Naoko, nɛ a wo e ta ngɛ munyu nɛ sɛ hlami ɔ mi ɔ tsɔɔ nɔ́ nɛ ye bua lɛ nɛ e kpa sigaleti numi. E de ke, “Akɛnɛ i kase anɔkuale nɛ kɔɔ Mawu suhi kɛ e yi mi tomi he ɔ he je ɔ, i nyɛ nɛ i tsake ye je mi bami.” Nɔ́ nɛ e kase ɔ ngɛ Baiblo ɔ mi. E ngɛ mi kaa Baiblo ɔ wui sigaleti ta mohu lɛɛ, se e yeɔ bua wɔ nɛ wa naa Mawu susumi ngɛ sigaleti numi he. * Enɛ ɔ nɛ nihi fuu kase ɔ ye bua mɛ nɛ a nui sigaleti kulaa, nɛ ni nɛmɛ nɛ a nuɔ hu kpa numi. (2 Timoteo 3:16, 17) Sigaleti numi yeɔ nɔ awi ngɛ blɔ etɛ komɛ a nɔ. Nyɛ ha nɛ wa susu blɔ nɛ ɔmɛ a he nɛ waa hyɛ, konɛ waa hyɛ nɔ́ nɛ Baiblo ɔ de ngɛ he.

Tsopa ko ngɛ sigaleti mi nɛ a tsɛɛ ke nikotin. Jamɛ a tsopa a lɛ haa nɛ sigaleti numi tlɔɔ nɔ he ɔ nɛ. E nyɛɔ haa nɔ he wami, nɛ e nyɛɔ haa nɛ nɔ peeɔ gbedee hulɔ. Ke nɔ ko nu sigaleti pɛ kɛkɛ nikotin ɔ sɛ e kalegbɔ ɔ mi. Ke nɔ ko gbla sigaleti la su ku kɛ wo e mi si kake ɔ, nikotin nɛ ngɛ mi ɔ yaa e kalegbɔ ɔ mi. Enɛ ɔ he ɔ, ke nɔ ko nu sigaleti daka kake ligbi kake ɔ, lɔ ɔ tsɔɔ kaa e gbla nikotin kpiikpii 200 kɛ wo e kalegbɔ ɔ mi. Tsopa ko be nɛ nikotin nɛ ngɛ mi ɔ hiɛmi su jã. Ke daa ligbi ɔ, nɔ ko nuɔ sigaleti jã a, nikotin fuu sɛɔ e mi, enɛ ɔ he ɔ, e yee kaa e ma kpa numi. Nihi nɛ sigaleti numi tlɔ a he ɔ, ke a nɛ eko nɛ a nu ɔ, a nyɛ we si himi.

Baiblo ɔ yeɔ bua wɔ konɛ wa ná juɛmi nɛ da ngɛ munyu nɛ ɔ he. E de ke: “Anɛ nyɛ li kaa ke nyɛɛ kɛ nyɛ he ha nɔ ko nɛ nyɛ buɔ lɛ tue ɔ, nyɛ peeɔ nyɔguɛ kɛ ha lɛ lo?” (Roma Bi 6:16) Ke nɔ ko ngɛ nɛ ke e nui sigaleti e nyɛ we si himi ɔ, jamɛatsɛ ɔ peeɔ nyɔguɛ kɛ haa sigaleti numi. Se Mawu nɛ e biɛ ji Yehowa a, suɔ nɛ waa yu wa he ngɛ níhi nɛ ma puɛ wa nɔmlɔ tso ɔ he. E suɔ nɛ wa juɛmi mi hu nɛ tsɔ. (La 83:18; 2 Korinto Bi 7:1) Enɛ ɔ he ɔ, ke nɔ ko suɔ Yehowa nɛ e jeɔ bumi kpo kɛ tsɔɔ lɛ ɔ, jamɛatsɛ ɔ yɔseɔ kaa e sa nɛ e je e tsui mi kɛ sɔmɔ lɛ. Loko e ma nyɛ maa pee jã a, ja e yu e he ngɛ suhi nɛ ma nyɛ ma he lɛ nyɔguɛ ɔ a he. Ke nɔ ɔ yɔse enɛ ɔ, e maa ye bua lɛ nɛ e be akɔnɔ yaya náe.

Olaf, nɛ e ngɛ Germany ɔ, bɔni sigaleti numi benɛ e ye jeha 12. E nu sigaleti jeha 16 sɔuu loko e nyɛ nɛ e kpa. E de ke: “Ke o je sisi kekleekle ɔ, e peeɔ mo kaa e be mo awi yee. Se benɛ be ngɛ mi pue ɔ, e yeɔ mo awi wawɛɛ. Ligbi ko benɛ ye sigaleti ta a, i pee basaa. Enɛ ɔ he ɔ, i ya muɔɔ sigaleti nɛ i nu ɔ nya nɛ piɛ ɔmɛ. I je taba nɛ ngɛ mi ɔ, nɛ i bua nya nɛ i koklo kɛ wo adafi fiami womi mi nɛ i nu. Pee se ɔ, i na kaa i tsu zo ní.” Mɛni ye bua lɛ nɛ e nyɛ kpa sigaleti numi? E de ke: “Nɔ́ titli nɛ ye bua mi ji kaa i suɔ nɛ ma sa Yehowa hɛ mi. Suɔmi nɛ Yehowa ngɛ ha adesa, kɛ hɛ nɔ kami nɛ e ha nɛ wa ná a, wo mi he wami nɛ i kpa sigaleti numi kulaa.”

Womi ko nɛ a tsɛɛ ke The Tobacco Atlas ɔ tsɔɔ kaa ‘je mi si kpali na kaa sigaleti numi puɛɔ níhi fuu ngɛ nɔmlɔ tso ɔ mi, e woɔ nɔ hiɔ, nɛ e gbeɔ nɔ wawɛɛ.’ Nihi fuu le kaa sigaleti numi haa nɛ nihi nuɔ hiɔ komɛ nɛ sã we nɔ kaa kansa, tsui hiɔ, kɛ fafali hiɔ. Se Je ɔ Nɔmlɔ Tso Mi He Wami Nami Blɔ Nya Tomi ɔ hu tsɔɔ kaa sigaleti numi haa nɛ nihi nuɔ hiɔhi nɛ sãa nɔ nɛ gbeɔ nɔ wawɛɛ. Hiɔ nɛ ɔmɛ a kpɛti kake ji hwlɔmi hiɔ.

Yehowa Mawu guɔ e Munyu nɛ ji Baiblo ɔ nɔ kɛ yeɔ bua wɔ konɛ waa baa wa wami yi, nɛ waa hyɛ wa nɔmlɔ tso ɔ nɔ saminya, konɛ wa ko pee nɔ́ ko nɛ ma puɛ wa juɛmi. E Bi Yesu de ke: “Suɔ Nyɔmtsɛ, o Mawu ɔ kɛ o tsui tsuo, kɛ o klaa tsuo, kɛ o juɛmi tsuo.” (Mateo 22:37) E ngɛ heii kaa Mawu suɔ nɛ waa hyɛ wa he nɔ saminya. Ke wa kase Yehowa kɛ e si womi ɔmɛ a he ní ɔ, lɔ ɔ ma ha nɛ wa bua maa jɔ níhi tsuo nɛ e peeɔ kɛ haa wɔ ɔ he. Enɛ ɔ maa wo wɔ he wami konɛ waa yu wa he ngɛ níhi nɛ ma puɛ wa nɔmlɔ tso ɔ a he.

Dɔkita ko nɛ a tsɛɛ lɛ ke Jayavanth, nɛ e ngɛ India a, nu sigaleti jeha 38 sɔuu. E de ke: “I kase ngɛ hiɔ tsami womihi a mi kaa sigaleti numi yeɔ nɔ awi. I le kaa e hí, enɛ ɔ he ɔ, i deɔ hiɔtsɛmɛ nɛ i hyɛɔ mɛ ɔ kaa a kpa numi. Se imi nitsɛ lɛɛ i nyɛ we nɛ ma pee jã. I ka si enuɔ loo si ekpa, se i e yɛ nya.” Nyagbenyagbe ɔ, mɛni ye bua lɛ nɛ e nyɛ kpa sigaleti numi kulaa? E de ke: “Baiblo ɔ nɛ i ngɛ kasee ɔ lɛ ha nɛ i kpa sigaleti numi ɔ nɛ. I suɔ nɛ ma sa Yehowa hɛ mi. Enɛ ɔ wo mi he wami nɛ i kpa sigaleti numi amlɔ nɔuu.”

Sigaleti la su ku nɛ jeɔ nihi a mi, kɛ la su ku nɛ jeɔ sigaleti tso ɔ nya a, yeɔ nɔ awi wawɛɛ. Ke la su ku nɛ ɔ sɛ nɔ ko mi ɔ, e ma nyɛ ma ná kansa kɛ hiɔ kpahi. Daa jeha a, la su ku nɛ ɔ gbeɔ nihi nɛ a nui sigaleti ɔ 600,000, titli ɔ, yihi kɛ jokuɛwi. Je ɔ Nɔmlɔ Tso Mi He Wami Nami Blɔ Nya Tomi ɔ bɔ kɔkɔ kaa: “Ke sigaleti la su ku nɛ jeɔ nihi nɛ a nuɔ ɔ a mi ɔ nyafii po sɛ nɔ ko mi ɔ, e yeɔ nɔ ɔ awi.”

Yesu tsɔɔ kaa kekleekle ɔ, e sa nɛ waa suɔ Mawu. Nɔ́ nɛ ji enyɔ ɔ, e sa nɛ waa suɔ wa nyɛmi  nɔmlɔ. Enɛ ɔ tsɔɔ kaa e sa nɛ waa suɔ wa weku li, wa huɛmɛ, kɛ nihi nɛ waa kɛ mɛ ngɛ he kake. Yesu de ke: “Suɔ o nyɛmi nɔmlɔ kaa bɔ nɛ o suɔ mo nitsɛ o he.” (Mateo 22:39) Ke wa peeɔ nɔ́ ko nɛ yeɔ nihi nɛ waa kɛ mɛ ngɛ he kake ɔ awi ɔ, lɔ ɔ tsɔɔ we kaa wa suɔ mɛ. Ke wa ngɛ suɔmi nitsɛnitsɛ kɛ ha nihi ɔ, lɔ ɔ ma ha nɛ wa maa bu Baiblo ga womi nɛ nyɛɛ se nɛ ɔ tue. Baiblo ɔ de ke: “Nɔ ko nɔ ko nɛ kó hla kaa e hi ha lɛ nɔ kake too; nɔ tsuaa nɔ nɛ susu e nyɛmi hu he.”—1 Korinto Bi 10:24.

Armen, nɛ e ngɛ Armenia a, de ke: “Ye weku li kpa mi pɛɛ kaa ma kpa sigaleti numi, ejakaa e ngɛ mɛ awi yee. Se imi lɛɛ i susuu we kaa e ngɛ mɛ awi yee.” Pee se ɔ, Armen tsake e juɛmi, nɛ e tsɔɔ nɔ́ he je nɛ e pee jã. E de ke: “Nɔ́ nɛ i kase ngɛ Baiblo ɔ mi, kɛ suɔmi nɛ i ngɛ ha Yehowa a nɛ ye bua mi. I ba yɔse kaa tsa pi imi pɛ awi nɛ e ma nyɛ maa ye, se e ma nyɛ maa ye ni kpahi hu awi.”

Baiblo ɔ nɛ Olaf, kɛ Jayavanth, kɛ Armen kase ɔ, ye bua mɛ nɛ a nyɛ yu a he ngɛ su yaya nɛ yeɔ mɛ nitsɛmɛ kɛ ni kpahi awi ɔ he. Pi lemi nɛ a le kɛkɛ kaa sigaleti numi yeɔ nɔ awi ɔ he je nɛ a kpa sigaleti numi ngɛ. Mohu ɔ, suɔmi nɛ a ba ná kɛ ha Yehowa, nɛ a suɔ kaa a sa e hɛ mi ɔ he je nɛ a pee jã a nɛ. Baiblo ɔ de ngɛ 1 Yohane 5:3 ɔ ke: “Ke wa suɔ Mawu ɔ, wa yeɔ e mlaa amɛ a nɔ. Nɛ e mlaa amɛ a nɔ yemi wɛ kulaa.” Ngɛ anɔkuale mi ɔ, tsa pi be tsuaa be nɛ e ngɛ gbɔjɔɔ kaa waa kɛ Baiblo sisi tomi mlaahi ma tsu ní. Se ke nɔ ko suɔ Mawu wawɛɛ ɔ, e be yee ha lɛ kaa e maa bu Mawu tue.

Amlɔ nɛ ɔ, Yehowa Mawu ngɛ nimli ayɔhi abɔ tsɔsee ngɛ je kɛ wɛ konɛ a nyɛ nɛ a kpa sigaleti numi. (1 Timoteo 2:3, 4) E be kɛe nɛ Yehowa maa gu e Bi Yesu Kristo kɛ e Matsɛ Yemi ɔ nɔ kɛ po sigaleti numi se kulaa. E ma kpata nihi nɛ a kɛ hɛ tsumi peeɔ sigaleti kɛ ni nɛmɛ nɛ a jua a, a hɛ mi. E maa po sigaleti numi se kulaa. E ma ha nɛ adesahi nɛ a peeɔ tue bumi ɔ maa ye mluku.—Yesaya 33:24; Kpojemi 19:11, 15.

Ke o ji nɔ ko nɛ e ngɛ mɔde bɔe nɛ e kpa sigaleti numi ɔ, o kɔni nɛ ko gbo. Ke o ná suɔmi kɛ ha Yehowa, nɛ o ná juɛmi nɛ e hɛɛ ngɛ sigaleti numi he ɔ eko ɔ, lɔ ɔ ma nyɛ maa wo mo he wami nɛ o kpa. Yehowa Odasefohi a bua maa jɔ kaa a maa ba o ngɔ konɛ a ba tsɔɔ mo Baiblo sisi tomi mlaahi nɛ o ma nyɛ ma kɛ tsu ní. Ke o ngɛ hlae nɛ Yehowa nɛ ye bua mo nɛ o kpa sigaleti numi ɔ, mo ná nɔ mi mami kaa e ma ha mo he wami nɛ he hia mo ɔ.—Filipi Bi 4:13.