1. Kɛ nihi fuu buɔ níhi nɛ a ngɛ ɔ ha kɛɛ?

ANƐ o nu nɛ nihi de hyɛ ke, “Ja nɔ́ ko je o dɛ loko o leɔ kaa e he hia lo?” Eko ɔ, mo hu o de jã hyɛ. Kaa nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ, ke a lɛ nɔ ko ngɛ sikatsɛmɛ a we mi ɔ, e bui nɔ́ ko nɔ́ ko he akɔtaa. Aloo akɛnɛ nihewi kɛ yihewi be níhi a si kpami tsɔ he je ɔ, eko ɔ, a be níhi nɛ a he hia wawɛɛ ɔ lee.

2, 3. (a) Mɛni susumi lɛ e sa kaa nihewi kɛ yihewi nɛ a ji Kristofohi nɛ a yu a he ngɛ he? (b) Mɛni maa ye bua wɔ konɛ wa bua nɛ jɔ nɔ́ nɛ wa ná a he?

² Ke niheyo aloo yiheyo ji mo ɔ, mɛni ji níhi nɛ a he hia mo? Behi fuu ɔ, Nihewi kɛ zangmawi nɛ a ngɛ je ɔ mi mwɔnɛ ɔ buɔ he lo nya níhi kaa a he hia wawɛɛ pe huɛ bɔmi nɛ maa hi a kɛ nihi a kpɛti. Eko ɔ, a maa suɔ nɛ a ná ní tsumi kpakpa, loo we kpakpa, loo kɔmpiuta klamahi nɛ ba nɔ ɔ eko. Ke ní nɛ ɔmɛ ji níhi titli nɛ hia mɛ ɔ, lɛɛ nɔ́ nɛ he hia wawɛɛ ɔ ngɛ mɛ bɔe. Lɔ ɔ ji huɛ bɔmi nɛ maa hi a kɛ Mawu a kpɛti. Ke o fɔli nɛ a tsɔse mo ɔ ji Kristofohi ɔ, lɛɛ o ná mumi mi nike ní ko nɛ e he jua wa  nitsɛnitsɛ. (Mateo 5:3) Ke o bua jɔɛ mumi mi gbosi ní nɛ o ná nɛ ɔ he ɔ, níhi be nya yae ha mo o wami be tsuo.

³ Ko ha nɛ e ba jã ngɛ o blɔ fa mi. Wa ma susu Baiblo mi nɔ hyɛmi ní komɛ nɛ ma ha nɛ o bua maa jɔ mumi mi gbosi ní nɛ o ná a he. Tsa pi nihewi kɛ yihewi pɛ nɛ nɔ hyɛmi ní nɛ ɔmɛ maa ye bua, se e maa ye bua wɔ tsuo hulɔ konɛ wa bua nɛ jɔ nɔ́ nɛ Yehowa peeɔ kɛ haa wɔ ɔ he.

4. Kɛ 1 Samuel 8:1-5 ɔ tu Samuel bimɛ ɔmɛ a he munyu ha kɛɛ?

⁴ A wo ni komɛ a ta ngɛ Baiblo ɔ mi nɛ a ná mumi mi gbosi ní kpakpa se a bua ya jɔɛ he. Gbalɔ Samuel bɔni Yehowa sɔmɔmi kɛ je e jokuɛ mi tɔɔ, nɛ e yeɔ Yehowa anɔkuale. (1 Samuel 12:1-5) Samuel pee nɔ hyɛmi nɔ́ kpakpa. Se e binyumuhi Yoel kɛ Abiya wo we e nane. Mohu ɔ, a je mi bami puɛ, nɛ nɔ́ yaya pɛ a peeɔ.—Kane 1 Samuel 8:1-5.

5, 6. Mɛni ba Yosia binyumu ɔmɛ, kɛ e bibi ɔ a nɔ?

⁵ Jã kɛ̃ nɛ Matsɛ Yosia binyumu ɔmɛ hu pee. Yosia ji matsɛ nɛ yeɔ anɔkuale, e suɔ Yehowa, nɛ e ja lɛ. Benɛ a ya na Mawu Mlaa a nɛ a ba kane kɛ tsɔɔ Yosia a, e kɛ Yehowa blɔ tsɔɔmi ɔmɛ tsu ní. E gu wɔ jami kɛ mumihi a tsɛmi ní peepeehi ngɛ ma a mi, nɛ e wo ma bi ɔmɛ he wami konɛ a bu Yehowa tue. (2 Matsɛmɛ 22:8; 23:2, 3, 12-15, 24, 25) Yosia binyumu ɔmɛ ná mumi mi gbosi ní nɛ he jua wa wawɛɛ nitsɛ! Se benɛ e binyumuhi etɛ kɛ e bibi kake ba sɔmɔ kaa matsɛmɛ ɔ, a kpɛti nɔ kake ngmelu po bua ya jɔɛ nɔ́ nɛ e ná a he.

⁶ Benɛ Yosia binyumu Yehoahaz ba ye matsɛ ɔ, ‘e pee yayami kɛ si Yehowa.’ E ye matsɛ nyɔhiɔ etɛ pɛ, nɛ Egipt bi a Farao ɔ eko nu lɛ nɛ e ya wo lɛ tsu. Pee se ɔ, e ya gbo ngɛ ma se tsitsaa. (2 Matsɛmɛ 23:31-34) Lɔ ɔ se ɔ, e nyɛminyumu Yehoyakim ba ye matsɛ jeha 11. Lɛ hu e bua ya jɔɛ nɔ́ nɛ e ná kɛ je e tsɛ ɔ ngɔ ɔ he. E pee ní yayami wawɛɛ, enɛ ɔ he ɔ, Yeremia de ngɛ e he ke: “A maa pu lɛ kaa bɔ nɛ a puɔ teji.” (Yeremia 22:17-19) Yosia bi Zedekia kɛ e bibi Yehoyakin hu pee yayami kɛ si Yehowa jã nɔuu kɛ̃, nɛ a wo we Yosia nane.—2 Matsɛmɛ 24:8, 9, 18, 19.

7, 8. (a) Mɛni Salomo pee nɛ tsɔɔ kaa e bua jɔɛ mumi mi gbosi ní nɛ e ná a he? (b) Mɛni wa ma nyɛ maa kase ngɛ nihi nɛ a bua jɔɛ a mumi mi gbosi ní ɔ he ɔ a he?

 ⁷ Matsɛ Salomo kase kɛ je e tsɛ David ngɔ kaa e sa nɛ e sɔmɔ Yehowa. Se pee se ɔ, e bua ya jɔɛ mumi mi gbosi ní nɛ e ná a he. ‘Benɛ Salomo ba bwɔ ɔ, e yi ɔmɛ ha nɛ e bɔni mawu kpahi jami. Salomo yi Yehowa, e Mawu ɔ anɔkuale kɛ pi si kaa bɔ nɛ e tsɛ David pee ɔ.’ (1 Matsɛmɛ 11:4) Enɛ ɔ he ɔ, Yehowa bua jɔɛ Salomo he hu.

⁸ Nimli nɛ wa wo a ta nɛ ɔmɛ tsuo ná he blɔ kaa a maa le Yehowa konɛ a pee nɔ́ nɛ da. Dɔmi sane ji kaa a kɛ he blɔ nɛ a ná a tsu we ní saminya. Se pi nihewi kɛ yihewi tsuo nɛ a bua jɔɛ mumi mi gbosi ní nɛ a ná a he. Amlɔ nɛ ɔ, wa ma susu nihewi kɛ yihewi komɛ nɛ a pee nɔ hyɛmi ní kpakpahi nɛ wa ma nyɛ maa kase mɛ ɔ a he.

9. Mɛni nɔ hyɛmi nɔ́ kpakpa Noa binyumu ɔmɛ pee? (Moo hyɛ foni nɛ ngɛ ní kasemi ɔ sisije ɔ.)

⁹ Noa binyumu ɔmɛ pee nɔ hyɛmi nɔ́ kpakpa. A ye bua Noa kɛ kpɛ daka a, konɛ a kɛ he nihi a yi wami. A le kaa e he hia nɛ a bu Yehowa tue, enɛ ɔ he ɔ, a sɛ daka a mi loko Nyu Kpekpemi ɔ nɛ. (1 Mose 7:1, 7) Mɛni je jã nɛ a pee ɔ mi kɛ ba? A tsɔɔ ngɛ 1 Mose 7:3 ɔ kaa a ngɔ lohwehi kɛ wo daka a mi, konɛ “a yi nɛ ná wami, nɛ a fɔ kɛ wo je ɔ mi ekohu.” A he adesahi hu a yi wami. Akɛnɛ Noa binyumu ɔmɛ bua jɔ mumi mi gbosi ní nɛ a ná a he he je ɔ, a ye bua kɛ baa adesahi a yi, nɛ a kpale to anɔkuale jami sisi ngɛ zugba a nɔ ekohu.—1 Mose 8:20; 9:18, 19.

10. Mɛni Hebri nihewi eywiɛ nɛ a ngɛ Babilon ɔ pee kɛ tsɔɔ kaa a bua jɔ mumi mi gbosi ní nɛ a ná a he?

¹⁰ Jeha lafa komɛ a se ɔ, Hebri nihewi eywiɛ komɛ kua ke a be a ní pee kaa Babilonia bi ɔmɛ. Mɛ ji Hanania, Mishael, Azaria, kɛ Daniel. A nuu mɛ kaa nyɔguɛhi kɛ ho Babilon ya ngɛ jeha 617 loko a fɔ Kristo ɔ mi. A he ngɛ fɛu nɛ a le ní. Jinɛ a ko pee nimli nguahi ngɛ Babilon. Se a hɛ ji nimli nɛ a ji ɔ nɔ, nɛ a hɛ ji níhi nɛ a kase ɔ hu nɔ, enɛ ɔ he ɔ, Yehowa jɔɔ mɛ saminya.—Kane Daniel 1:8, 11-15, 20.

11. Mɛni blɔ nɔ nihi gu kɛ ná mumi mi gbosi ní nɛ Yesu ná a he se?

¹¹ Yesu ji nɔ nɛ e bua jɔ mumi mi gbosi ní nɛ e ná a he pe kulaa. Yesu bua jɔ nɔ́ nɛ e Tsɛ ɔ tsɔɔ lɛ ɔ he wawɛɛ nitsɛ. E ha enɛ ɔ pee heii. E de ke: “I to we imi nitsɛ ye yi mi kɛ tsu we nɔ́ ko gblegbleegble. Mohu nɔ́ nɛ Tsɛ ɔ tsɔɔ mi ɔ, lɔ ɔ pɛ i deɔ.” (Yohane 8:28) E suɔ kaa e maa tsɔɔ ni kpahi níhi nɛ e kase ɔ, konɛ mɛ hu a ná he se. E de ke: “E hia kaa ma ya fiɛɛ Mawu matsɛ yemi ɔ he sane kpakpa a ngɛ ma kpa amɛ a mi hulɔ, ejakaa lɔ ɔ nɛ Mawu tsɔ mi ke ma ba tsu.” (Luka 4:18, 43) Je ɔ bua jɔɛ anɔkuale nɛ je Mawu ngɔ ɔ he, enɛ ɔ he ɔ, Yesu bɔ e kaseli ɔmɛ kɔkɔ kaa a ko pee “je ɔ mi bi.”—Yohane 15:19.

12. (a) Mwɔnɛ ɔ, kɛ 2 Timoteo 3:14-17 ɔ kɔɔ nihewi kɛ yihewi fuu a he ha kɛɛ? (b) Mɛni sanehi e sa kaa nihewi kɛ yihewi nɛ a bi a he?

¹² Ke o fɔli Suɔ Yehowa a, lɛɛ o ná mumi mi gbosi ní ko. Nɔ́ nɛ Baiblo ɔ de ngɛ Timoteo he ɔ, ma nyɛ ma kɔ mo hu o he. (Kane 2 Timoteo 3:14-17.) O fɔli ɔmɛ tsɔɔ mo Yehowa he ní kɛ bɔ nɛ o ma plɛ kɛ sa e hɛ mi ha. Eko ɔ, a tsɔɔ mo enɛ ɔ kɛ je o bimwɔyo mi tɔɔ. Enɛ ɔ ‘ha nɛ o ba le ní, nɛ Kristo Yesu nɛ o heɔ lɛ yeɔ ɔ ma he o yi wami.’ O ‘maa hi kɛ pi si nɛ o he maa su’ kɛ sɔmɔ Mawu hulɔ. Se anɛ o bua jɔ nɔ́ nɛ o ná a he niinɛ lo? Bi o he ke: ‘Kɛ i buɔ odasefohi anɔkualetsɛmɛ babauu nɛ a hi si blema a ha kɛɛ? Anɛ ye bua jɔ kaa Yehowa Odasefo no ji mi lo? Anɛ ye bua jɔ kaa i piɛɛ nihi bɔɔ pɛ nɛ Mawu le mɛ ɔ a he lo? Anɛ i le kaa he blɔ nɛ ɔ nɛ i ná a se be lo?’

13, 14. Mɛni ni komɛ nɛ a tsɔse mɛ kɛ wo anɔkuale ɔ mi ɔ maa suɔ kaa a pee, se mɛni he je nɛ nile be mi kaa a maa pee jã? Mo ha enɛ ɔ he nɔ hyɛmi nɔ́.

¹³ Eko ɔ, nihewi kɛ yihewi komɛ nɛ a fɔli ji Kristofohi ɔ be lee kaa se nami ngɛ anɔkuale ɔ he wawɛɛ, nɛ nɔ́ ko nɔ́ be Satan je ɔ mi.A ti ni komɛ po lɛɛ a ho je ɔ mi ya konɛ a hyɛ nɔ́ nɛ ngɛ nɔ yae. Se anɛ o ma ya da lɔle blɔ mi konɛ o hyɛ kaa lɔle maa fia mo nɛ o maa plaa, aloo o ma gbo lo? Nile be mi kaa nɔ ko maa pee jã! Enɛ ɔ he ɔ, e he hia we nɛ waa kɛ wa he nɛ wo ní yayahi nɛ ngɛ je ɔ mi ɔ a mi kɛ hyɛ bɔ nɛ a maa ye wɔ awi ha.—1 Petro 4:4.

¹⁴ A tsɔse niheyo ko nɛ a tsɛɛ lɛ ke Gener ɔ kɛ wo anɔkuale ɔ mi. Niheyo nɛ ɔ je Asia. A baptisi lɛ benɛ e ye  jeha 12. Se benɛ Gener ye kɛ je jeha 13 kɛ yaa a, e ho je ɔ mi ya kɛ susumi kaa e ma ya ná he jɔmi ko ngɛ lejɛ ɔ. Gener bɔni e weku ɔ níhi a nɔ laami. Benɛ e ke e yeɔ jeha 15 ɔ, lɛ hu e bɔni ní yayamihi nɛ e huɛmɛ ɔmɛ peeɔ ɔ peemi. Ní nɛ ɔmɛ ekomɛ ji dã numi kɛ nɔ jɛmi. Behi fuu ɔ, Gener kɛ e huɛmɛ ya fiɛɔ video nɔ fiɛmihi nɛ́ a peeɔ yi wu tso níhi ngɛ mi, nɛ e baa we mi nyɔ mi kpɛti. Nyagbenyagbe ɔ, e ba yɔse kaa níhi nɛ e ngɛ pee ɔ ha we nɛ e ná bua jɔmi, nɛ e tsui hu nɔɛ e mi. Amlɔ nɛ ɔ, e kpale kɛ ba anɔkuale ɔ mi. E tsɔɔ kaa be komɛ ɔ, e peeɔ lɛ kaa e kpale kɛ ho je ɔ mi ya, se jɔɔmi nɛ e ma ná kɛ je Yehowa ngɔ ɔ he hia lɛ pe nɔ́ tsuaa nɔ́.

15. Ke wa kase anɔkuale ɔ kɛ je wa fɔli a ngɔ jio, tsa pi a ngɔ nɛ wa kase kɛ je jio, mɛni he e sa kaa wɔ tsuo wa susu?

¹⁵ Ke o fɔli be anɔkuale ɔ mi po ɔ, mo susu he blɔ ngua nɛ o ná kaa o ba le Bɔlɔ ɔ, nɛ o ngɛ lɛ sɔmɔe ɔ he nɛ o hyɛ! Ngɛ nimli ayɔ akpehi abɔ nɛ a ngɛ zugba a nɔ ɔ a kpɛti ɔ, Yehowa je mi mi jɔmi mi nɛ e je e he kpo kɛ tsɔɔ mo. Mɛni jɔɔmi agbo po ji nɛ ɔ! (Yohane 6:44, 45) Wa kase anɔkuale ɔ kɛ je wa fɔli a ngɔ jio, tsa pi a ngɔ nɛ wa kase kɛ je jio, e sa nɛ wa bua nɛ jɔ wawɛɛ kaa wa le anɔkuale ɔ. (Kane 1 Korinto Bi 2:12.) Gener de ke: “Imi nɛ ɔ hu Yehowa nɛ ji je mluku ɔ Bɔlɔ ɔ le mi lo?” (La 8:4) Nyɛmiyo ko hu de ke: “Sukuu bi a bua jɔɔ wawɛɛ nitsɛ ke a na kaa tsɔɔlɔ nɛ e tsɔɔ mɛ ní ɔ le mɛ. Lɛɛ moo hyɛ he blɔ ngua nɛ nɔ ko ma ná ke Yehowa nɛ ji Tsɔɔlɔ Kpetekpleenyɛ ɔ le lɛ!”

16. Nile ngɛ mi kaa nihewi kɛ yihewi nɛ a ji Kristofohi ɔ maa pee mɛni?

¹⁶ Mo susu mumi mi gbosi ní nɛ e se be nɛ o ná a he, konɛ o fia o pɛɛ si kaa o ma sɔmɔ Yehowa. Moo kase anɔkualetsɛmɛ nɛ a hi si blema nɛ a pee nɔ hyɛmi nɔ́ kpakpa a. Koo pee o ní kaa nihewi kɛ yihewi fuu nɛ a ngɛ je ɔ mi, nɛ a pee we nɔ́ kpakpa ko ngɛ a si himi mi, nɛ a be hɛ nɔ kami ko kɛ ha hwɔɔ se ɔ.—2 Korinto Bi 4:3, 4.

17-19. Mɛni he je nɛ nile ngɛ mi kaa o maa je muno ngɛ je ɔ he ɔ?

 ¹⁷ Anɔkuale mi ɔ, pi be tsuaa be nɛ e ngɛ gbɔjɔɔ kaa nɔ ko maa je muno ngɛ je ɔ he. Se nile ngɛ mi kaa wa maa pee jã. Ngɔɔ lɛ kaa a hla nɔ ko nɛ e ya tu fo ngɛ Olympics fo kami ɔ mi. Loko e ma nyɛ ma ya ka fo ɔ, e sa nɛ e je muno ngɛ e juami bimɛ ɔmɛ a he. E sa nɛ e yu e he ngɛ níhi fuu nɛ ma puɛ e be, aloo e ma e je e juɛmi kɛ je fo kami ɔ nɔ ɔ he. E suɔ kaa e maa je muno konɛ e nyɛ nɛ e ka e he mi saminya, nɛ e nine nɛ su oti nɛ e kɛ ma e hɛ mi ɔ nɔ.

¹⁸ Nihi fuu nɛ a ngɛ je ɔ mi ɔ susuu we haomihi nɛ a ní peepeehi ma ha nɛ e ba a nɔ ɔ he tsɔ, se Yehowa sɔmɔli lɛɛ, a susuɔ lɔ ɔ he. Ke wa je muno ngɛ je ɔ he, nɛ wa yu wa he ngɛ níhi kaa ajuama bɔmi, kɛ ní kpahi nɛ ma nyɛ ma puɛ waa kɛ Yehowa wa kpɛti ɔ he ɔ, wa “nine maa su wami nɛ ngɛ kɛ yaa neneene ɔ nɔ.” (1 Timoteo 6:19) Nyɛmiyo ɔ nɛ wa wo e ta kɛ sɛ hlami ɔ de ke: “Ke o fĩ si ngɛ o hemi kɛ yemi ɔ mi ɔ, nyagbenyagbe ɔ, o bua jɔɔ. Lɔ ɔ maa tsɔɔ kaa o nyɛ nɛ o te si kɛ wo Satan je ɔ. Nɛ nɔ́ nɛ hi pe kulaa a, e maa pee mo kaa nɔ́ nɛ o ngɛ Yehowa Mawu hyɛe, nɛ o na kaa e bua jɔ o he, nɛ e ngɛ muɔe hɛlii ngɛ e nya he! Jamɛ a be ɔ mi loko o ma na kaa e hi kaa o je muno ngɛ je ɔ he!”

¹⁹ Ko susu níhi nɛ o ma nyɛ ma ná amlɔ nɛ ɔ pɛ a he, konɛ lɔ ɔ nɛ ba ha nɛ o ngɔ o wami kɛ tsu nɔ́ ko nɛ se nami be he. (Fiɛlɔ 9:2, 10) O le nɔ́ he je nɛ o ngɛ je mi, nɛ o ma nyɛ maa hi si kɛ ya neneene hulɔ. Enɛ ɔ maa ye bua mo nɛ o maa pee juɛmi nɛ da, nɛ o be ‘o je mi bae kaa ma je li ɔmɛ.’ O tsui ma nyɛ maa nɔ o mi ngɛ si himi mi.—Efeso Bi 4:17; Malaki 3:18.

20, 21. Ke wa pee juɛmi nɛ da a, mɛni wa ma ná hwɔɔ se? Mɛni Yehowa ngɛ hlae ngɛ wa dɛ?

²⁰ Ke wa pee juɛmi nɛ da a, wa ma ná bua jɔmi amlɔ nɛ ɔ, nɛ wa maa hi si kɛ ya neneene ngɛ Mawu je ehe ɔ mi hulɔ. Ngɛ je ehe ɔ mi ɔ, jɔɔmi nɛ Yehowa maa jɔɔ wɔ ɔ be hie kalemi. (Mateo 5:5; 19:29; 25:34) Se tsa pi nɔ tsuaa nɔ nɛ e ma ná jɔɔmi nɛ ɔmɛ eko. Yehowa suɔ nɛ waa bu lɛ tue. (Kane 1 Yohane 5:3, 4.) Se nami ngɛ he kaa wa ma sɔmɔ Yehowa, nɛ wa maa ye lɛ anɔkuale amlɔ nɛ ɔ!

²¹ Amlɔ nɛ ɔ po ɔ, Yehowa pee níhi fuu kɛ ha wɔ. Wa le Mawu Munyu ɔ mi saminya, nɛ wa nu anɔkuale ɔ nɛ kɔɔ Mawu kɛ e yi mi tomihi a he ɔ hu sisi saminya. Akɛnɛ wa ji Yehowa Odasefohi he je ɔ, wa ná he blɔ kaa Yehowa kɛ e biɛ ɔ wo wɔ. Mawu wo wɔ si kaa e kɛ wɔ ngɛ, nɛ e ngɛ wɔ ye buae. (La 118:7) Wa wa jio, wa wɛ jio, nyɛ ha wɔ tsuo waa tsɔɔ kaa wa bua jɔ wa mumi mi gbosi ní nɛ wa ná a he, nɛ wa maa wo Yehowa ‘hɛ mi nyami kɛ ya neneene.’—Roma Bi 11:33-36; La 33:12.