1. Kɛ Yehowa naa nihi nɛ a baa a he si ɔ ha kɛɛ? Moo tsɔɔ nya.

YEHOWA suɔ nihi nɛ a baa a he si. Ja nɔ ko baa e he si nitsɛnitsɛ loko huɛ bɔmi kpakpa ma nyɛ maa hi e kɛ Yehowa a kpɛti. Se “he nɔ woli lɛɛ, e naa mɛ ngɛ tsitsaa lokoo.” (La 138:6, NW) Wɔ tsuo wa suɔ nɛ waa sa Yehowa hɛ mi konɛ e suɔ wɔ. Enɛ ɔ he je ɔ, e sa kaa waa kase he si bami.

2. Mɛni he wa ma susu ngɛ ní kasemi nɛ ɔ mi?

² Wa ma susu sane bimi etɛ nɛ ɔmɛ a he ngɛ ní kasemi nɛ ɔ mi: (1) Mɛni ji he si bami? (2) Mɛni he je nɛ e sa nɛ waa kase su nɛ ɔ? (3) Mɛni si fɔfɔɛhi ma nyɛ ma ha nɛ e he nɛ wa ha wɔ kaa waa ba wa he si? Wa maa na ngɛ ní kasemi nɛ ɔ mi kaa ke wa kase he si bami ɔ, e ma ha nɛ Yehowa bua maa jɔ, nɛ wɔ nitsɛmɛ hu wa ma ná he se.​—Abɛ 27:11; Yes. 48:17.

3. Mɛni ji he si bami?

³ Ke nɔ ko ngɛ he si bami juɛmi, e pee we níhi nɛ tsɔɔ he nɔ womi, nɛ e bui e he kaa e he hia pe ni kpahi ɔ, lɔ ɔ tsɔɔ kaa e baa e he si. Baiblo ɔ tsɔɔ kaa nɔ nɛ baa e he si ɔ náa juɛmi nɛ da ngɛ huɛ bɔmi nɛ ngɛ e kɛ Yehowa a kpɛti, kɛ huɛ bɔmi nɛ ngɛ e kɛ e nyɛmimɛ a kpɛti ɔ he. Nɔ nɛ baa e he si ɔ naa ni kpahi kaa a nɔ kuɔ pe lɛ ngɛ ní komɛ a mi.​—Filip. 2:3, 4.

4-5. Mɛni he je nɛ bɔ nɛ wa naa nɔ ko ha a tsɔɔ we kaa nɔ ɔ baa e he si nitsɛnitsɛ ɔ?

⁴ Ni komɛ peeɔ a ní kaa nɔ́ nɛ a baa a he si. Eko ɔ, a gboɔ zo loo a ngɛ kpoo. Aloo eko ɔ, ngɛ a kusumi nya aloo bɔ nɛ a  tsɔse mɛ ha he je ɔ, a buɔ nɔ, nɛ a kɛ nihi tuɔ munyu saminya. Se ngɛ anɔkuale mi ɔ, eko ɔ, a woɔ a he nɔ wawɛɛ. Kɛ yaa kɛ yaa a, a jeɔ nɔ́ nɛ ngɛ a tsui mi nitsɛnitsɛ ɔ kpo.​—Luka 6:45.

⁵ Jã kɛ̃ nɛ ke nɔ ko kɛ kã tuɔ munyu aloo e jeɔ e juɛmi kpo ngɛ níhi a he ɔ, lɔ ɔ tsɔɔ we doo kaa e woɔ e he nɔ. (Yoh. 1:46, 47) Se e sa nɛ nihi kaa jã a hu nɛ a hyɛ nɛ hi nɛ a ko ngɔ a hɛ kɛ fɔ a nyɛmi ɔmɛ a nɔ. Wa gboɔ zo jio, wa gbo we zo jio, e sa nɛ wɔ tsuo waa bɔ wa he mɔde nɛ waa kase bɔ nɛ a baa he si ha nitsɛnitsɛ.

6. Kaa bɔ nɛ 1 Korinto Bi 15:10 tsɔɔ ɔ, mɛni wa ma nyɛ maa kase ngɛ bɔfo Paulo nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ mi?

⁶ Mo susu bɔfo Paulo nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ he nɛ o hyɛ. Yehowa kɛ lɛ tsu ní wawɛɛ kɛ to asafohi a sisi ngɛ ma slɔɔtohi a nɔ. E ma nyɛ maa ba kaa e fiɛɛ wawɛɛ pe Yesu Kristo bɔfo kpa amɛ tsuo. Se kɛ̃ ɔ, Paulo susuu we kaa e nɔ kuɔ pe e nyɛmimɛ ɔmɛ. E kɛ he si bami de ke: “Imi ji bɔfo ɔmɛ a kpɛti nɔ nyafii pe kulaa, nɛ i sɛ kaa a tsɛɔ mi bɔfo, ejakaa i wa Mawu asafo ɔ yi mi.” (1 Kor. 15:9) Lɔ ɔ se ɔ, Paulo tsɔɔ kaa Mawu dloomi ɔ lɛ ha nɛ huɛ bɔmi kpakpa ngɛ e kɛ Yehowa a kpɛti, se pi nyɛmihi nɛ e ngɛ loo níhi nɛ e tsu ɔ. (Kane 1 Korinto Bi 15:10.) Paulo pee he si bami he nɔ hyɛmi nɔ́ kpakpa. E ngɛ mi kaa Korinto asafo mi bi ɔmɛ ekomɛ tu munyu kɛ si lɛ mohu lɛɛ, se benɛ e ngma sɛ womi kɛ ya ha asafo ɔ, e kɛ níhi nɛ e nyɛ tsu ɔ fĩɛ!​—2 Kor. 10:10.

7. Ngɛ mɛni blɔ nɔ nɛ nyɛminyumu ko nɛ a le lɛ wawɛɛ ngɛ wa be nɛ ɔ mi ɔ tsɔɔ kaa e baa e he si?

⁷ Nyɛminyumu ko nɛ lɛ hu e pee he si bami he nɔ hyɛmi nɔ́ kpakpa ji Nyɛminyumu Karl F. Klein. E sɔmɔ kaa Blɔ Tsɔɔmi Ajla Toli ɔmɛ a kpɛti nɔ kake. Ngɛ e he sane ɔ mi ɔ, e je he si bami mi nɛ e tu gbɔjɔmihi kɛ nyagbahi nɛ  e kɛ kpe ɔ a he munyu. E he sane ɔ woɔ nɔ he wami wawɛɛ. Kaa nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ, kekleekle be nɛ e ya wehi a mi fiɛɛmi ngɛ jeha 1920 jeha amɛ a mi ɔ, e na ní tsumi nɛ ɔ kaa e he wa tsɔ. Lɔ ɔ he ɔ, e yɛ hu maa pee jeha enyɔ. Pee se benɛ e ngɛ sɔmɔe ngɛ Betel ɔ, e ngɔ nyɛmi ko nɛ e wo lɛ ga a he abofu kɛ wo e mi. Jehanɛ se hu ɔ, e ba ná juɛmi mi nyagba bɔɔ ko, se pee se ɔ, e ná he wami. E ná sɔmɔmi he blɔ nguahi fuu hulɔ. E biɔ he si bami loko nɔ ko kaa jã ma nyɛ maa kplɛɛ e gbɔjɔmihi a nɔ nɛ́ e tu a he munyu! Nyɛmimɛ nyumuhi kɛ yihi fuu kaiɔ Nyɛminyumu Klein kɛ bɔ nɛ e kɛ anɔkuale yemi tu níhi nɛ ya nɔ ngɛ e si himi mi he munyu ha a. *

8. Ngɛ mɛni blɔ nɔ nɛ 1 Petro 5:6 yeɔ bua wɔ nɛ wa naa kaa he si bami haa nɛ Yehowa bua jɔɔ?

⁸ Nɔ́ he je nɛ e he hia wawɛɛ nɛ waa kase he si bami ji kaa jã peemi haa nɛ Yehowa bua jɔɔ. Bɔfo Petro ma munyu nɛ ɔ nɔ mi. (Kane 1 Petro 5:6.) Womi nɛ ji “Ba Nyɛɛ Ye Se” ɔ tsɔɔ Petro munyu nɛ ɔ mi ke: “He nɔ womi ngɛ kaa duɔ. Nɔ́ nɛ jee mi kɛ baa a ma nyɛ ma puɛ ní wawɛɛ. E ji su ko nɛ ma nyɛ ma ha nɛ nɔ ko nɛ le nɔ́ ko peemi saminya a ma plɛ pee nɔ nɛ se nami ko kulaa be e he ha Mawu. Se he si bami ma nyɛ ma ha nɛ nɔ ko nɛ a bui lɛ po he ma nyɛ maa ba se nami agbo ha Yehowa. . . . [E] bua maa jɔ o he nɛ e maa jɔɔ mo.” * Nɔ́ nɛ he hia pe kulaa ji kaa wa ma ha nɛ Yehowa bua nɛ jɔ.​—Abɛ 23:15.

9. Mɛni he je nɛ ke wa baa wa he si ɔ, ni kpahi maa hɛ kɛ su wa he ɔ?

⁹ Ke wa baa wa he si ɔ, e haa nɛ Yehowa bua jɔɔ, se pi lɔ ɔ pɛ, wɔ hu wa náa he se wawɛɛ. E haa nɛ nihi nyɛɔ hɛɛ kɛ suɔ wa he. Kɛ o maa suɔ nɛ nihi kɛ mo nɛ hi si ha kɛɛ? (Mat. 7:12) Ni komɛ ngɛ nɛ be fɛɛ be ɔ, a susuɔ kaa a nɔ́ da, nɛ ke nɔ ko tsɔɔ e juɛmi ngɛ nɔ́ ko he ɔ, a kplɛɛ we nɔ. Wa ti nihi fuu sume nɛ waa kɛ nihi kaa jã nɛ bɔ. Se wa suɔ nɛ waa kɛ wa nyɛmimɛ Kristofohi nɛ bɔ, ejakaa a ‘nuɔ he kɛ haa a sibi, a suɔ a sibi a sane, a mi mi sãã mɛ ngɛ a sibi a he, nɛ a baa a he si.’ (1 Pet. 3:8) Ke wa baa wa he si nɛ wa hɛ kɛ su nihi kaa jã a he ɔ, mɛ hu a maa hɛ kɛ su wa he.

10. Ngɛ mɛni blɔ nɔ nɛ he si bami ha we nɛ wa haoɔ tsɔ ngɛ si himi mi?

¹⁰ He si bami hu ha we nɛ wa haoɔ tsɔ ngɛ si himi mi. Ngɛ anɔkuale mi ɔ, be komɛ ɔ, ní komɛ yaa nɔ nɛ wa susuɔ kaa e sɛ nɛ a ko ya  jã. Matsɛ Salomo nɛ e ji ní lelɔ ɔ de ke: “I naa tsɔli ngɛ okpɔngɔhi a nɔ, be mi nɛ ganɔhi mohu ngɛ zugba nyɛɛe.” (Fiɛlɔ 10:7) Pi be fɛɛ be nɛ a woɔ nihi nɛ a ngɛ nyɛmi babauu ɔ a hɛ mi nyami. Nɛ be komɛ ɔ, a woɔ nihi nɛ a be nyɛmi tsɔ ko ɔ mohu a hɛ mi nyami. Ke e ba jã a, Salomo tsɔɔ kaa e sa nɛ waa kplɛɛ si fɔfɔɛ nɛ wa ngɛ mi ɔ nɔ mohu pe nɛ wa mi mi ma fu ngɛ bɔ nɛ níhi yaa nɔ ngɛ wa si himi mi ha a he. (Fiɛlɔ 6:9) Ke wa baa wa he si ɔ, e be yee ha wɔ kaa wa maa kplɛɛ bɔ nɛ níhi yaa nɔ ha a nɔ, nɛ wa be blɔ hyɛe kaa níhi nɛ ya nɔ bɔ nɛ wa suɔ.

11. Ke a wo wɔ ga a, kɛ e sa nɛ waa pee wa ní ngɛ he ha kɛɛ?

¹¹ Daa ligbi ɔ, waa kɛ si fɔfɔɛ slɔɔtohi kpeɔ nɛ e ma bi nɛ waa ba wa he si. Nyɛ ha nɛ wa susu si fɔfɔɛ nɛ ɔmɛ ekomɛ a he nɛ waa hyɛ. Ke a wo wɔ ga. E sa nɛ wa kai kaa loko nɔ ko ma tsɛ wa juɛmi se ngɛ nɔ́ ko he ɔ, eko ɔ, nɔ ɔ na kaa e he hia wawɛɛ kaa e pee jã. Ke e ba jã a, eko ɔ, nɔ́ nɛ wa maa pee kekle ji kaa wa ma kua ga womi ɔ. Eko ɔ, wa maa tu munyu kɛ si nɔ nɛ wo wɔ ga a, aloo blɔ nɔ nɛ e gu kɛ wo wɔ ga a. Se ke wa baa wa he si ɔ, wa maa kplɛɛ ga womi ɔ nɔ.

12. Ngɛ Abɛ 27:5, 6 nya a, mɛni he je nɛ e sa nɛ wa bua nɛ jɔ ke nɔ ko wo wɔ ga? Ngɔɔ nɔ́ he tomi nɔ́ ko kɛ tsɔɔ mi.

¹² Nɔ nɛ baa e he si ɔ bua jɔɔ ga womi he. Nɔ́ he tomi nɔ́ ko ji nɛ ɔ nɛ: Moo ngɔ lɛ kaa o ya asafo mi kpe nɛ o kɛ nyɛmimɛ saii sɛɛ ní. Benɛ o kɛ nyɛmi kpa ko hu ngɛ ní sɛɛe ɔ, e gbla mo blɛuu kɛ ya se, nɛ e de mo ke niye ní ko tlɔ o lungu kpɛ. Atsinyɛ jemi ko be he kaa e maa pee mo zo wawɛɛ. Se anɛ o bua be jɔe kaa nyɛmi ɔ ha nɛ o le lo? Ngɛ anɔkuale mi ɔ, o ná nɛ jinɛ nɔ ko de mo mla! Jã nɔuu kɛ̃ nɛ ke nyɛmi ko pee kã nɛ e wo wɔ ga ngɛ be nya a, e sa nɛ waa kɛ bua jɔmi nɛ kplɛɛ nɔ. Wa naa jamɛ a nɔ ɔ kaa wa huɛ, se pi wa he nyɛlɔ.​—Kane Abɛ 27:5, 6; Gal. 4:16.

13. Mɛni blɔ nɔ wa maa gu kɛ tsɔɔ kaa wa baa wa he si ke ni kpahi ná sɔmɔmi he blɔ ko?

¹³ Ke nɔ ko ná sɔmɔmi he blɔ ko. Asafo mi nɔkɔtɔma ko nɛ a tsɛɛ lɛ ke Jason ɔ de ke: “Ke i na nɛ a ha nɔ ko sɔmɔmi he blɔ ko ɔ, be komɛ ɔ, i biɔ ye he nɔ́ he je nɛ a kɛ jamɛ a he blɔ ɔ ha we mi ɔ.” Anɛ mo hu o nu he jã hyɛ lo? Tɔmi be he kaa wa maa ‘bɔ mɔde’ nɛ waa ya wa hɛ mi ngɛ Yehowa sɔmɔmi mi. (1 Tim. 3:1) Se e sa nɛ waa hyɛ wa susumi saminya. Ke wa hyɛ we nɛ hi ɔ, wa ma bɔni wa he nɔ womi. Kaa nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ, eko ɔ, Kristofo no ko ma bɔni susumi kaa lɛ nɛ e ma nyɛ ma  tsu nɔ́ ko he ní saminya ngɛ asafo ɔ mi. Aloo eko ɔ, yogbayo ko nɛ e ji Kristofo no ɔ ma de ke: ‘Ye huno ɔ ma nyɛ ma tsu ní tsumi nɛ ɔ saminya pe asimasi!’ Se ke wa baa wa he si nitsɛnitsɛ ɔ, wa ma kua he nɔ womi su nɛ ɔ.

14. Benɛ ni kpahi ná he blɔhi ɔ, kɛ Mose pee e ní ha kɛɛ, nɛ mɛni wa ma nyɛ maa kase ngɛ mi?

¹⁴ Wa ma nyɛ maa kase nɔ́ ko kɛ je bɔ nɛ Mose pee e ní ha benɛ ni kpahi ná sɔmɔmi he blɔhi ɔ mi. Mose bua jɔ he blɔ nɛ e ná kaa e maa nyɛɛ Israel ma a hɛ mi ɔ he. Benɛ Yehowa ha ni komɛ he blɔ konɛ a piɛɛ Mose he kɛ tsu e ní tsumi ɔ, kɛ Mose pee e ní ha kɛɛ? E ji hunga. (4 Mose 11:24-29) E ba e he si, nɛ e ha nɛ a piɛɛ e he kɛ kojo ma a. (2 Mose 18:13-24) Enɛ ɔ ye bua Israel bi ɔmɛ wawɛɛ, ejakaa a ná nihi fuu nɛ a ye a sanehi ha mɛ. Jã nɛ Mose pee ɔ tsɔɔ kaa e susu Israel bi ɔmɛ a he wawɛɛ pe sɔmɔmi he blɔhi fuu nɛ e ma ná a. Enɛ ɔ ji nɔ hyɛmi nɔ́ kpakpa kɛ ha wɔ! E sa nɛ wa kai kaa Yehowa hyɛɛ bɔ nɛ wa baa wa he si ha a nɛ e kɛ wɔ tsuɔ ní, se pi wa nyɛmihi nɛ e hyɛɛ. E ngɛ mi kaa ‘Yehowa ngɛ hiɔwe lokoo mohu, se nɔ nɛ baa e he si ɔ, e hɛ hii e nɔ.’​—La 138:6.

15. Mɛni tsakemi ehehi nɛ nihi fuu kɛ kpe?

¹⁵ Ke wa si fɔfɔɛ tsake. Ngɛ jehahi bɔɔ nɛ be nɛ ɔ mi ɔ, a tsake nyɛmimɛ fuu nɛ a kɛ jehahi babauu sɔmɔ Yehowa a a ní tsumi. Kaa nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ, ngɛ jeha 2014 ɔ mi ɔ, a po kpokpa nɔ hyɛmi ní tsumi ɔ mi, enɛ ɔ he ɔ, a ha nɛ kpokpa nɔ hyɛli komɛ kɛ a yihi ya sɔmɔ ngɛ be tsuo sɔmɔmi ní tsumi ɔ fã kpa komɛ a mi. Kɛ je jamɛ a jeha a mi nɔuu kɛ ma a, ke kpɔ mi nɔ hyɛlɔ ko ye jeha 70 ɔ, e maa ngɔ e ní tsumi ɔ kɛ fɔ si. Nɛ ke asafo mi nikɔtɔmahi a kuu ɔ sanehi a he blɔ nya tolɔ ko ye jeha 80 kɛ yaa a, e be sɔmɔe hu kaa nikɔtɔmahi a kuu ɔ sanehi a he blɔ nya tolɔ hu. Jehanɛ hu ɔ, ngɛ jeha bɔɔ komɛ nɛ be nɛ ɔmɛ a mi ɔ, a ha nɛ nyɛmimɛ nɛ a ngɛ sɔmɔe ngɛ  Betel ɔ a ti nihi fuu ya ngɛ sɔmɔe kaa daa blɔ gbali. Nyagba kpa komɛ kaa hiɔ, weku mi nyagbahi kɛ ní kpa komɛ hu ha nɛ nyɛmimɛ komɛ nyɛ we nɛ a sɔmɔ hu kaa be tsuo sɔmɔli klɛdɛɛ.

16. Benɛ tsakemi sa wa nyɛmimɛ komɛ a he ɔ, mɛni a pee kɛ tsɔɔ kaa a baa a he si?

¹⁶ Nyɛmimɛ nyumuhi kɛ yi nɛ ɔmɛ a kpɛti nihi fuu ná we tsakemi nɛ ɔmɛ gbɔjɔɔ kulaa. Ngɛ anɔkuale mi ɔ, a bua jɔ ní tsumi pɔtɛɛ komɛ nɛ a kɛ jehahi babauu tsu ɔ he. Enɛ ɔ he ɔ, benɛ tsakemi ɔ sa a he ɔ, a ti ni komɛ ye “aywilɛho” wawɛɛ. Se bɔɔbɔɔbɔɔ ɔ, a nyɛ nɛ a da tsakemi ɔ nya. Mɛni ye bua mɛ? Suɔmi nɛ a ngɛ kɛ ha Yehowa a ji nɔ́ titli nɛ ye bua mɛ. A le kaa a jɔɔ a he nɔ kɛ ha Mawu, se pi ní tsumi pɔtɛɛ ko, aloo sɔmɔmi he blɔ ko. (Kol. 3:23) A bua jɔ kaa a ya nɔ nɛ a kɛ he si bami ngɛ Yehowa sɔmɔe ngɛ a ní tsumi ehe ɔ mi. A “sake [a] yeyeeye peemi ɔmɛ tsuo ngɔ fɔ [Yehowa] nɔ,” ejakaa a le kaa e susuɔ a he.​—1 Pet. 5:6, 7.

17. Mɛni he je nɛ wa bua jɔɔ kaa Mawu Munyu ɔ woɔ wɔ he wami kaa waa ba wa he si ɔ?

¹⁷ Anɛ wa bua jɔɛ kaa Mawu Munyu ɔ woɔ wɔ he wami kaa waa kase he si bami lo? Ke wa kase su kpakpa nɛ ɔ, wa náa he se, nɛ ni kpahi hu náa he se. Wa nyɛɔ tsuɔ nyagbahi nɛ waa kɛ kpeɔ ngɛ wa si himi mi ɔ a he ní saminya. Nɔ́ nɛ pe kulaa a, wa hɛɛ kɛ suɔ wa hiɔwe Tsɛ ɔ he haa. E ngɛ mi kaa lɛ ji “Mawu klɔuklɔu nɛ hii hiɔwe” lɛɛ, se e suɔ e sɔmɔli nɛ a baa a he si ɔ, nɛ e naa mɛ kaa a he jua wa. Enɛ ɔ nɛ wa le ɔ haa nɛ wa bua jɔɔ wawɛɛ nitsɛ!​—Yes. 57:15.