1, 2. (a) Ke pi Baiblo ɔ he ɔ, kɛ wa si himi ko pee ha kɛɛ? (b) Mɛni ma nyɛ maa ye bua wɔ konɛ wa ná Mawu Munyu ɔ he se?

MO SUSU he nɛ o hyɛ. Ke pi Baiblo ɔ he ɔ, kɛ o si himi ko pee ha kɛɛ? Jinɛ o be ga womi kpakpa náe nɛ o kɛ maa ba o je mi. O be anɔkuale nɛ kɔɔ Mawu, wa si himi, kɛ hwɔɔ se he ɔ lee. Nɛ o be bɔ nɛ Yehowa kɛ adesahi hi si ha blema a hu lee.

² Wa bua jɔ kaa wa be diblii nɛ ɔ mi. Yehowa ha wɔ e Munyu nɛ ji Baiblo ɔ, nɛ e wo si kaa sɛ gbi nɛ ngɛ mi ɔ maa hi si kɛ ya neneene. Bɔfo Petro tsɛ Yesaya 40:8 ɔ se. Kaa bɔ nɛ wa le ɔ, jamɛ a ngmami ɔ kɔ we Baiblo ɔ he tutuutu, se kɛ̃ ɔ, wa ma nyɛ maa ngɔ kɛ to sɛ gbi nɛ ngɛ Baiblo ɔ mi ɔ he. (Kane 1 Petro 1:24, 25.) Ngɛ anɔkuale mi ɔ, ke wa kane Baiblo ɔ ngɛ gbi nɛ wa nu saminya mi ɔ, wa ma ná he se wawɛɛ. Nihi nɛ a suɔ Mawu Munyu ɔ le kaa munyu nɛ ɔ ji anɔkuale. Ngɛ jeha lafahi nɛ be ɔ mi ɔ, nihi bɔ mɔde wawɛɛ kɛ tsɔɔ Baiblo ɔ sisi, nɛ a gba ha nihi fuu ngɛ si temi kɛ womihi nɛ a kɛ kpe ɔ tsuo se. Nɔ́ nɛ a pee ɔ kɛ Mawu suɔmi nya ní nɛ ji kaa “nimli tsuo nɛ le anɔkuale ɔ, konɛ a he a yi wami” ɔ kpaa gbi.​—1 Tim. 2:3, 4.

3. Mɛni he wa ma susu ngɛ munyu nɛ ɔ mi? (Moo hyɛ foni nɛ ngɛ ní kasemi ɔ sisije ɔ.)

 ³ Ngɛ munyu nɛ ɔ mi ɔ, wa ma susu bɔ nɛ Mawu Munyu ɔ gblee si fɔfɔɛhi nɛ nyɛɛ se nɛ ɔmɛ a mi ɔ he: (1) Gbi nɛ tsakeɔ, (2) nɔ yemi slɔɔtohi nɛ a ba ye je ɔ nɔ, kɛ (3) si nɛ a te kɛ wo Baiblo ɔ sisi tsɔɔmi. Kɛ ní nɛ ɔmɛ nɛ wa ma susu he ɔ maa ye bua wɔ ha kɛɛ? E ma ha nɛ wa bua nɛ jɔ Mawu Munyu ɔ he wawɛɛ. Jehanɛ hu ɔ, e ma ha nɛ suɔmi nɛ wa ngɛ kɛ ha Baiblo ɔ Ngmalɔ ɔ mi nɛ wa.​—Mika 4:2; Rom. 15:4.

4. (a) Benɛ je ngɛ jɔe nɛ je ngɛ nae ɔ, mɛni blɔ nɔ nɛ gbi tsakeɔ ngɛ? (b) Mɛni tsɔɔ kaa wa Mawu ɔ hyɛ we nɔ hɛ mi, nɛ kɛ enɛ ɔ haa nɛ o nuɔ he ha kɛɛ?

⁴ Benɛ je ngɛ jɔe nɛ je ngɛ nae ɔ, gbi hu ngɛ tsakee. Munyunguhi kɛ bɔ nɛ wa deɔ ní komɛ ha a a sisi numi ma nyɛ ma tsake kulaa. Eko ɔ, o yɔse tsakemi nɛ ɔ ngɛ gbi nɛ o tuɔ ɔ mi. Jã kɛ̃ nɛ Hebri kɛ Hela gbi nɛ ji gbihi titli nɛ a kɛ ngma Baiblo ɔ hu tsake. Hebri kɛ Hela gbi ɔ nɛ nihi tuɔ mwɔnɛ ɔ je kpa ngɛ nɔ́ nɛ a kɛ ngma Baiblo ɔ he. Enɛ ɔ he ɔ, ke nɔ ko suɔ nɛ e nu Mawu Munyu ɔ sisi ɔ, ja e kane nɔ́ nɛ a tsɔɔ sisi, ke ji nɔ ɔ nu Hebri aloo Hela gbi nɛ a tuɔ mwɔnɛ ɔ po. Ni komɛ susuɔ kaa e sa nɛ a kase blema Hebri kɛ Hela gbi ɔ konɛ a nyɛ nɛ a nu Baiblo ɔ sisi saminya. Se ngɛ anɔkuale mi ɔ, eko ɔ, lɔ ɔ be mɛ ye buae kaa bɔ nɛ a susuɔ ɔ. * Wa bua jɔ kaa amlɔ nɛ ɔ, a tsɔɔ Baiblo mluku ɔ aloo e fã ko sisi kɛ ya gbihi maa pee 3,000 mi. E ngɛ heii kaa Yehowa suɔ nɛ ‘mahi kɛ wɛtsohi, kɛ gbihi tsuo’ nɛ a ná e Munyu ɔ he se. (Kane Kpojemi 14:6.) Anɛ enɛ ɔ ha we nɛ o hɛ mo kɛ su Mawu nɛ ngɛ suɔmi, nɛ e hyɛ we nɔ hɛ mi ɔ he haa lo?​—Níts. 10:34.

5. Mɛni ha nɛ King James Version ɔ ba pee slɔɔto ɔ?

⁵ Ke gbi tsakeɔ ɔ, lɛɛ kokooko ɔ, e maa sa gbihi nɛ a tsɔɔ Baiblo ɔ sisi kɛ ya mi ɔ hu a he. Baiblo sisi tsɔɔmi ko nɛ be ko nɛ be ɔ, e he wɛ kaa nihi maa nu sisi ɔ, mwɔnɛ ɔ, nihi fuu nui sisi hu. Kaa nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ, mo susu Baiblo ko nɛ a tsɔɔ sisi kɛ ya Blɛfo gbi mi ɔ he nɛ o hyɛ. A pee King James Version kekleekle nɔ́ ɔ ngɛ jeha 1611 ɔ mi. E ba pee Baiblohi nɛ a tsɔɔ sisi kɛ ya Blɛfo gbi mi nɛ a he biɛ wawɛɛ ɔ a kpɛti kake. Munyunguhi nɛ a kɛ tsu ní ngɛ Baiblo nɛ ɔ mi ɔ sa Blɛfo gbi ɔ he wawɛɛ. * Se King James Version ɔ kɛ Mawu biɛ ɔ tsu we ní ngɛ hehi fuu. E kɛ biɛ “Yehowa” a tsu ní ngɛ ngmami bɔɔ komɛ a mi, nɛ ngɛ Hebri Ngmami ɔ mi ɔ, a je Mawu biɛ ɔ ngɛ hehi nɛ e je kpo ngɛ ɔ, nɛ a ngɔ ningma okadi nguahi kɛ ngma sablai nɛ ji “NYƆMTSƐ” ɔ kɛ wo lejɛ ɔ. Pee se ɔ, benɛ a ngɛ Baiblo nɛ ɔ fiae ekohu ɔ, a ngɔ “NYƆMTSƐ” nɛ a ngɔ ningma okadi nguahi kɛ ngma a kɛ tsu ní ngɛ Kristofohi a Hela Ngmami ɔ hu mi. Enɛ ɔ he ɔ, King James Version ɔ tsɔɔ hehi nɛ e sa kaa Mawu biɛ ɔ nɛ hi ngɛ nɔ́ nɛ a pɔɔ lɛ tsɛmi ke Somi He ɔ mi.

6. Mɛni he je nɛ wa bua jɔ New World Translation ɔ he ɔ?

⁶ Se jehahi komɛ a se ɔ, Blɛfo gbi munyunguhi nɛ a kɛ tsu ní ngɛ King James Version ɔ mi ɔ be be. Jã kɛ̃ nɛ e ji ngɛ blema Baiblo sisi tsɔɔmihi nɛ ngɛ gbi kpahi a mi ɔ hu blɔ fa mi. Ke jã a, lɛɛ anɛ wa bua jɔɛ kaa wa nine su New World Translation of the Holy Scriptures nɛ a ngɔ munyunguhi nɛ waa kɛ tsuɔ ní mwɔnɛ ɔ  kɛ ngma a nɔ lo? A tsɔɔ Baiblo nɛ ɔ mluku aloo e fã ko sisi kɛ ya gbihi nɛ hiɛ pe 150 mi. Enɛ ɔ tsɔɔ kaa nihi fuu nɛ a ngɛ je ɔ mi mwɔnɛ ɔ ma nyɛ maa kane Baiblo nɛ ɔ ngɛ mɛ nitsɛmɛ a je gbi mi. Munyunguhi nɛ a sisi numi yi nɛ a kɛ tsu ní ngɛ Baiblo nɛ ɔ mi ɔ haa nɛ sɛ gbi nɛ ngɛ Mawu Munyu ɔ mi ɔ taa nɔ tsui he. (La 119:97) Ngɛ anɔkuale mi ɔ, New World Translation ɔ ngɔ Mawu biɛ ɔ kɛ wo hehi nɛ e sa nɛ e je kpo ngɛ ngɛ Ngmami ɔ mi ɔ.

7, 8. (a) Mɛni he je nɛ Yuda bi nɛ a hi si jeha lafa etɛ loko a fɔ Kristo ɔ a kpɛti nihi fuu nui Hebri Ngmami ɔ sisi ɔ? (b) Mɛni ji Hela Septuagint ɔ?

⁷ Nɔ yemi slɔɔtohi nɛ a ba yeɔ je ɔ nɔ ɔ haa nɛ gbi nɛ nihi fuu tuɔ ɔ hu tsakeɔ. Se mɛni blɔ nya Mawu to konɛ ke tsakemi nɛ ɔmɛ ba a, nihi nɛ a nu e Munyu ɔ sisi? Blema nɔ hyɛmi nɔ́ ko haa nɛ wa naa heto ɔ. Nihi nɛ Mawu ha nɛ a ngma Baiblo ɔ mi womihi 39 nɛ sɛ hlami ɔ ji Yuda bi, aloo Israel bi. Sisije ɔ, mɛ ji nihi nɛ a ‘tu Mawu Munyu ɔ ngɔ wo a dɛ.’ (Rom. 3:1, 2) Se ngɛ jeha lafa etɛ loko a fɔ Kristo ɔ mi ɔ, Yuda bi fuu nui Hebri gbi ɔ hu. Mɛni he je? Ejakaa Alexander Ngua a ye mahi fuu a nɔ, nɛ Hela Nɔ Yemi ɔ he si ngɛ je ɔ mi tsuo. (Dan. 8:5-7, 20, 21) Enɛ ɔ ha nɛ Hela gbi ɔ ba pee gbi titli nɛ a tuɔ ngɛ mahi fuu a nɔ, nɛ Yuda bi nɛ a gbɛ fia a hu tuɔ Hela gbi ɔ. Akɛnɛ Yuda bi fuu tuɔ Hela gbi ɔ he je ɔ, e he wa ha a kpɛti nihi fuu kaa a maa nu Hebri Ngmami ɔ sisi. Mɛni blɔ nɔ a gu kɛ tsu nyagba nɛ ɔ he ní?

⁸ Maa pee jeha 250 loko a fɔ Kristo ɔ, a tsɔɔ Baiblo ɔ mi womihi enuɔ nɛ sɛ hlami ɔ sisi kɛ je Hebri gbi mi kɛ ya Hela gbi mi. Pee se ɔ, a tsɔɔ Hebri Ngmami nɛ piɛ ɔ hu sisi, nɛ a gbe nya ngɛ jeha lafa enyɔ loko a fɔ Kristo ɔ mi. Baiblo sisi tsɔɔmi nɛ ɔ nɛ a tsɛɛ ke Hela Septuagint ɔ nɛ. Septuagint ɔ nɛ a kɛ nine ngma a ji Hebri Ngmami ɔ tsuo nɛ a tsɔɔ sisi kekleekle.

9. (a) Ngɛ mɛni blɔ nɔ nɛ Septuagint ɔ kɛ blema Baiblo sisi tsɔɔmi kpahi ye bua nihi nɛ a kaneɔ Mawu Munyu ɔ? (b) Hebri Ngmami ɔmɛ a kpɛti te nɛɛ nɛ o bua jɔ he wawɛɛ?

⁹ Septuagint ɔ ye bua Yuda bi nɛ a tuɔ Hela gbi ɔ kɛ ni kpahi, nɛ a nyɛ kane Hebri Ngmami ɔ ngɛ Hela gbi mi. Benɛ a nu Mawu Munyu ɔ aloo a kane ngɛ gbi nɛ a nu saminya a mi ɔ, hyɛ bɔ nɛ a bua maa jɔ ha! Pee se ɔ, a tsɔɔ Baiblo ɔ fã komɛ a sisi kɛ ya gbi kpahi nɛ nihi fuu tuɔ ɔ a mi. Gbi nɛ ɔmɛ ekomɛ ji Syriac, Gothic, kɛ Latin. Benɛ nihi kane Ngmami Klɔuklɔu ɔ ngɛ gbi nɛ a ma nyɛ maa nu sisi mi ɔ, atsinyɛ jemi ko be he kaa a kpɛti nihi fuu a bua ba jɔ ngmami komɛ a he, kaa bɔ nɛ wɔ hu wa bua jɔɔ ngmami komɛ a he mwɔnɛ ɔ. (Kane La 119:162-165.) Niinɛ, ke gbi nɛ nihi fuu tuɔ ɔ tsake po ɔ, Mawu Munyu ɔ nyɛɔ gbleeɔ jamɛ a si fɔfɔɛ ɔ mi.

10. Ngɛ John Wycliffe be ɔ mi ɔ, mɛni he je nɛ nihi fuu be Baiblo ɔ eko ɔ?

¹⁰ Be komɛ ɔ, nɔ yeli nɛ a ngɛ he wami wawɛɛ ɔ bɔɔ mɔde kaa a maa tsi nihi a nya konɛ a ko kane Baiblo ɔ. Se kɛ̃ ɔ, nihi nɛ a yeɔ Mawu gbeye ɔ bɔ mɔde nɛ a da si temi kɛ womi nɛ ɔ nya. Kaa nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ, mo susu jami mi ní lelɔ ko nɛ a tsɛɛ lɛ ke John Wycliffe nɛ hi si maa pee jeha 600 nɛ be ɔ he nɛ o hyɛ. E suɔ kaa nɔ fɛɛ nɔ nɛ ná Mawu Munyu ɔ he se. Se ngɛ e be ɔ mi ɔ, nihi fuu nɛ a ngɛ England ɔ a nine sui Baiblo ɔ eko nɔ. Mɛni he je? Akɛnɛ a kɛ nine nɛ ngmaa  Baiblo ɔ he je ɔ, e he jua wa, nɛ nihi fuu nyɛ we hemi. Jehanɛ hu ɔ, a kpɛti nihi fuu li ní kanemi. Ngɛ anɔkuale mi ɔ, eko ɔ, a nuɔ Baiblo ɔ mi sɛ gbi ɔ ke ji a ya sɔlemi pɛ. Se e he ma nyɛ maa wa kaa a maa nu nɔ́ nɛ a kaneɔ haa mɛ ɔ sisi. Mɛni he je? Ejakaa a ngma Sɔlemi ɔ Baiblo ɔ nɛ ji Vulgate ɔ ngɛ Latin gbi mi. Se kɛ̃ ɔ, ngɛ kaseli ɔmɛ a gbenɔ se maa pee jeha 500 kɛ ya si jeha 1500 ɔ mi ɔ, nihi fuu nui Latin gbi ɔ hu! Kɛ nimli nɛ ɔmɛ ma plɛ kɛ ná Baiblo ɔ he se ha kɛɛ?​—Abɛ 2:1-5.

11. Kɛ Wycliffe Baiblo ɔ ye bua nihi ha kɛɛ?

¹¹ Ngɛ jeha 1382 ɔ mi ɔ, John Wycliffe kɛ ni komɛ tsɔɔ Baiblo ɔ sisi kɛ ya Blɛfo gbi mi. Pee se ɔ, a ba tsɛ Baiblo nɛ ɔ ke Wycliffe Baiblo. Wycliffe se nyɛɛli fuu kɛ Baiblo nɛ ɔ bɔni ní tsumi. Kuu ko nɛ a tsɛɛ ke Lollards ɔ suɔ kaa nihi fuu nɛ a nu Mawu Munyu ɔ sisi, nɛ e ta a tsui he, enɛ ɔ he ɔ, a nyɛɛɔ kɛ ya fiɛɛɔ ngɛ kɔpehi nɛ a ngɛ England ɔ a mi. Behi fuu ɔ, kuu nɛ ɔ kaneɔ Wycliffe Baiblo ɔ fã ko kɛ tsɔɔ nihi nɛ a ya naa mɛ ɔ, nɛ a siɔ nɔ́ nɛ a ngɔ nine kɛ ngma a eko kɛ haa mɛ. A mɔde bɔmi ɔ ha nɛ nihi fuu a bua ba jɔ Mawu Munyu ɔ he ekohu.

12. Kɛ osɔfo ɔmɛ pee a ní ngɛ Wycliffe kɛ e ní tsumi ɔ he ha kɛɛ?

¹² Se kɛ osɔfo ɔmɛ pee a ní ha kɛɛ? A te si kɛ wo Wycliffe, e Baiblo ɔ, kɛ e se nyɛɛli ɔmɛ. Osɔfo ɔmɛ wa kuu nɛ a tsɛɛ ke Lollards ɔ yi mi, nɛ a gbɛ si kɛ hla Wycliffe Baiblo ɔmɛ, nɛ a kpata abɔ nɛ a nine su nɔ ɔ tsuo hɛ mi. Ngɛ Wycliffe gbenɔ se po ɔ, a bu lɛ kaa hemi kɛ yemi kualɔ. Ngɛ anɔkuale mi ɔ, nɔ ko be nyɛe maa gbla gbogboe tue. Se kɛ̃ ɔ, osɔfo ɔmɛ ha nɛ a tsua Wycliffe wu ɔmɛ, nɛ a sã, nɛ a tsɛ kɛ pue pa ko nɛ a tsɛɛ ke Swift ɔ mi. Se Sɔlemi ɔ nyɛ we nɛ e tsi nihi nɛ a suɔ nɛ a kane Mawu Munyu ɔ nɛ a nu sisi ɔ a nya. Ngɛ jeha lafahi nɛ nyɛɛ se ɔ mi ɔ, nihi fuu nɛ a ngɛ Yuropa kɛ ma kpahi a nɔ ɔ bɔni Baiblo ɔ sisi tsɔɔmi ekohu, nɛ a gba ha nihi fuu konɛ a ná he se.

13. Mɛni nɔ mi mami wa ngɛ, nɛ kɛ enɛ ɔ woɔ wa hemi kɛ yemi ɔ mi he wami ha kɛɛ?

¹³ Mwɔnɛ ɔ, e sɛ nɛ Kristofohi nɛ a susu kaa Mawu mumi ɔ lɛ ba nihi a nɔ tɛɛ nɛ a tsɔɔ Septuagint ɔ, Wycliffe Baiblo ɔ,  kɛ King James Version ɔ sisi. Se ke wa hyɛ blɔ nɔ nɛ a gu kɛ pee Baiblo nɛ ɔmɛ ɔ, e haa nɛ wa naa heii kaa Mawu Munyu ɔ nyɛ nɛ e gblee si fɔfɔɛ slɔɔtohi a mi kaa bɔ nɛ Yehowa wo si ɔ. Anɛ enɛ ɔ ha we nɛ o ná nɔ mi mami kaa si tsuo nɛ Yehowa wo ɔ maa ba mi niinɛ lo?—Yosh. 23:14.

14. Ngɛ mɛni blɔ nɔ nɛ Mawu Munyu ɔ haa nɛ suɔmi nɛ wa ngɛ kɛ ha Mawu ɔ mi waa?

¹⁴ Ke wa susu bɔ nɛ Yehowa po Baiblo ɔ he piɛ ha a he ɔ, wa hemi kɛ yemi ɔ mi waa, se pi lɔ ɔ pɛ, suɔmi nɛ wa ngɛ kɛ ha Yehowa a hu mi waa wawɛɛ. * Se mɛni he je kulaa nɛ Yehowa ha wɔ e Munyu ɔ? Nɛ mɛni he je nɛ e wo si kaa e maa baa e Munyu ɔ yi ɔ? Ejakaa e suɔ wɔ, nɛ e suɔ nɛ e tsɔse wɔ konɛ e hi ha wɔ nitsɛmɛ. (Kane Yesaya 48:17, 18.) Enɛ ɔ haa nɛ wɔ hu wa náa suɔmi kɛ haa Yehowa, nɛ wa yeɔ e mlaa amɛ a nɔ.​—1 Yoh. 4:19; 5:3.

15. Mɛni he wa ma susu ngɛ munyu nɛ nyɛɛ se ɔ mi?

¹⁵ Akɛnɛ wa suɔ Mawu Munyu ɔ he je ɔ, nile ngɛ mi kaa wa maa suɔ nɛ wa ná he se kɛ pi si. Kɛ wa ma plɛ kɛ ná Baiblo ɔ nɛ wa kaneɔ ngɛ wa dɛ he daa ligbi ɔ he se ha kɛɛ? Mɛni ma nyɛ maa ye bua wɔ konɛ waa gbla nihi a juɛmi kɛ ya Baiblo ɔ nɔ ngɛ fiɛɛmi tso mi? Kɛ nihi nɛ a tsɔɔ ní ngɛ munyu tumi kpoku ɔ nɔ ɔ ma plɛ kɛ ngɔ a ní tsɔɔmi ɔ kɛ da Ngmami ɔ nɔ ha kɛɛ? Wa ma susu sane bimi nɛ ɔmɛ a he ngɛ munyu nɛ nyɛɛ se ɔ mi.