1. Mɛni ga womi bɔfo Paulo kɛ ha e nyɛmimɛ Kristofo ɔmɛ? (Moo hyɛ foni nɛ ngɛ ní kasemi ɔ sisije ɔ.)

BENƐ bɔfo Paulo ngma sɛ womi kɛ ya ha Kristofohi nɛ a ngɛ Kolose ɔ, a wo lɛ tsu ngɛ Roma maa pee jeha 60 kɛ ya si 61 ɔ mi. Jamɛ a be ɔ mi ɔ, e piɛ bɔɔ nɛ a ma je lɛ. E tsɔɔ mɛ kaa e he hia nɛ a ná “mumi mi níhi a sisi numi.” (Kol. 1:9) Paulo de kɛ piɛɛ he ke: “I ngɛ enɛ ɔ dee konɛ nɔ ko nɛ ko ngɔ yi mi plɛmi munyuhi kɛ sisi nyɛ. Nyɛɛ hyɛ nyɛ he nɛ hi nɛ nɔ ko nɛ ko ngɔ je mi nile kɛ yaka sisimi kɛ ngɔ nyɛ nyɔguɛ ngɛ adesa kusumihi nya, ngɛ je ɔ mi sisije níhi a nya, se pi ngɛ Kristo blɔ fa mi.” (Kol. 2:4, 8) Paulo ya nɔ nɛ e tsɔɔ nɔ́ he je nɛ susumi komɛ nɛ a he si ɔ dɛ, kɛ nɔ́ he je nɛ adesahi nɛ a yi mluku ɔ ma nyɛ ma ná je ɔ susumi ɔ. Kaa nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ, e ma nyɛ ma ha nɛ nɔ ko nɛ susu kaa e ngɛ juɛmi wawɛɛ, nɛ e nɔ kuɔ pe ni kpahi. Paulo ngma sɛ womi nɛ ɔ konɛ e kɛ ye bua nyɛmimɛ ɔmɛ nɛ a kua je ɔ susumi kɛ ní peepeehi nɛ dɛ ɔ.​—Kol. 2:16, 17, 23.

2. Mɛni he je nɛ e he hia kaa wa susu ní komɛ nɛ a ji je ɔ susumi ɔ a he ɔ?

² Nihi nɛ a hɛɛ je ɔ susumi ɔ kɛ Yehowa blɔ tsɔɔmi tsu we ni, nɛ ke wa hyɛ we nɛ hi ɔ, susumi nɛ ɔ ma nyɛ ma puɛ wa hemi kɛ yemi ɔ bɔɔbɔɔbɔɔ. Mwɔnɛ ɔ, je ɔ susumi ɔ bɔle wɔ tsuo kɛ kpe. Wa naa ekomɛ ngɛ tiivi nɔ, Intanɛti ɔ nɔ, ní tsumi hehi, kɛ  sukuuhi a mi. Ngɛ munyu nɛ ɔ mi ɔ, wa ma susu nɔ́ nɛ wa ma nyɛ maa pee konɛ a ko ngɔ susumi nɛ ɔmɛ kɛ sisi wɔ ɔ he. Wa ma susu níhi enuɔ komɛ nɛ a ji je ɔ susumi ɔ a he, kɛ blɔ nɔ nɛ wa maa gu kɛ kua jamɛ a susumi ɔmɛ.

3. Mɛni susumi nɛ nihi fuu hɛɛ, nɛ mɛni he je?

³ “Ke i he we yi kaa Mawu ngɛ po, ma nyɛ ma pee nɔmlɔ kpakpa.” Ngɛ mahi fuu a nɔ ɔ, nihi pɔɔ demi ke a he we yi kaa Mawu ngɛ, nɛ a kɛ jami ko hu bɔɛ. Nihi nɛ a deɔ enɛ ɔ susuu we níhi a he saminya konɛ a le kaa Mawu ngɛ loo e be, se mohu ɔ, a susuɔ kaa a ma nyɛ maa pee mɛ nitsɛmɛ a suɔmi nya ní kɛkɛ. (Kane La 10:4.) Nihi fuu buɔ a he juɛmitsɛmɛ, enɛ ɔ he ɔ, a deɔ ke, “Ke i he we yi kaa Mawu ngɛ po ɔ, ma nyɛ ma ba ye je mi saminya.”

4. Mɛni blɔ nɔ wa ma nyɛ maa gu kɛ ye bua nɔ ko nɛ e he we yi kaa Bɔlɔ ko ngɛ ɔ?

⁴ Anɛ juɛmi ngɛ mi kaa nɔ ko ma he ye kaa Bɔlɔ ko be lo? Ke nɔ ko ke e ma hla heto ɔ ngɛ je mi si kpami mi ɔ, e maa laa kulaa. Se ngɛ anɔkuale mi ɔ, heto ɔ ngɛ kpiti. Ke tsu fɛɛ tsu ɔ, nɔ ko nɛ e ma a, lɛɛ bɔ níhi nɛ wami ngɛ a mi ɔ hu nɛɛ? Ngɛ anɔkuale mi ɔ, wami yiblii ɔmɛ ngɛ nyakpɛ wawɛɛ pe tsu fɛɛ tsu nɛ a ma, ejakaa a ma nyɛ maa pee a he nɔ, se tsu be nyɛe maa pee e he nɔ. Wami yiblii nɛ ɔmɛ ngɛ nɔ́ nɛ tsɔɔ a klemi, a su, kɛ a ní peepee, nɛ a kɛ ní nɛ ɔmɛ peeɔ mɛ nitsɛmɛ a henɔ. Mɛnɔ nɛ e pee wami yiblii nɛ ɔmɛ jã a? Baiblo ɔ ha heto ke: “We fɛɛ we ɔ, nɔ ko lɛ e ma, se nɔ nɛ e pee níhi tsuo ɔ ji Mawu.”​—Heb. 3:4.

5. Mɛni wa ma nyɛ ma de ngɛ juɛmi nɛ nihi hɛɛ kaa ke wa he we Mawu yi po ɔ, wa ma nyɛ maa le nɔ́ nɛ da a he?

⁵ Mɛni wa ma nyɛ ma de ngɛ juɛmi nɛ nihi hɛɛ kaa ke wa he we Mawu yi po ɔ, wa ma nyɛ maa le nɔ́ nɛ da a he? Mawu Munyu ɔ ha nɛ wa le kaa nihi nɛ a he we Mawu yi po ngɛ su kpakpa komɛ. (Rom. 2:14, 15) Kaa nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ, eko ɔ, a buɔ a fɔli, nɛ a suɔ mɛ. Se ke nɔ ko kplɛɛ we nɔ kaa Bɔlɔ nɛ ngɛ suɔmi ɔ ji nɔ nɛ e sa kaa e tsɔɔ wɔ nɔ́ nɛ da kɛ nɔ́ nɛ dɛ ɔ, kɛ wa naa jamɛatsɛ ɔ je mi bami nɛ e ke e he tsɔ ɔ ha kɛɛ? (Yes. 33:22) Mwɔnɛ ɔ, ke nihi fuu nɛ a kɔɔ nɔ se ɔ susu bɔ nɛ je ɔ ngɛ puɛe ha a he ɔ, a naa kaa adesa hia Mawu yemi kɛ buami niinɛ. (Kane Yeremia 10:23.) Enɛ ɔ he ɔ, e sɛ nɛ wa susu kaa ke nɔ ko he we Mawu yi nɛ e kɛ e sisi tomi mlaahi tsu we ní ɔ, e ma nyɛ maa le nɔ́ nɛ da.​—La 146:3.

6. Mɛni susumi nihi fuu hɛɛ ngɛ jami he?

⁶ “Ke o be jami ko mi ɔ, o ma nyɛ ma ná bua jɔmi.” Nihi fuu ngɛ je ɔ mi nɛ a hɛɛ susumi nɛ ɔ, ejakaa a naa jami kaa nɔ́ ko nɛ bua jɔmi be mi, nɛ se nami hu be he. Jehanɛ hu ɔ, jamihi fuu tsɔɔ hɛl tsɔɔmi, a heɔ mi dlami nyɔngma, nɛ a kɛ a he woɔ ma kudɔmi sanehi a mi nɛ a kɛ jeɔ nihi kɛ jeɔ Mawu he. Enɛ ɔ he ɔ, e be nyakpɛ kaa nihi fuu susuɔ kaa a ma nyɛ ma ná bua jɔmi ke a kɛ a he wui jami ko mi! Eko ɔ, nimli nɛ ɔmɛ ma de ke, “Ye bua jɔ Mawu munyu he, se i sume kaa i kɛ ye he maa wo jami kuu ko mi.”

7. Ngɛ mɛni blɔ nɔ nɛ anɔkuale jami kɛ bua jɔmi baa?

⁷ Se anɛ e ji anɔkuale kaa nɔ ko ma nyɛ ma ná bua jɔmi ke e kɛ e he wui jami ko mi lo? Ngɛ anɔkuale mi ɔ, nɔ ko ma nyɛ ma ná bua jɔmi ke e kɛ e he wui lakpa jami mi, se ja huɛ bɔmi kpakpa ngɛ e kɛ Yehowa, nɔ nɛ ji “bua jɔmi Mawu” ɔ a kpɛti loko e ma nyɛ ma ná bua jɔmi nitsɛnitsɛ. (1 Tim. 1:11) Nɔ́ fɛɛ nɔ́ nɛ Mawu peeɔ ɔ, e peeɔ konɛ ni kpahi nɛ a ná he se. E sɔmɔli hu ngɛ bua jɔmi, ejakaa a suɔ kaa a maa ye bua nihi. (Níts. 20:35) Kaa  nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ, mo susu bɔ nɛ anɔkuale jami haa nɛ bua jɔmi hiɔ wekuhi a mi ha a he nɛ o hyɛ. Anɔkuale jami tsɔɔ wɔ kaa e sa nɛ wa je bumi kpo kɛ tsɔɔ wa hunomɛ kɛ wa yihi, waa ye wa gba si himi kita amɛ a nɔ, wa ko puɛ gba, wa tsɔse wa bimɛ konɛ a je bumi kpo, nɛ wa je suɔmi nitsɛnitsɛ kpo. Enɛ ɔ he ɔ, anɔkuale jami haa nɛ kake peemi kɛ bua jɔmi hiɔ wa we asafo ɔmɛ, kɛ wa je kɛ wɛ nyɛmi peemi ɔ mi.​—Kane Yesaya 65:13, 14.

8. Ngɛ mɛni blɔ nɔ nɛ wa ma nyɛ maa ngɔ Mateo 5:3 ɔ kɛ ye bua nihi konɛ a le nɔ́ nɛ haa nɔ bua jɔmi nitsɛnitsɛ?

⁸ Ke nɔ ko sɔmɔ we Mawu ɔ, anɛ e ma nyɛ ma ná bua jɔmi lo? Mo susu sane nɛ ɔ he nɛ o hyɛ, Mɛni haa nihi bua jɔmi? Ni komɛ ngɛ nɛ ní tsumi ko, he mi kami ko, aloo fiɛmi ko nɛ haa mɛ bua jɔmi. Ni komɛ hu a bua jɔ he kaa a maa ye bua a weku mi bimɛ aloo a huɛmɛ. Ní nɛ ɔmɛ tsuo ma nyɛ ma ha nɔ ko bua jɔmi, se a bɔ wɔ ngɛ yi mi tomi ko he je, nɛ lɔ ɔ nɛ haa nɔ bua jɔmi nɛ ngɛ kɛ yaa neneene. Wa be kaa lohwehi. A bɔ wɔ konɛ wa nyɛ nɛ waa kase wa Bɔlɔ ɔ he ní, nɛ wa sɔmɔ lɛ ngɛ anɔkuale mi. Bɔ nɛ Mawu bɔ wɔ ha a he je ɔ, wa nyɛɔ peeɔ enɛ ɔ kɛ bua jɔmi. (Kane Mateo 5:3.) Kaa nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ, ke anɔkuale Kristofohi bua a he nya kɛ ngɛ Yehowa jae ɔ, a bua jɔɔ, nɛ a woɔ a sibi he wami. (La 133:1) Jehanɛ hu ɔ, kake peemi ngɛ a nyɛmi peemi ɔ mi, a je mi bami he tsɔ, nɛ a ngɛ hɛ nɔ kami kpakpa.

9. (a) Mɛni susumi nɛ kɔɔ bɔmi nami he nɛ pɔ he mwɔnɛ ɔ? (b) Mɛni he je nɛ Mawu Munyu ɔ kplɛɛ we nihi nɛ a jeɔ a hunomɛ aloo a yihi a se ɔ nɔ ɔ?

⁹ “Mɛni tɔmi nɛ ngɛ he kaa nɔ ko maa je e huno loo e yo se?” Eko ɔ, nihi ma de wɔ ke: “Nyɛ ngɛ kpɛii tsɔ. E sa nɛ adesa nɛ ye mle bɔɔ.” Se susumi nɛ nihi hɛɛ kaa Kristofo no ma nyɛ maa bɔ ajuama a dɛ. Mɛni he je? Ejakaa Mawu Munyu ɔ kplɛɛ we ajuama bɔmi nɔ. * (Kane 1 Tɛsalonika Bi 4:3-8.) Yehowa ngɛ he blɔ kaa e woɔ wɔ mlaahi, ejakaa lɛ nɛ e bɔ wɔ. Mawu Mlaa a tsɔɔ kaa nyumu kɛ yo nɛ a sɛ gba si himi mi pɛ ji nihi nɛ a ma nyɛ ma ná bɔmi. Mawu woɔ wɔ mlaahi ejakaa e suɔ wɔ. Wa náa mlaa nɛ ɔmɛ a he se. Suɔmi, bumi, kɛ he piɛ pomi hiɔ wekuhi nɛ a kɛ mlaa nɛ ɔmɛ tsuɔ ní ɔ a mi. Mawu sume nihi nɛ a le e mlaa amɛ se a kɛ tsu we ní ɔ.​—Heb. 13:4.

10. Mɛni blɔ nɔ Kristofo no maa gu kɛ yu e he ngɛ ajuama bɔmi he?

¹⁰ Mawu Munyu ɔ tsɔɔ wɔ bɔ nɛ wa ma plɛ kɛ yu wa he ngɛ ajuama bɔmi he kulaa ha. Blɔ kake nɛ wa ma nyɛ maa gu nɔ kɛ pee jã ji kaa wa maa hyɛ níhi nɛ waa kɛ wa hɛngmɛ hyɛɛ ɔ saminya. Yesu de ke: “Nɔ fɛɛ nɔ nɛ e yaa nɔ nɛ e hyɛɛ yo nɛ e he peeɔ lɛ akɔnɔ ɔ, e kɛ lɛ puɛ gba momo ngɛ e tsui mi. Lɔ ɔ he ɔ, ke o hiɔ nɔ hɛ ngmɛ ha nɛ o nane ngɛ tɔ̃tɔ̃e ɔ, hiaa nɛ o sake ngɔ fɔ he.” (Mat. 5:28, 29) Enɛ ɔ he ɔ, e sɛ nɛ Kristofo no nɛ hyɛ fonihi, aloo e bu lahi nɛ tleɔ bɔmi nami he akɔnɔ si ɔ tue. Bɔfo Paulo ngma sɛ womi kɛ ya ha e nyɛmimɛ Kristofo ɔmɛ. E de ke: ‘Nyɛɛ gbe nyɛ nɔmlɔ tso ɔ he ní ɔmɛ nɛ a ngɛ zugba a nɔ ngɛ ajuama bɔmi he.’ (Kol. 3:5) Jehanɛ hu ɔ, e sa nɛ waa hyɛ níhi nɛ wa susuɔ he, kɛ níhi nɛ wa sɛɛɔ he ní ɔ saminya.​—Efe. 5:3-5.

11. Mɛni he je nɛ eko ɔ, wa maa ngɔ he lo nya ní tsumi kɛ pee nɔ́ titli ngɛ wa si himi mi ɔ?

¹¹ “Loko o ma ná bua jɔmi ɔ, ja o tsu ní tsumi nɛ e hiɔwo kle.” Nihi fuu woɔ wɔ he wami konɛ waa ngɔ he lo nya ní tsumi nguahi kɛ pee nɔ́  titli ngɛ wa si himi mi. Eko ɔ, ní tsumi kaa jã a ma ha nɛ wa he biɛ, wa ná he wami ko, aloo wa ná ní. Akɛnɛ nihi fuu ngɔɔ ní tsumi nɛ ɔmɛ kɛ peeɔ nɔ́ titli ngɛ a si himi mi he je ɔ, eko ɔ, Kristofo no ko hu ma ná susumi nɛ ɔ eko.

12. Anɛ ní tsumi kpakpa nɛ nɔ ko ma ná a ji nɔ́ nɛ ma ha nɛ e ná bua jɔmi lo?

¹² Anɛ e ji anɔkuale kaa he lo nya ní tsumi nɛ haa nɔ he wami aloo e haa nɛ nɔ heɔ biɛ ɔ ma nyɛ ma ha nɛ wa ná bua jɔmi nitsɛnitsɛ lo? Dɛbi. Mo kai kaa Satan suɔ kaa e ná he wami nɛ e he biɛ. Ngɛ blɔ ko nɔ ɔ, e ná ní nɛ ɔmɛ, se loloolo ɔ, e mi mi fu, nɛ e be bua jɔmi. (Mat. 4:8, 9; Kpoj. 12:12) Ke wa ngɔ bua jɔmi nɛ wa náa ke wa ye bua nihi nɛ a ba ná Mawu he ní nile nɛ haa nɔ neneene wami ɔ kɛ to he lo nya ní tsumi he ɔ, wa naa kaa bua jɔmi nɛ jeɔ he lo nya ní tsumi mi kɛ baa a pi nɔ́ ko kulaa. Jehanɛ se hu ɔ, je ɔ mumi ɔ haa nɛ nihi kɛ a he siɔ koli wawɛɛ. E haa nɛ nihi a hɛ tsuɔ, nɛ a jeɔ a sibi hunga, se nyagbenyagbe ɔ, a naa kaa a “ngɛ fo tue kɛ ngɛ kɔɔhiɔ se nyɛɛe kɛkɛ.”​—Fiɛlɔ 4:4.

13. (a) Mɛni juɛmi nɛ e sa nɛ waa hɛɛ ngɛ he lo nya ní tsumi he? (b) Mɛni Paulo tsɔɔ kaa e ha lɛ bua jɔmi ngɛ sɛ womi nɛ e ngma kɛ ya ha Tɛsalonika bi ɔmɛ ɔ mi?

¹³ Ngɛ anɔkuale mi ɔ, e sa nɛ wa tsu ní kɛ hiɛ wa he, nɛ tɔmi ko be he kaa wa maa hla ní tsumi nɛ wa bua jɔ he. Se e sɛ nɛ wa he lo nya ní tsumi nɛ pee nɔ́ titli ngɛ wa si himi mi. Yesu de ke: “Nɔ ko be nyɛe maa pee nyɔguɛ kɛ ha nyɔmtsɛmɛ enyɔ; ejakaa ke e ná we nɔ kake he ninyɛ nɛ e suɔ nɔ kpa a, lɛɛ e maa mɛtɛ nɔ kake he nɛ e ma kua nɔ kpa a. Nyɛ be nyɛe maa pee nyɔguɛhi kɛ ha Mawu, kɛ Ní Nami tsuo.” (Mat. 6:24) Ke wa ngɔ wa juɛmi kɛ ma Yehowa sɔmɔmi kɛ e Munyu ɔ nɛ wa maa tsɔɔ nihi ɔ nɔ ɔ, wa ma ná bua jɔmi nɛ se be. Bɔfo Paulo ná enɛ ɔ mi níhi a si kpami. Benɛ e ji niheyo ɔ, e kɛ e juɛmi ma ní tsumi kɛ blɔ nya nɛ e ma ná ngɛ Yuda jami mi ɔ nɔ. Se benɛ e ba plɛ pee fiɛɛlɔ ɔ, e na bɔ nɛ nihi he Mawu sɛ gbi ɔ ye, kɛ bɔ nɛ e tsake a si himi ha a, nɛ enɛ ɔ ha lɛ bua jɔmi nitsɛnitsɛ. (Kane 1 Tɛsalonika Bi 2:13, 19, 20.) Ní tsumi ko be nɛ haa nɔ bua jɔmi pe enɛ ɔ.

14. Mɛni he je nɛ nihi fuu susuɔ kaa adesahi ma nyɛ ma tsu a nyagba amɛ a he ní ɔ?

¹⁴ “Adesahi nitsɛmɛ ma nyɛ ma tsu a haomi ɔmɛ a he ní.” Nihi fuu hɛɛ susumi nɛ ɔ.  Mɛni he je? Ke munyu nɛ ɔ ji anɔkuale ɔ, lɛɛ lɔ ɔ maa tsɔɔ kaa adesahi hia we Mawu blɔ tsɔɔmi, nɛ a ma nyɛ maa pee nɔ́ nɛ a suɔ. Jehanɛ se hu ɔ, eko ɔ, wa ma susu kaa susumi nɛ nihi fuu hɛɛ kaa adesa nitsɛ ma nyɛ ma tsu e haomihi a he ní ɔ ji anɔkuale, ejakaa níhi a mi hlami ko nɛ a pee ɔ tsɔɔ kaa ta, awi yemi, hiɔ kɛ ohia tsuo ngɛ si bae. Amaniɛ bɔmi ko tsɔɔ kaa “nɔ́ he je nɛ si himi ɔ ngɛ kpakpa pee ji kaa adesahi ma a juɛmi nya si kaa a ma ha nɛ je ɔ nɛ pee he ko nɛ e ngɛ bua jɔmi.” Anɛ munyu kaa jã a tsɔɔ kaa adesahi nyɛ nɛ a ngɛ níhi nɛ ngɛ a nya gbae be kɛkɛɛ ji nɛ ɔ a he ní tsue lo? Bɔ nɛ pee nɛ wa ná heto ɔ, ha nɛ wa susu wa nyagba amɛ a he saminya nɛ waa hyɛ.

15. Mɛni odasehi nɛ tsɔɔ bɔ nɛ adesahi ngɛ nɔ́ nae wawɛɛ ha?

¹⁵ Tahi: Je mi ta enyɔ ɔmɛ tane nihi nɛ a he hiɛ pe ayɔ 60 a yi. Ngɛ je mi ta enyɔne ɔ se po ɔ, adesahi ngɛ ta hwue loloolo. Benɛ e ke suu jeha 2015 ɔ, yi mi wami aloo ta fiee nihi ayɔ 65 kɛ je a wehi a mi. Ngɛ jeha 2015 ɔ pɛ mi ɔ, ta fiee nihi maa pee ayɔ nyɔngma kɛ enyɔ kɛ fã. Awi yemi: E ngɛ mi kaa ngɛ ma komɛ a nɔ ɔ, blɔ komɛ nɛ a guɔ nɔ kɛ yeɔ nihi awi ɔ ngɛ si bae mohu lɛɛ, se amlɔ nɛ ɔ, kɔmpiuta nɛ a kɛ fiaa ojo, yi mi wami ní peepeehi nɛ yaa nɔ ngɛ we mi, kɛ ma he gbeye womi ngɛ nɔ yae wawɛɛ ngɛ ma nɛ ɔmɛ a nɔ. Jehanɛ hu ɔ, nihi fuu he ye kaa anɔkuale yemi ta kulaa ngɛ je ɔ mi. Adesahi nyɛ we nɛ a po awi yemi se. Hiɔ: Hiɔ komɛ ngɛ nɛ wa ná a nya tsa ba. Se amaniɛ bɔmi ko nɛ ba ngɛ jeha 2013 ɔ mi ɔ tsɔɔ kaa hiɔ komɛ kaa tsui hiɔ, stroke, kansa, hoha, kɛ sikli hiɔ gbeɔ nihi nɛ a yi jeha 60 lolo ɔ a kpɛti nihi ayɔ nɛɛ daa jeha. Ohia: World Bank ɔ tsɔɔ kaa ngɛ Afrika pɛ ɔ, nihi ayɔ 280 ji nihi nɛ a ngɛ ohia ngmlikiti yee ngɛ jeha 1990 ɔ mi, se benɛ jeha 2012 ke e suu ɔ, yibɔ ɔ ya su ayɔ 330.

16. (a) Mɛni he je nɛ Mawu Matsɛ Yemi ɔ pɛ nɛ e ma nyɛ ma tsu adesahi a nyagbahi a he ní ɔ? (b) Mɛni Matsɛ Yemi jɔɔmihi nɛ Yesaya kɛ la polɔ ko tu he munyu?

¹⁶ Mwɔnɛ ɔ, nihi nɛ a foɔ mɛ pɛ a nɔ́ mi nɛ a ngɛ sika kɛ ma kudɔmi he blɔ nya tomi ɔmɛ a nɔ hyɛe. Niinɛ, nihi kaa jã a be nyɛe ma ha nɛ ta, awi yemi, hiɔ, kɛ ohia se nɛ po, ja Mawu Matsɛ Yemi ɔ pɛ. Mo susu nɔ́ nɛ Yehowa maa pee ha adesahi ɔ he nɛ o hyɛ. Ta: Mawu Matsɛ Yemi ɔ ma je nihi nɛ a foɔ mɛ pɛ a nɔ́ mi, nihi nɛ a yi anɔkuale, ma he suɔmi, lakpa jami, kɛ Satan nitsɛ kɛ je. (La 46:8, 9) Awi yemi: Amlɔ nɛ ɔ po ɔ, Mawu Matsɛ Yemi ɔ ngɛ nihi ayɔhi abɔ ní tsɔɔe konɛ a suɔ a sibi, nɛ a ná hɛ kɛ nɔ fɔmi ngɛ a sibi a mi. Enɛ ɔ ji nɔ́ ko nɛ nɔ yemi ko be nyɛe maa pee. (Yes. 11:9) Hiɔ: Yehowa ma ha nɛ e we bi ma ná nɔmlɔ tso mi he wami kpakpa. (Yes. 35:5, 6) Ohia: Yehowa ma je ohia kɛ je, nɛ e ma ha nɛ e we bi nɛ ná si hi mi kpakpa, nɛ huɛ bɔmi kpakpa maa hi e kɛ mɛ a kpɛti. Enɛ ɔ hi pe ní nami tsuo.​—La 72:12, 13.

17. Kɛ o ma plɛ kɛ kua je ɔ susumi ɔ ha kɛɛ?

¹⁷ Ke je ɔ susumi ko ha nɛ e pee kaa nɔ́ nɛ o hemi kɛ yemi ɔ ngɛ si bae ɔ, moo pee sane ɔ he níhi a mi hlami ngɛ Mawu Munyu ɔ mi, nɛ o kɛ o nyɛmi Kristofo no ko nɛ e hemi kɛ yemi ɔ mi wa a nɛ susu he. Mo susu nɔ́ he je nɛ eko ɔ, nihi fuu kplɛɛ jamɛ a susumi ɔ nɔ, nɔ́ he je nɛ jamɛ a susumi ɔ dɛ, kɛ bɔ nɛ o ma plɛ kɛ kua jamɛ a susumi ɔ ha a he. Niinɛ, wɔ tsuo wa ma nyɛ maa yu wa he ngɛ je ɔ susumi ɔ he ke waa kɛ Paulo ga womi nɛ e kɛ ha asafo nɛ ngɛ Kolose ɔ tsu ní ɔ. E de ke: “Nyɛɛ ya nɔ nɛ nyɛɛ nyɛɛ ngɛ juɛmi mi ngɛ ni nɛmɛ nɛ a ngɛ se ɔmɛ a kpɛti . . . Nyɛɛ le bɔ nɛ e sa kaa nyɛ ha nɔ fɛɛ nɔ heto ha.”​—Kol. 4:5, 6.