KBG * nɔkɔtɔma ko de ke, “O ji bitsɛ nɛ e yi mi wa wawɛɛ. O si o yo nɛ hɛɛ hɔ ɔ kɛ o bimwɔyo ɔ. Mɛnɔ maa lɛ mɛ, mɛnɔ maa hyɛ a nɔ? Mo kua o hemi kɛ yemi ɔ nɛ waa ngmɛɛ o he!” I ha lɛ heto ke: “Dɛbi, i kua we ye weku ɔ. Nyɛ nɛ nyɛ ba nu mi! Mɛni i pee?” Nɔkɔtɔma a de ke: “Afani nɛ o pee yayami kpa ko pe nɛ o maa pee Odasefo no.”

Nya sami nɛ ɔ ya nɔ benɛ a wo mi tsu ngɛ Irkutsk ngɛ Russia, ngɛ jeha 1959 ɔ mi. Ha nɛ ma bɔ mo nɔ́ he je nɛ i kɛ ye yo Maria wa ma wa juɛmi nya si kaa wa maa na ‘amanehlu ngɛ kpakpa nɛ wa pee ɔ he,’ kɛ jɔɔmihi nɛ wa ná kɛ je anɔkuale nɛ wa yeɔ mi ɔ.​—1 Pet. 3:13, 14.

A fɔ mi ngɛ jeha 1933 ɔ mi ngɛ kɔpe ko nɛ a tsɛɛ ke Zolotniki nɛ ngɛ Ukraine ɔ mi. Ngɛ jeha 1937 ɔ mi ɔ, ye nyɛ wayo kɛ e huno nɛ a ji Odasefohi ɔ je France ba slaa wɔ. A si womihi nɛ ji Government kɛ Deliverance nɛ Watch Tower Society ɔ pee ɔ eko kɛ ha wɔ. Benɛ ye papaa kane jamɛ a womi ɔmɛ ɔ, e ná hemi kɛ yemi ngɛ Mawu mi wawɛɛ. Se aywilɛho sane ji kaa ngɛ jeha 1939 ɔ mi ɔ, e ba nu hiɔ wawɛɛ nɛ e gbo. Se loko e ma gbo ɔ, e de ye yayo ke: “Anɔkuale ɔ ji nɛ ɔ nɛ. Moo tsɔɔ jokuɛ ɔmɛ.”

Ngɛ April 1951 ɔ mi ɔ, ma hɛ mi nyɛɛli ɔmɛ bɔni Odasefohi fiemi ngɛ USSR ɔ pusinɔ he konɛ a ho Siberia ya. A je i kɛ ye yayo, kɛ ye senɔ Grigory we ngɛ Ukraine Pusinɔ He. Waa kɛ tlee po blɔ nɛ kɛ pe si tomi 3,700 kɛ ya su Tulun ngɛ Siberia. Otsi enyɔ se ɔ, ye nyɛminyumu nɔkɔtɔma nɛ a tsɛɛ lɛ ke Bogdan ɔ ya je kpo ngɛ sito he ko nɛ e kɛ Angarsk he kɛ we. A fã ke e kɛ jeha 25 nɛ ya tsu ní tsumi kpakpataa ngɛ lejɛ ɔ.

I kɛ ye yayo, kɛ Grigory wa ya fiɛɛɔ ngɛ Tulun kɔpe ɔmɛ a mi, se e biɔ nɛ waa kɛ hɛ si kami nɛ tsu ní. Kaa nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ, wa biɔ si ke, “Nɔ ko ngɛ hiɛ ɔ nɛ ngɛ na juae lo?” Ke wa na nɔ ko nɛ ngɛ na juae ɔ, wa tsɔɔ lɛ nyakpɛ blɔ nɔ nɛ a gu kɛ bɔ nahi. E kɛ we kulaa kɛkɛ waa kɛ nɔ ɔ bɔni Bɔlɔ ɔ he ní kasemi. Jamɛ a be ɔ, adafi fiami womi ko tsɔɔ kaa Odasefo ɔmɛ biɔ na si, se nɔ́ nɛ a ngɛ hlae mohu ji jijɔ! Nɛ ngɛ anɔkuale mi ɔ, wa na nihi nɛ a ngɛ kaa jijɔ! Wa na nihi nɛ a baa a he si nɛ a peeɔ nɔ nubwɔ ngɛ zugba kpɔ nɛ a kɛ wui asafo ko dɛ nɛ ɔ mi, waa kɛ mɛ kase Ngmami ɔ, nɛ wa bua jɔ wawɛɛ. Mwɔnɛ ɔ, a ngɛ asafo kɛ e mi fiɛɛli nɛ a he hiɛ pe 100 ngɛ Tulun.

Ye yo Maria kase anɔkuale ɔ ngɛ Ukraine be mi nɛ a ngɛ Je Mi Ta Enyɔne ɔ hwue ɔ. Benɛ e ye jeha 18 ɔ, KGB nikɔtɔma amɛ a kpɛti nɔ kake bɔ mɔde kaa e maa nyɛ Maria nɔ konɛ e kɛ lɛ nɛ bɔ ajuama, se Maria kplɛɛ we. Ligbi ko ɔ, benɛ Maria ba su e we mi ɔ, o ba nɛ nyumu nɛ ɔ nɛ e hwɔɔ si ngɛ Maria sa a nɔ. Maria ma fo. Nɔkɔtɔma a mi mi fu wawɛɛ, enɛ ɔ he ɔ, e wo Maria he gbeye kaa e ma ha nɛ a wo lɛ tsu akɛnɛ e ji Odasefo no ɔ he je. Niinɛ, ngɛ jeha 1952 ɔ mi ɔ, a fã ke a wo Maria tsu jeha nyɔngma. Maria si fɔfɔɛ ɔ ngɛ kaa Yosef nɔ́ ɔ. A wo lɛ tsu ngɛ anɔkuale nɛ e ye ɔ he je ɔ. (1 Mose 39:12, 20) Nɔ nɛ hɛɛ lɔle nɛ a kɛ wo Maria kɛ je kojomi he ɔ kɛ ya tsu womi he ɔ de Maria ke: “Koo ye gbeye. A woɔ nihi fuu tsu, se a kpaleɔ kɛ baa we kɛ a hɛ mi nyami.” Munyu nɛ ɔ wo lɛ he wami.

Kɛ je jeha 1952 kɛ ya si jeha 1956, a ha nɛ Maria ya tsu ní tsumi nɛ he wa ngɛ si tomi he ko nɛ kɛ Gorkiy nɛ amlɔ nɛ ɔ a tsɛɛ lejɛ ɔ ke Nizhniy Novgorod ɔ he kɛ we nɛ ngɛ Russia a. A fã lɛ ke e hiaa tsohi, nɛ a ha nɛ e pee jã benɛ fĩɛ ngɛ yee wawɛɛ po. Enɛ ɔ wo lɛ hiɔ, se ngɛ jeha 1956 mi ɔ, a ngmɛɛ e he, nɛ e pue nɔ kɛ ho Tulun ya.

Benɛ ye wetsɛ nɛ ngɛ Tulun ɔ de mi ke nyɛmiyo ko ma a, i wo ye baisikle nɛ i ho lɔle si dami he ɔ ya konɛ ma ya kpee lɛ kɛ e tlomi ɔmɛ. Benɛ i kɛ Maria kpe nɔuu nɛ i ná e he bua jɔmi. E sumi ye, se nyagbenyagbe ɔ, e kplɛɛ nɔ. Wa sɛ gba si himi mi ngɛ jeha 1957 ɔ mi. Jeha kake se ɔ, wa fɔ wa biyo Irina, se wa nyɛ we nɛ waa kɛ lɛ nɛ hi si be kɛkɛɛ. Ngɛ jeha 1959 ɔ mi ɔ, a ba nu mi akɛnɛ i ngɛ Baiblo kasemi womihi fiae ɔ he je. A wo mi tsu ngɛ he ko banee nyɔhiɔ ekpa. I ya nɔ nɛ i sɔle wawɛɛ jamɛ a be ɔ, i la Matsɛ Yemi lahi, nɛ i po bɔ nɛ ke a ngmɛɛ ye he ɔ, i kɛ kã maa fiɛɛ ha a he foni ngɛ ye juɛmi mi, nɛ enɛ ɔ ha nɛ ye tsui nɔ ye mi.

Benɛ i ngɛ tsu womi he ɔ, a ba bi mi sanehi, nɛ nɔ nɛ ngɛ mi sane ɔmɛ bie ɔ kpa ngmlaa ke, “E be kɛe nɛ wa maa naa nyɛ tsuo nyɛ nɔ kaa kɔkuehi ngɛ zugba!” I de lɛ ke, “Yesu de ke a MAA fiɛɛ Matsɛ Yemi ɔ he sane kpakpa a ngɛ mahi tsuo a nɔ, nɛ nɔ ko be nyɛe maa tsi nya.” Lɔ ɔ se ɔ, nɔ nɛ ngɛ mi sane ɔmɛ bie ɔ bɔ mɔde kaa e maa sisi mi konɛ ma kua ye hemi kɛ yemi kaa bɔ nɛ i de kɛ sɛ hlami ɔ. Benɛ a yɔse kaa a nɔ he gbeye womi kɛ sisimi ɔ nyɛ we nɛ e tsu ni ɔ, a fã ke a ha nɛ ma ya tsu ní tsumi kpakpataa jeha kpaago ngɛ he ko nɛ e kɛ Saransk he kɛ we ɔ. Benɛ wa ngɛ blɔ nɔ kɛ yaa si tomi he nɛ ɔ, i nu kaa a fɔ wa biyo enyɔne nɛ ji Olga. E ngɛ mi kaa i kɛ ye yo ɔ, kɛ ye biyi ɔmɛ wa he kɛ mohu lɛɛ, se akɛnɛ i le kaa i kɛ Maria wa yeɔ Yehowa anɔkuale he je ɔ, lɔ ɔ wo ye bua.

Daa jeha a, Maria ba slaa mi si kake ngɛ Saransk. Ke e ngɔ tlee kɛ je Tulun kɛ ba he nɛ i ngɛ ɔ, yami kɛ bami heɔ lɛ ligbi 12. Daa jeha a, e ba haa mi tokota ehe. E ngɔɔ Hwɔɔmi Mɔ nɛ ba kɛ we ɔ eko kɛ laa ngɛ tokota a mi kɛ ba haa mi. Ngɛ jeha ko mi lɛɛ Maria slaami ɔ pee bua jɔmi wawɛɛ, ejakaa e ngɔ wa biyi enyɔ ɔmɛ hu kɛ ba. Ye bua jɔ wawɛɛ kaa i na mɛ, nɛ i kɛ mɛ sɛɛ ní!

Ngɛ jeha 1966 mi ɔ, a ngmɛɛ ye he, nɛ i kɛ ye  weku ɔ hia kɛ ho Armavir nɛ e kɛ Wo Yumu ɔ he kɛ we ɔ ya. Lejɛ ɔ nɛ wa fɔ wa binyumuhi Yaroslav kɛ Pavel ngɛ.

E kɛ we kulaa nɛ KGB nikɔtɔma amɛ ba bɔni wa we ɔ mi hlami kaa a maa na Baiblo kasemi womihi lo. A hyɛ he fɛɛ he, nɛ a hyɛ na amɛ a niye ní ɔ mi po. Ligbi ko nɛ nikɔtɔma amɛ ngɛ we ɔ mi hlae ɔ, a pɔ latsa, nɛ a coat ɔmɛ tsuo pee kɛ bunyuku. Akɛnɛ pi a suɔmi nya se pe a fã mɛ he je ɔ, a he pee Maria mɔbɔ. E ha mɛ nɔ́ ko bɔɔ nɛ a nu, nɛ e ha mɛ nyu kɛ papami konɛ a kɛ tsu a tade ɔmɛ a hɛ mi. Pee se ɔ, benɛ KGB nɔkɔtɔma pe kulaa a hia si ngɛ lejɛ ɔ, nikɔtɔma kpa amɛ bɔ lɛ bɔ nɛ Maria pee mɛ kpakpa ha a. Benɛ a je ɔ, nɔkɔtɔma pe kulaa a muɔ hɛlii ngɛ e nya he, nɛ e wo wɔ nine. Wa bua jɔ kaa wa ngɔ “kpakpa peemi kɛ ye yayami nɔ kunimi,” nɛ nɔ́ kpakpa ko je mi kɛ ba.​—Rom. 12:21.

Ngɛ wa wehi a mi nɛ a ba hla a tsuo se ɔ, wa ya nɔ nɛ wa fiɛɛ ngɛ Armavir. Jehanɛ hu ɔ, wa ye bua fiɛɛli bɔɔ ko nɛ a ngɛ he ko nɛ e kɛ Kurganinsk he kɛ we ɔ, nɛ wa wo mɛ he wami. Ye bua jɔ wawɛɛ kaa amlɔ nɛ ɔ a ngɛ asafohi kakaaka ekpa ngɛ Armavir, nɛ a ngɛ eywiɛ hu ngɛ Kurganinsk.

Be komɛ ɔ, ní komɛ woɔ wa kɔni mi nyu. Se wa naa Yehowa si kaa e gu wa nyɛmimɛ Kristofohi a nɔ kɛ ye bua wɔ, nɛ a wo wa hemi kɛ yemi ɔ mi he wami. (La 130:3) Waa kɛ ka ko nɛ nya wa hu kpe benɛ KGB ní tsuli ɔmɛ a kpɛti ni komɛ ju si ba piɛɛ wa he ngɛ asafo ɔ mi nɛ a kɛ wɔ ngɛ sɔmɔe ɔ. A pee a he kaa a ngɛ kã, nɛ a yaa fiɛɛmi daa. A kpɛti ni komɛ po ná he blɔhi ngɛ asafo ɔ mi. Se pee se ɔ, wa na nihi nɛ a ji tutuutu.

Ngɛ jeha 1978 ɔ mi, benɛ Maria ye jeha 45 ɔ, e kpale ngɔ hɔ. Akɛnɛ e ngɛ tsui hiɔ he je ɔ, dɔkita amɛ susu kaa eko ɔ e ma gbo, enɛ ɔ he ɔ, a de lɛ kaa e puɛ hɔ ɔ. Se Maria kua. Enɛ ɔ he ɔ, dɔkita amɛ a kpɛti ni komɛ nyɛɛ e se ngɛ hiɔ tsami he ɔ kɛ a dɛ mi abui kaa a maa gbu lɛ konɛ e fɔ be mi nɛ e sui e fɔmi be lolo. Akɛnɛ Maria ngɛ hlae nɛ e po jokuɛ ɔ he piɛ he je ɔ, e tu fo kɛ je hiɔ tsami he ɔ.

KGB ɔ ha nɛ a fie wɔ kɛ je ma a mi. Wa hia kɛ ya je he ko nɛ e kɛ Tallinn he kɛ we ngɛ Estonia. Jamɛ a be ɔ, lejɛ ɔ hu piɛɛ USSR ɔ he. Benɛ wa ya Tallinn ɔ, dɔkita amɛ a munyu ɔ bɛ mi. Maria fɔ binyumu nɛ ngɛ he wami. Lɛ ji wa binyumu Vitaly.

Pee se ɔ, wa hia kɛ je Estonia kɛ ho Nezlobnaya nɛ e ngɛ Russia woyi je ɔ ya. Waa kɛ hɛ si kami fiɛɛ ngɛ hehi nɛ nihi ba jɔɔ a he ngɛ ɔ. Nihi jeɔ he kpahi kɛ baa lejɛ ɔ ngɛ nɔmlɔ tso mi he wami nami he je, se a kpɛti ni komɛ jeɔ lejɛ ɔ kɛ hɛ nɔ kami kaa a ma nyɛ maa hi si kɛ ya neneene!

Wa bɔ mɔde kaa wa ma du Yehowa he suɔmi kɛ wo wa bimɛ ɔmɛ a mi, konɛ a bua nɛ jɔ Yehowa sɔmɔmi he. Wa pɔɔ nyɛmimɛ nɛ a peeɔ nɔ hyɛmi nɔ́ kpakpa kɛ haa wa bimɛ ɔmɛ ɔ nine fɔmi kɛ baa wa we ɔ mi. Nɔ kake hu nɛ e pɔɔ wɔ slaami ji ye nyɛminyumu Grigory nɛ e sɔmɔ kaa kpɔ mi nɔ hyɛlɔ kɛ je jeha 1970 kɛ ya si jeha 1995 ɔ. Ke e ba slaa wɔ ɔ, wɔ tsuo wa bua jɔɔ, ejakaa e woɔ nɔ nya  muɔ. Behi fuu ɔ, ke wa ná nibwɔhi ɔ, wa fiɛɔ Baiblo mi fiɛmihi. Enɛ ɔ ha nɛ wa bimɛ ɔmɛ a bua ba jɔ Baiblo mi yi nɔ sanehi a he wawɛɛ.

Ngɛ jeha 1987 ɔ mi ɔ, wa binyumu Yaroslav hia kɛ ho Riga nɛ ngɛ Latvia a ya. E ná he blɔ kɛ fiɛɛ ngɛ lejɛ ɔ wawɛɛ. Se benɛ e kua kaa e be sɔmɔe kaa ta bulɔ ɔ, a wo lɛ tsu ngɛ tsu womi he slɔɔtoslɔɔtohi nɛɛ ngɛ jeha kake kɛ fã mi. Níhi a si kpamihi nɛ i ná benɛ a wo mi tsu nɛ i de lɛ ɔ ye bua lɛ nɛ e nyɛ nɛ e fĩ si. Pee se ɔ, e bɔni sɔmɔmi kaa blɔ gbalɔ. Ngɛ jeha 1990 ɔ mi ɔ, wa binyumu Pavel nɛ jamɛ a be ɔ e ye jeha 19 ɔ suɔ kaa e ma sɔmɔ kaa blɔ gbalɔ ngɛ Sakhalin zugba kpɔ nɛ wo bɔle lɛ nɛ ngɛ Japan yiti je ɔ. Sisije ɔ, jinɛ wa sume nɛ e ya. Jamɛ a be ɔ, fiɛɛli 20 pɛ lɛ a ngɛ lejɛ ɔ, nɛ waa kɛ lejɛ ɔ kɛmi maa pee si tomi 5,500 kɛ se. Se nyagbenyagbe ɔ, wa kplɛɛ nɔ kaa e ya, nɛ e wo yiblii kpakpa. Nihi nɛ a ngɛ lejɛ ɔ bu Matsɛ Yemi sɛ gbi ɔ tue. Jeha bɔɔ komɛ a se ɔ, a ná asafo kakaaka kpaanyɔ ngɛ lejɛ ɔ. Pavel sɔmɔ ngɛ Sakhalin kɛ ya si jeha 1995. Jamɛ a be ɔ, Vitaly nɛ ji wa nakutso ɔ pɛ lɛ e kɛ wɔ ngɛ we mi. E bua jɔ Baiblo ɔ kanemi he kɛ je e jokuɛwi a si. Benɛ e ye jeha 14 ɔ, e bɔni sɔmɔmi kaa blɔ gbalɔ, nɛ i kɛ lɛ tsu blɔ gbami ní tsumi ɔ jeha enyɔ. Wa bua jɔ wawɛɛ. Benɛ e ye jeha 19 ɔ, e ya sɔmɔ kaa blɔ gbalɔ klɛdɛɛ.

Ngɛ jeha 1952 ɔ mi ɔ, KGB nɔkɔtɔma ko de Maria ke: “Ke o kua we o hemi kɛ yemi ɔ, a maa wo mo tsu jeha nyɔngma. Benɛ a ma je mo ɔ, o bwɔ, nɛ e piɛ mo pɛ.” Se níhi ya bɛ lɛ jã. Wa na kaa anɔkuale Mawu Yehowa, wa bimɛ ɔmɛ, kɛ nihi nɛ wa ye bua mɛ nɛ a ba na anɔkuale ɔ suɔ wɔ. I kɛ Maria ná he blɔ nɛ wa ya slaa hehi nɛ wa bimɛ ɔmɛ ngɛ sɔmɔe ngɛ ɔ, nɛ wa bua jɔ wawɛɛ. Nihi nɛ wa bimɛ ɔmɛ ye bua mɛ nɛ a ba le Yehowa a ye bua wɔ wawɛɛ.

Ngɛ jeha 1991 ɔ mi ɔ, a ngɔ Yehowa Odasefohi a ní tsumi ɔ kɛ wo mlaa sisi. Enɛ ɔ ha nɛ wa nɔ gbagba te, nɛ waa kɛ kã fiɛɛ. Wa we asafo ɔ he bɔɔsu ko nɛ waa kɛ hii blɔ hiae konɛ wa ya fiɛɛ ngɛ mahi kɛ kɔpehi nɛ bɔle wɔ ɔ a mi ngɛ otsi ɔ nyagbe.

Ye bua jɔ kaa Yaroslav kɛ e yo Alyona, kɛ Pavel kɛ e yo Raya, ya sɔmɔ ngɛ Betel, nɛ Vitaly kɛ e yo Svetlana hu sɔmɔ kaa kpɔ mi nɔ hyɛli. Wa biyo nɔkɔtɔma nɛ a tsɛɛ lɛ ke Irina kɛ e weku ɔ hi Germany. E huno nɛ a tsɛɛ lɛ ke Vladimir kɛ e bimɛ nyumuhi etɛ ɔmɛ tsuo ngɛ sɔmɔe kaa asafo mi nikɔtɔmahi. Wa biyo Olga ngɛ Estonia, nɛ e pɔɔ mi tsɛmi. Aywilɛho sane ji kaa, ye suɔlɔ Maria gbo ngɛ jeha 2014 ɔ mi. I ngɛ blɔ hyɛe wawɛɛ kaa a ma tle lɛ si, nɛ ma na lɛ ekohu! Amlɔ nɛ ɔ, i ngɛ Belgorod, nɛ nyɛmimɛ nɛ a ngɛ lejɛ ɔ yeɔ bua mi wawɛɛ.

Jehahi nɛ i kɛ sɔmɔ Yehowa a ha nɛ i yɔse kaa anɔkuale yemi yee mohu lɛɛ, se tue mi jɔmi nɛ Yehowa haa nɛ wa náa a ji juetli ko nɛ se be. Akɛnɛ i kɛ Maria wa ya nɔ nɛ wa fĩ si he je ɔ, wa ná jɔɔmihi fuu nɛ i hyɛ we blɔ. Loko USSR ɔ maa gu ngɛ jeha 1991 ɔ mi ɔ, fiɛɛli nɛ a hiɛ pe 40,000 pɛ lɛ ngɛ. Mwɔnɛ ɔ, fiɛɛli nɛ a ngɛ mahi nɛ be ko nɛ be ɔ, a ngɛ Soviet Union ɔ sisi ɔ hiɛ pe 400,000! Amlɔ nɛ ɔ, i ye jeha 83, se loloolo ɔ, i ngɛ sɔmɔe kaa asafo mi nɔkɔtɔma. Yehowa wo mi he wami nɛ i nyɛ nɛ i fĩ si. Niinɛ, Yehowa jɔɔ mi wawɛɛ.​—La 13:5, 6.