1, 2. Mɛni he je nɛ Mawu kua nyumu ko nɛ jinɛ e peeɔ e he humi ɔ? (Moo hyɛ foni nɛ ngɛ ní kasemi ɔ sisije ɔ.)

LOKO Yehowa maa hla Saul kaa Israel matsɛ ɔ, Saul peeɔ e he humi, nɛ nihi buɔ lɛ wawɛɛ. (1 Sam. 9:1, 2, 21; 10:20-24) Se benɛ e ba pee matsɛ se ɔ, e wo e he nɔ. Benɛ Mawu gbalɔ Samuel ya sui Gilgal ngɛ be nya a, Saul nyɛ we nɛ e to e tsui si. Filisti bi ɔmɛ kɛ Israel bi ɔmɛ ma ta hwumi, nɛ Israel bi ɔmɛ hu ngɛ gbɛe ngɛ Saul he. Eko ɔ, Saul de e he ke, ‘E sa nɛ ma pee nɔ́ ko amlɔ nɔuu.’ Enɛ ɔ he ɔ, e ya pee nɔ́ ko nɛ e be he blɔ kaa e peeɔ. E sã afɔle ha Mawu. Yehowa bua jɔɛ nɔ́ nɛ e pee ɔ he.—1 Sam. 13:5-9.

² Benɛ Samuel ba su Gilgal ɔ, e kã Saul hɛ mi. Saul kplɛɛ we tsɔsemi ɔ nɔ, mohu ɔ, e kɛ níhi je e nya, e pia ni kpahi, nɛ e susu kaa hɛdɔ be nɔ́ nɛ e pee ɔ he. (1 Sam. 13:10-14) Nyagbenyagbe ɔ, ní nɛ ɔmɛ kɛ ní kpahi nɛ Saul pee ɔ ha nɛ e matsɛ yemi ɔ je e dɛ, nɛ nɔ́ nɛ pa hí sãasãa a, Yehowa kua lɛ. (1 Sam. 15:22, 23) E ngɛ mi kaa sisije ɔ, níhi ya nɔ saminya ha Saul mohu lɛɛ, se e nyagbe ɔ ya hí kulaa.—1 Sam. 31:1-6.

3. (a) Kɛ nihi fuu naa humi peemi ha kɛɛ? (b) Mɛni sane bimihi nɛ e sa kaa wa ná a heto?

 ³ Mwɔnɛ ɔ, wa ngɛ je ko nɛ nihi kɛ a he siɔ koli mi, nihi fuu suɔ kaa a de ke a hi pe ni kpahi, nɛ a hlaa he blɔ nguahi. Enɛ ɔ ha we nɛ a pee a he humi. Kaa nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ, nɔ ko nɛ he biɛ nɛ jinɛ e peeɔ sini, se amlɔ nɛ ɔ, e kɛ e he wo ma kudɔmi sanehi a mi ɔ de ke: “Tsa pi ye kɔmɔ ji humi peemi, nɛ i sume kaa ma pee ye he humi ligbi ko hulɔ.” Se mɛni he je nɛ humi peemi he hia loloolo ɔ? Mɛni ji humi peemi, nɛ mɛni e tsɔɔ we? Ke waa kɛ kahi ngɛ kpee, aloo nihi ngɛ wa nɔ nyɛe ɔ, mɛni wa ma nyɛ maa pee konɛ waa ya nɔ nɛ waa pee wa he humi? Ngɛ munyu nɛ ɔ mi ɔ, wa ma ha kekleekle sane bimi ɔ kɛ nɔ́ nɛ nyɛɛ se ɔ a heto. Wa ma susu sane bimi etɛne ɔ he ngɛ munyu nɛ nyɛɛ se ɔ mi.

4. Kɛ o maa tsɔɔ he nɔ womi sisi ha kɛɛ?

⁴ Baiblo ɔ tsɔɔ kaa humi peemi se nya ji he nɔ womi. (Kane Abɛ 11:2.) David kpa Yehowa pɛɛ kaa e ko ha nɛ e ‘jé e hɛ mi paa kɛ pee yayami’ aloo e wo e he nɔ. (La 19:13) Mɛni tsɔɔ kaa nɔ ko woɔ e he nɔ? Ke nɔ ko to we e tsui si, aloo e peeɔ nɔ́ ko nɛ e be he blɔ kaa e peeɔ ɔ, lɔ ɔ tsɔɔ kaa e woɔ e he nɔ. Akɛnɛ wɔ tsuo wa yi mluku he je ɔ, wa woɔ wa he nɔ be komɛ. Se kaa bɔ nɛ wa na ngɛ Matsɛ Saul sane ɔ mi ɔ, ke enɛ ɔ ba pee wa su ɔ, nyagbenyagbe ɔ, Mawu ma kua wɔ. La 119:21 ɔ de ngɛ Yehowa he ke: ‘O kãa he nɔ woli a hɛ mi.’ Mɛni he je?

5. Mɛni he je nɛ hɛdɔ ngɛ he nɔ womi he ɔ?

⁵ Ke nɔ ko woɔ e he nɔ ɔ, hɛdɔ ngɛ he pe tɔmi nɛ nɔ ko ji blɔ nɛ e pee. Kekleekle ɔ, ke wa woɔ wa he nɔ ɔ, lɔ ɔ tsɔɔ kaa wa bui Yehowa kaa lɛ ji je mluku ɔ tsuo Nɔ Yelɔ. Nɔ́ nɛ ji enyɔ ɔ, ke wa peeɔ níhi nɛ wa be he blɔ kaa wa peeɔ ɔ, e kɛ pɛ maa ba waa kɛ ni kpahi wa kpɛti. (Abɛ 13:10) Nɔ́ nɛ ji etɛ ɔ, ke wa he nɔ womi ɔ je kpo paa nɛ nihi na a, wa hɛ mi ma pue si aloo zo maa gbe wɔ. (Luka 14:8, 9) Ke nɔ ko woɔ e he nɔ ɔ, níhi yɛ nɔ saminya ha lɛ. Ngmami ɔ tsɔɔ kaa be fɛɛ be ɔ, e hi kaa wa maa pee wa he humi.

6, 7. Mɛni ji he si bami, nɛ ngɛ mɛni blɔ nɔ nɛ e kɛ humi peemi ngɛ tsakpa?

⁶ Humi peemi kɛ he si bami ngɛ tsakpa. Baiblo ɔ tsɔɔ kaa ke nɔ ko baa e he si ɔ, e pee we níhi nɛ tsɔɔ he nɔ womi. E tsɔɔ kaa nɔ ɔ ‘peeɔ e he humi’ aloo e he jɔ. (Filip. 2:3) Nɔ nɛ baa e he si ɔ peeɔ e he humi, e le e nyɛmi kɛ e mɔde bɔmi, e kplɛɛɔ e fã tɔmihi a nɔ, e buɔ ga womi tue, nɛ e kaseɔ ní hehi. Ke nɔ ko baa e he si ɔ, Yehowa bua jɔɔ e he wawɛɛ.

⁷ Jã kɛ̃ nɛ Baiblo ɔ tsɔɔ kaa nɔ nɛ peeɔ e he humi ɔ le níhi nɛ e be nyɛe maa pee, kɛ níhi nɛ e be he blɔ kaa e peeɔ. Hela munyu nɛ a kɛ tsu ní ngɛ Baiblo ɔ mi ɔ tsɔɔ kaa e sa nɛ lemi nɛ wa le kaa wa ngɛ gbɔjɔmi ɔ nɛ ha nɛ wa je bumi kpo kɛ tsɔɔ ni kpahi, nɛ waa kɛ mɛ nɛ hi si saminya.

8. Mɛni ji ní komɛ nɛ maa tsɔɔ kaa wa susuɔ níhi a he aloo wa peeɔ wa ní kaa nihi nɛ a pee we a he humi?

⁸ Mɛni ma nyɛ ma ha nɛ wa bɔni níhi a he susumi aloo waa pee wa ní kaa nihi nɛ a pee we a he humi? Mo susu níhi nɛ nyɛɛ se nɛ ɔ a he nɛ o hyɛ. Eko ɔ, he blɔ nɛ wa ngɛ ɔ haa nɛ wa buɔ wa he kaa wa he hia pe ni kpahi. (Rom. 12:16) Eko ɔ, wa peeɔ níhi nɛ gblaa nihi a juɛmi kɛ baa wa nɔ ngɛ blɔ nɛ sɛ nɔ. (1 Tim. 2:9,  10) Aloo eko ɔ, he blɔ ko nɛ wa ngɛ, huɛmɛ nɛ wa ngɛ, aloo bɔ nɛ wa susuɔ níhi a he ha a haa nɛ wa nyɛɔ ni kpahi a nɔ konɛ a pee nɔ́ nɛ wa suɔ. (1 Kor. 4:6) Behi fuu ɔ, ke wa peeɔ jã a, eko ɔ, wa be yɔsee kaa wa ngɛ wa he nɔ woe.

9. Mɛni haa nɛ ni komɛ woɔ a he nɔ? Mo ha enɛ ɔ he nɔ hyɛmi nɔ́ nɛ ngɛ Baiblo ɔ mi.

⁹ Ke nɔ ko hɛ je e he nɔ bɔɔ, nɛ e ha nɛ he lo mi akɔnɔ sisi lɛ ɔ, e be nyɛe maa pee e he humi. Nihi fuu wo a he nɔ akɛnɛ a fo mɛ pɛ a nɔ mi, a ná nɔ ko he ninyɛ, aloo a nyɛ we nɛ a ye a we abofu nɔ ɔ he je. Ni komɛ kaa Absalom, Uzia, kɛ Nebukadnezar nɛ Baiblo ɔ tu a he munyu ɔ wo a he nɔ, nɛ Yehowa ba mɛ si.—2 Sam. 15:1-6; 18:9-17; 2 Kron. 26:16-21; Dan. 5:18-21.

10. Mɛni he je nɛ e sɛ nɛ waa kojo nihi ɔ? Mo ha enɛ ɔ he nɔ hyɛmi nɔ́ nɛ ngɛ Baiblo ɔ mi.

¹⁰ Se ní kpahi hu ngɛ nɛ ma nyɛ ma ha nɛ nɔ ko nɛ wo e he nɔ. Kaa nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ, mo susu Baiblo mi sanehi nɛ nyɛɛ se nɛ ɔmɛ a he nɛ o hyɛ: 1 Mose 20:2-7 kɛ Mateo 26:31-35. Anɛ akɔnɔ yaya lɛ ha nɛ Abimelek kɛ Petro wo a he nɔ ɔ lo? Aloo a pee a ní jã be mi nɛ a li sane ɔ mi tsuo, aloo a susuu we sane ɔ he saminya? Akɛnɛ wa be nyɛe maa le adesa tsui mi he je ɔ, nile ngɛ mi kaa wa be nihi kojoe, nɛ lɔ ɔ maa tsɔɔ kaa wa ngɛ suɔmi hulɔ.—Kane Yakobo 4:12.

11. Mɛni tsakpa lɛ ngɛ humi peemi kɛ lemi nɛ wa maa le blɔ nya ní tsumi nɛ wa ngɛ ɔ a kpɛti?

¹¹ Nɔ nɛ peeɔ e he humi ɔ le e blɔ nya ní tsumi ngɛ Mawu blɔ nya tomi ɔ mi. Yehowa ji Mawu nɛ toɔ níhi a he blɔ nya, enɛ ɔ he ɔ, e ha wa ti nɔ fɛɛ nɔ blɔ nya ní tsumi ko ngɛ e we asafo ɔ mi. E slo nɔ fɛɛ nɔ kɛ e ní tsumi, se wa ti nɔ fɛɛ nɔ he hia. Akɛnɛ Yehowa dlooɔ nɔ he je ɔ, e ha wa ti nɔ tsuaa nɔ nike ní, nyɛmi, ga, aloo dloomi nike ní ko. Wa ma nyɛ maa ngɔ nike ní nɛ ɔmɛ kɛ tsu ní kɛ wo Yehowa hɛ mi nyami, nɛ́ ni kpahi nɛ a ná he se. (Rom. 12:4-8) Yehowa suɔ kaa waa hyɛ nike ní nɛ ɔmɛ a nɔ saminya. Enɛ ɔ tsɔɔ kaa e ngɛ bumi kɛ ha wɔ, nɛ e ngɛ hɛ kɛ nɔ fɔmi ngɛ wa mi.—Kane 1 Petro 4:10.

12, 13. Ke ní nɛ wa tsuɔ ngɛ Mawu jami mi tsakeɔ ngɛ be kɛ behi a mi ɔ, e sɛ nɛ e peeɔ wɔ nyakpɛ. Mɛni he je?

¹² Se ngɛ be kɛ behi a mi ɔ, ní nɛ wa tsuɔ ngɛ Mawu jami mi ɔ ma nyɛ ma tsake. Mo susu Yesu nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ he nɛ o hyɛ. Sisije ɔ, e kɛ Yehowa pɛ lɛ ngɛ. (Abɛ 8:22) Lɔ ɔ se ɔ, e piɛɛ Yehowa he kɛ bɔ bɔfo ɔmɛ, je mluku ɔ, kɛ adesahi. (Kol. 1:16) Pee se ɔ, Yehowa tsɔ Yesu kɛ ba zugba a nɔ. A fɔ lɛ kaa bimwɔyo, nɛ pee se ɔ e ba wa. (Filip. 2:7) Yesu ba gbo kɛ kpɔ̃ wɔ, nɛ lɔ ɔ se ɔ, a tle lɛ si kɛ ho hiɔwe ya kaa mumi mi adebɔ, nɛ e ba pee Mawu Matsɛ Yemi ɔ nya Matsɛ ngɛ jeha 1914 ɔ mi. (Heb. 2:9) Se e be ní tsumi nɛ ɔ tsue daa. Ngɛ Yesu Jeha Akpe Nɔ Yemi ɔ se ɔ, e maa ngɔ Matsɛ Yemi ɔ kɛ wo Yehowa dɛ, ‘nɛ Mawu maa ye níhi tsuo a nɔ.’—1 Kor. 15:28.

¹³ Jã kɛ̃ nɛ wɔ hu wa ma nyɛ maa hyɛ blɔ kaa ngɛ be kɛ behi a mi ɔ, wa ní tsumi ma nyɛ ma tsake. Behi fuu ɔ, yi mi kpɔhi nɛ wa mwɔɔ ɔ ma nyɛ ma ha nɛ e ba lɛ jã. Kaa nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ, anɛ jinɛ o sɛ we gba si himi mi, se amlɔ nɛ ɔ, o sɛ gba si himi mi lo? Anɛ o fɔ bimɛ lo? Anɛ lingmi haa nɛ ɔ, o pee o si himi kpokploo konɛ o nyɛ nɛ o ngɔ o he kɛ wo be tsuo sɔmɔmi ní tsumi ɔ mi lo? Si fɔfɔɛ nɛ ɔmɛ tsuo haa nɛ wa náa he blɔ komɛ, se blɔ nya ní tsumi ko hu piɛɛ he. Ke wa si himi tsake ɔ, lɔ ɔ ma nyɛ ma ha nɛ waa  pee fuu, aloo waa pee bɔbɔyoo. Anɛ kpaako o je nɔ lo, aloo o wa ngɛ jeha mi? O ngɛ nɔmlɔ tso mi he wami, aloo o be nɔmlɔ tso mi he wami? Yehowa le nɔ́ nɛ wa ti nɔ tsuaa nɔ ma nyɛ ma tsu ngɛ e sɔmɔmi ní tsumi ɔ mi. E hyɛ we blɔ kaa wa ma tsu ní pe bɔ nɛ wa ma nyɛ, nɛ e bua jɔɔ nɔ́ nɛ wa nyɛɔ tsuɔ ɔ he.—Heb. 6:10.

14. Ngɛ mɛni blɔ nɔ nɛ humi peemi yeɔ bua wɔ nɛ wa bua jɔɔ ngɛ si fɔfɔɛ fɛɛ si fɔfɔɛ mi?

¹⁴ Yesu bua jɔ ní tsumi fɛɛ ní tsumi nɛ a kɛ wo e dɛ ɔ he, nɛ wɔ hu wa ma nyɛ maa pee jã. (Abɛ 8:30, 31) Ke nɔ ko baa e he si ɔ, e bua jɔɔ ní tsumi saisaa nɛ e tsuɔ ngɛ asafo ɔ mi ɔ he. E hɛwi e he kaa e ma ná he blɔ kpahi hwɔɔ se, nɛ e kɛ e juɛmi mɛ nɔ́ nɛ ni kpahi ngɛ tsue ɔ nɔ. Mohu ɔ, e ngɔɔ e he wami kɛ tsuɔ ní tsumi nɛ a kɛ wo e dɛ ɔ konɛ e ná bua jɔmi, ejakaa e le kaa Yehowa lɛ ha lɛ jamɛ a he blɔ ɔ. Jehanɛ hu ɔ, ke ni kpahi ná he blɔ ko ɔ, e naa lɛ kaa Yehowa lɛ ha mɛ. Humi peemi haa nɛ wa jeɔ bumi kpo kɛ tsɔɔ ɔ nihi, nɛ wa fĩɔ a se.—Rom. 12:10.

15. Mɛni wa ma nyɛ maa kase kɛ je bɔ nɛ Gideon pee e he humi ha a mi?

¹⁵ Gideon bɔ mɔde wawɛɛ nɛ e pee e he humi, nɛ wa ma nyɛ maa kase lɛ. Benɛ Yehowa bɔfo ɔ je e he kpo kɛ tsɔɔ Gideon ɔ, Gideon ha nɛ e le kaa weku nɛ e je mi ɔ ji weku nyafii pe kulaa, nɛ lɛ ji jokuɛ pe kulaa. (Many. 6:15) Gideon kplɛɛ ní tsumi nɛ Yehowa ha lɛ ɔ nɔ. Lɔ ɔ se ɔ, e bɔ mɔde kaa e maa nu blɔ tsɔɔmi nɛ ngɛ ní tsumi ɔ he ɔ sisi fitsofitso,  nɛ e hla blɔ tsɔɔmi kɛ je Yehowa ngɔ. (Many. 6:36-40) Gideon hɛ mi wa, nɛ e ngɛ kã. Se kɛ̃ ɔ, e hyɛ e he nɔ saminya, nɛ e kɛ hɛ si kami tsu ní. (Many. 6:11, 27) Benɛ e gbe ní tsumi nɛ Yehowa kɛ ha lɛ ɔ nya, nɛ ma bi ɔmɛ suɔ kaa e ye a nɔ matsɛ ɔ, e kua, nɛ e kpale kɛ ho e we mi ya.—Many. 8:22, 23, 29.

16, 17. Ke nɔ ko nɛ pee ɔ e he humi ɔ ngɛ hlae nɛ e ya e hɛ mi ngɛ asafo ɔ mi ɔ, mɛni he e susuɔ?

¹⁶ Ke wa peeɔ wa he humi ɔ, lɔ ɔ tsɔɔ we kaa e sɛ nɛ waa bɔ wa he mɔde, aloo wa kua ní tsumihi nɛ a kɛ maa wo wa dɛ ngɛ asafo ɔ mi ɔ. Ngmami ɔ woɔ wɔ tsuo he wami kaa waa bɔ wa he mɔde, nɛ waa ya wa hɛ mi. (1 Tim. 4:13-15) Anɛ enɛ ɔ tsɔɔ kaa bɔ tsuaa bɔ nɛ ji ɔ, e sa nɛ wa ní tsumi nɛ tsake lo? Dɛbi. Ngɛ Yehowa yemi kɛ buami nya a, wa ma nyɛ maa ya wa hɛ mi ngɛ ní tsumi fɛɛ ní tsumi nɛ wa ngɛ tsue amlɔ nɛ ɔ mi. Wa ma nyɛ maa ya nɔ nɛ wa ná Kristofohi a su kpakpahi, nɛ waa bɔ wa he mɔde pe bɔ nɛ wa peeɔ sa a, konɛ wa tsu ní tsumi kpakpahi babauu.

¹⁷ Loko nɔ ko nɛ e peeɔ e he humi maa kplɛɛ ní tsumi ko nɔ ɔ, e bɔɔ mɔde kaa e maa le nɔ́ nɛ ní tsumi ɔ ma bi nɛ e pee. Kɛkɛ ɔ, e kɛ anɔkuale yemi kpaa e mi nɛ e hyɛɔ kaa e ma nyɛ ma tsu lo. Kaa nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ, anɛ e ma nyɛ ma ná deka kɛ tsu ní kpahi nɛ a he hia a he ní lo? Anɛ e ma nyɛ maa ngɔ ní nɛ e ngɛ tsue amlɔ nɛ ɔ eko kɛ ha ni kpahi konɛ e nyɛ nɛ e tsu ní tsumi ehe ɔ lo? Ke sane bimi nɛ ɔmɛ tsuo a heto ji dɛbi ɔ, lɛɛ eko ɔ, nɔ kpa ngɛ nɛ e ma nyɛ ma tsu ní tsumi nɛ ɔ he ní pe lɛ. Ke wa sɔleɔ nɛ wa susuɔ níhi a he saminya a, wa maa pee wa he humi, nɛ wa be ní tsumi nɛ wa be nyɛe ma tsu ɔ ngɔe kɛ fɔ wa kuɛ nɔ.

18. (a) Ke wa peeɔ wa he humi, nɛ a ha wɔ ní tsumi ehe ko ɔ, mɛni wa maa pee? (b) Kɛ munyu nɛ ngɛ Roma Bi 12:3 ɔ kɔɔ nɔ nɛ peeɔ e he humi ɔ he ha kɛɛ?

¹⁸ Gideon nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ kaiɔ wɔ kaa ke a ngɔ ní tsumi ehe ko kɛ wo wa dɛ ɔ, Yehowa blɔ tsɔɔmi kɛ e jɔɔmi pɛ ji nɔ́ nɛ maa ye bua wɔ konɛ waa ye manye. Baiblo ɔ woɔ wɔ he wami kaa “waa ba wa he si ha wa Mawu ɔ.” (Mika 6:8) Enɛ ɔ he ɔ, be fɛɛ be nɛ a kɛ ní tsumi ehe ko maa wo wa dɛ ɔ, e sa nɛ waa sɔle, nɛ wa susu nɔ́ fɛɛ nɔ́ nɛ Yehowa deɔ wɔ kɛ guɔ e Munyu ɔ kɛ e we asafo ɔ nɔ ɔ he. Akɛnɛ wa yi mluku he je ɔ, e sa nɛ waa bɔ mɔde nɛ waa nyɛɛ Yehowa blɔ tsɔɔmi se. Nyɛ ha nɛ wa kai kaa, Yehowa he si bami ɔ lɛ ‘peeɔ wɔ nimli nguahi,’ se pi wɔ nitsɛmɛ. (La 18:35, NW) Ke wa baa wa he si haa Mawu ɔ, e maa ye bua wɔ nɛ wa be wa he bue tsɔ pe bɔ nɛ e sa kaa waa bu wa he, nɛ wa be susue kaa wa he hia we tsɔ hulɔ.—Kane Roma Bi 12:3.

19. Mɛni he je nɛ e sa kaa waa pee wa he humi?

¹⁹ Nɔ nɛ peeɔ e he humi ɔ kɛ yi jemi nɛ sa Yehowa a haa lɛ, ejakaa Yehowa ji wa Bɔlɔ kɛ Je Mluku ɔ Matsɛ. (Kpoj. 4:11) Humi peemi haa nɛ wa náa ní tsumi nɛ wa tsuɔ ngɛ asafo ɔ mi ɔ he bua jɔmi, nɛ wa woɔ yiblii kpakpa. Humi peemi haa nɛ wa jeɔ bumi kpo, nɛ e haa nɛ kake peemi hiɔ Yehowa we bi a kpɛti. Ke wa peeɔ wa he humi ɔ, wa buɔ ni kpahi pe wɔ nitsɛmɛ wa he. E haa nɛ wa hyɛɛ wa he nɔ saminya, enɛ ɔ he ɔ, wa pee we tɔmi nɛ hɛdɔ ngɛ he. Ní nɛ ɔmɛ a he je ɔ, loloolo ɔ, e he hia nɛ Mawu we bi nɛ a pee a he humi. Yehowa buɔ nihi nɛ a peeɔ a he humi ɔ kaa a he jua wa. Se ke waa kɛ kahi ngɛ kpee hu nɛɛ? Munyu nɛ nyɛɛ se ɔ maa tsɔɔ wɔ bɔ nɛ wa ma plɛ kɛ pee wa he humi ha ke waa kɛ kahi ngɛ kpee.