hwɔɔ se.”

²¹ Lloyd kɛ Alexandra nɛ wa tu a he munyu ngɛ kekleekle kuku ɔ mi ɔ tsɔɔ kaa tsakemi nɛ ba ngɛ a si himi mi ɔ ba ti mɛ si, nɛ e biɔ nɛ a je hemi kɛ yemi nɛ mi wa kpo. A de ke: “Si fɔfɔɛhi kaa kikɛ haa nɛ wa naa bɔ nɛ wa hemi kɛ yemi ɔ ngɛ ha tutuutu, kaa e ji hemi kɛ yemi nɛ e mi wa nɛ e ma nyɛ maa wo wa bua nɛ e ha nɛ wa he nɛ wa ngɛ haomi behi a mi lo. Nyagbenyagbe ɔ, wa hemi kɛ yemi ɔ mi waa.”

22. Ke wa bɔ mɔde nɛ wa pee nɔ́ fɛɛ nɔ́ nɛ wa ma nyɛ ngɛ si fɔfɔɛ nɛ wa ya je mi ɔ he ɔ, mɛni nɔ mi mami wa ma ná?

²² Ke a tsake sɔmɔmi he blɔ ko nɛ o ngɛ, hiɔ aloo weku blɔ nya ní tsumihi ha nɛ o si himi tsake tlukaa a, mo ná nɔ mi mami kaa Yehowa susuɔ o he, nɛ e maa ye bua mo ngɛ be nɛ sa mi. (Heb. 4:16; 1 Pet. 5:6, 7) Moo lɛɛ, moo ya nɔ nɛ o pee nɔ́ fɛɛ nɔ́ nɛ o ma nyɛ ngɛ si fɔfɔɛ ɔ he. Hɛɛ mo kɛ su o hiɔwe Tsɛ ɔ he kɛ gu sɔlemi nɔ, konɛ o ngɔ o nyagba amɛ tsuo kɛ fɔ e nɔ. Ke o pee jã a, mo hu o ma ná bua jɔmi ngɛ o si fɔfɔɛ ɔ mi.