Mawu biɛ ɔ je kpo ngɛ Hebri Ngmami ɔ mi maa pee si 7,000 sɔuu. A kɛ Hebri ningma okadi eywiɛ nɛ ji, יהוה ɔ nɛ ngma. A tsɛɛ Hebri ningma okadi eywiɛ nɛ daa si kɛ ha Mawu biɛ ɔ ke Tetragrammaton. A tsɔɔ ningma okadi eywiɛ nɛ ɔmɛ a sisi ngɛ New World Translation Baiblo ɔ mi kaa “Jehovah” aloo Yehowa. Jamɛ a biɛ ɔ hiɛ ngɛ Baiblo ɔ mi pe biɛ kpahi tsuo. E ngɛ mi kaa nihi nɛ a ngma Baiblo ɔ ngɔ sablaihi fuu kaa “Ope,” “Hiɔwe No,” kɛ “Nyɔmtsɛ” kɛ kale Mawu mohu lɛɛ, se a tsɔɔ kaa Tetragrammaton ɔ pɛ ji nɔ́ nɛ a kɛ tsu ní kaa Mawu biɛ nitsɛnitsɛ.

Yehowa Mawu nitsɛ ha nɛ nihi nɛ a ngma Baiblo ɔ kɛ e biɛ ɔ tsu ní. Kaa nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ, e ha nɛ gbalɔ Yoel ngma ke: ‘Nihi tsuo nɛ ma sɔmɔ Yehowa a, a ma he a yi wami.’ (Yoel 2:32) Mawu ha nɛ la poli ɔmɛ a kpɛti nɔ kake hu ngma ke: ‘Konɛ a le kaa mo Yehowa, mo nɔ kake too lɛ o ngɛ he wami pe nɔ tsuaa nɔ ngɛ je ɔ mi tsuo.’ (La 83:18) Ngɛ anɔkuale mi ɔ, Mawu biɛ ɔ je kpo si 700 sɔuu ngɛ La womi ɔ pɛ mi. Mawu we bi hyɛɛ La womi nɛ ɔ nɔ kɛ laa, nɛ a kaneɔ la amɛ a mi munyu ɔmɛ hulɔ. Ke jã a, lɛɛ mɛni he je mɔ nɛ Mawu biɛ ɔ laa ngɛ Baiblohi fuu a mi ɔ? Mɛni he je nɛ a ngma Mawu biɛ ɔ ngɛ New World Translation Baiblo ɔ mi kaa “Jehovah” aloo Yehowa a? Mɛni ji Mawu biɛ Yehowa a sisi?

Mɛni he je nɛ Mawu biɛ ɔ laa ngɛ Baiblohi fuu a mi ɔ? Yi mi tomihi fuu a he je nɛ e ba jã a nɛ. Ni komɛ susu kaa e he hia we nɛ a tsɛ Mawu Ope ɔ kɛ biɛ pɔtɛɛ ko. Ni komɛ hu kplɛɛ Yuda bi ɔmɛ a susumi kaa e sɛ nɛ nɔ ko nɛ tsɛ Mawu biɛ ɔ nɔ. A tsɔɔ kaa jã peemi maa wo Mawu biɛ ɔ he mu. Ni komɛ hu susu kaa akɛnɛ nɔ ko nɔ ko li bɔ nɛ a tsɛɛ Mawu biɛ ɔ ha tutuutu he je ɔ, e maa hi mohu kaa a kɛ sablaihi kaa “Nyɔmtsɛ” aloo “Mawu” ma tsɛ lɛ. Se ngɛ yi mi tomihi nɛ nyɛɛ se nɛ ɔ a he je ɔ, sisi numi be nya tsɔɔmihi nɛ a kɛ ha a he:

•   Nihi nɛ a tsɔɔ kaa e sɛ nɛ a tsɛ Mawu Ope ɔ kɛ biɛ pɔtɛɛ ko ɔ hɛ je nɔ kaa Mawu biɛ ɔ je kpo ngɛ blema Baiblo ɔmɛ a mi. Baiblo nɛ ɔmɛ ekomɛ ngɛ loko a fɔ Kristo. Kaa bɔ nɛ wa de kɛ sɛ hlami ɔ, Mawu ha nɛ a ngma e biɛ ɔ maa pee si 7,000 sɔuu ngɛ Baiblo ɔ mi. Enɛ ɔ tsɔɔ heii kaa Mawu suɔ nɛ waa le e biɛ ɔ, konɛ wa kɛ tsɛ lɛ.

• Baiblo sisi tsɔɔli komɛ hu kplɛɛ Yuda bi ɔmɛ a susumi kaa e sɛ nɛ nɔ ko nɛ tsɛ Mawu biɛ ɔ nɔ. Enɛ ɔ he ɔ, a je Mawu biɛ ɔ kɛ je Baiblohi nɛ a tsɔɔ sisi ɔ a mi. Baiblo sisi tsɔɔli nɛ ɔmɛ ma a hɛ kɛ fɔ anɔkuale munyu ko nɔ. Lɔ ɔ ji kaa Yuda bi ɔmɛ a womi ngmali komɛ ngɛ nɛ ke a ngɛ munyu tue ɔ, a wui Mawu biɛ ɔ ta, se be mi nɛ a ngɛ Baiblo ɔ nɔ hyɛe kɛ ngɛ ekpahi ngmae ɔ, a je we Mawu biɛ ɔ kɛ ji mi. Ni komɛ ya na blema womi kpo komɛ ngɛ ma ko nɛ a tsɛɛ ke Qumran ɔ mi, ngɛ Ngo Wo ɔ kasa nya. Mawu biɛ ɔ je kpo ngɛ hehi fuu ngɛ jamɛ a womi kpo ɔmɛ a mi. Baiblo sisi tsɔɔli komɛ ngɔ ningma okadi agboagbo kɛ ngma “NYƆMTSƐ” ngɛ hehi nɛ jinɛ Mawu biɛ ɔ je kpo ngɛ ɔ. Se sane bimi ɔ ji, Ke Baiblo sisi tsɔɔli nɛ ɔmɛ kplɛɛ nɔ kaa Mawu biɛ ɔ je kpo ngɛ Baiblo ɔ mi si akpehi abɔ ɔ, lɛɛ mɛni he je mɔ nɛ a je Mawu biɛ ɔ ngɛ Baiblo ɔ mi nɛ a kɛ biɛ kpa da nane mi ɔ? Mɛnɔ nɛ ha mɛ jamɛ a he blɔ ɔ? Mɛ pɛ nɛ a ma nyɛ maa tsɔɔ.

• Ni komɛ hu tsɔɔ kaa akɛnɛ nɔ ko nɔ ko li bɔ nɛ a tsɛɛ Mawu biɛ ɔ ha tutuutu he je ɔ, e sɛ nɛ nɔ ko nɛ tsɛ biɛ ɔ kulaa. Se jamɛatsɛmɛ ɔmɛ tsɛɛ Yesu biɛ faa, pohu e slo bɔ nɛ Yesu kaseli ɔmɛ tsɛɛ biɛ nɛ ji Yesu ha ngɛ bɔ nɛ Kristofohi fuu nɛ a ngɛ mwɔnɛ ɔ hu tsɛɛ lɛ haa a he. Eko ɔ, Yuda bi nɛ a ji Kristofohi ɔ tsɛɛ biɛ nɛ ji Yesu ɔ ke, Ye·shuʹa‛. Nɛ a tsɛɛ sablai nɛ ji, “Kristo” ɔ ke Ma·shiʹach, aloo “Mesia.” Hela bi nɛ a ji Kristofohi ɔ hu tsɛɛ lɛ ke I·e·sousʹ Khri·stosʹ, nɛ Latin bi nɛ a ji Kristofohi ɔ hu tsɛɛ lɛ Ieʹsus Chriʹstus. Mawu mumi ɔ ha nɛ a ngma e biɛ ɔ kaa bɔ nɛ Hela bi ɔmɛ tsɛɛ lɛ ɔ kɛ wo Baiblo ɔ mi. Enɛ ɔ tsɔɔ kaa Kristofohi nɛ a hi si ngɛ kaseli ɔmɛ a be ɔ mi ɔ kɛ nile tsu ní. A ngma biɛ ɔ kaa bɔ nɛ nihi fuu tsɛɛ lɛ ɔ. Jã kɛ̃ nɛ New World Bible Translation Ajla Toli ɔmɛ hu pee. E ngɛ mi kaa a li bɔ nɛ Hebri bi ɔmɛ tsɛɛ Mawu biɛ ɔ ha tutuutu mohu lɛɛ, se a susu kaa nile ngɛ mi kaa a kɛ biɛ nɛ ji “Jehovah” aloo Yehowa a ma tsu ní.

Mɛni he je nɛ New World Translation ɔ kɛ biɛ nɛ ji, “Jehovah” aloo Yehowa a tsu ní ɔ? Ngɛ Dangme mi ɔ, Hebri ningma okadi eywiɛ (יהוה) nɛ daa si ha Mawu biɛ ɔ ji YHWH. Blema a, ke a ngɛ Hebri gbi ɔ ngmae ɔ, a kɛ pɛli, nɛ ji ningma okadihi kaa, a, e, ɛ, i, o, ɔ, kɛ u wui mi. Jã nɛ a ngma Mawu biɛ ɔ ngɛ Hebri gbi ɔ mi. Ke Hebri no ko ngɛ Hebri gbi ɔ kanee ɔ, e yi kaa e kɛ pɛli nɛ sa maa wo mi.

 Benɛ a ngma Hebri Ngmami ɔ ta se maa pee jeha akpe kake ɔ, Yuda bi womi mi leli ngɔ okadi komɛ kɛ wo Hebri ní ngmami ɔ mi konɛ ke nɔ ko ngɛ Hebri gbi ɔ kanee ɔ, e le pɛli nɛ e kɛ maa wo mi. Se benɛ e ke e suu jamɛ a be ɔ, Yuda bi fuu ná hemi kɛ yemi yaya ko kaa e sɛ nɛ nɔ ko nɛ wo e gbi nɔ kɛ tsɛ Mawu biɛ ɔ. Lɔ ɔ he ɔ, a ngɔ biɛ kpahi kɛ da Mawu biɛ ɔ nane mi. Enɛ ɔ he ɔ, eko ɔ, ke a ngɛ Mawu biɛ ɔ ngmae ɔ, a kɛ pɛli nɛ ngɛ biɛ kpahi nɛ a kɛ da Mawu biɛ ɔ nane mi ɔ woɔ mi. Lɔ ɔ he ɔ, wa be nyɛe maa da blema Baiblohi nɛ a kɛ nine ngma nɛ jamɛ a okadi ɔmɛ ngɛ mi ɔ nɔ kɛ tsɔɔ bɔ nɛ sisije ɔ, Hebri bi ɔmɛ tsɛɛ Mawu biɛ ɔ ha. Ni komɛ susu kaa a tsɛɛɔ Mawu biɛ ɔ ke “Yahweh” aloo Yawɛ. Ni komɛ hu susu kaa a tsɛɛ lɛ ngɛ blɔ kpa nɔ kulaa. Ngɛ womi kpo ɔ nɛ a na ngɛ Ngo Wo ɔ kasa nya a mi ɔ, a tsɔɔ Mose Womi Nɛ Ji Enuɔ ɔ e fã ko sisi kɛ ya Hela gbi ɔ mi ngɛ mi. A ngma Mawu biɛ ɔ ngɛ mi kaa Iao. Jehanɛ se hu ɔ, blema Hela womi ngmali hu tsɔɔ kaa a tsɛɛ biɛ ɔ ke Iae, I·a·beʹ, kɛ I·a·ou·eʹ. Se e sɛ nɛ waa pee kpɛii ngɛ bɔ nɛ a tsɛɛ Mawu biɛ ɔ ha a he. Wa li bɔ nɛ Mawu sɔmɔli nɛ a hi si blema a tsɛɛ Mawu biɛ ɔ ha tutuutu ngɛ Hebri gbi ɔ mi. (1 Mose 13:4; 2 Mose 3:15) Nɔ́ nɛ wa le ji kaa Mawu tsɛ e biɛ ɔ si abɔ kɛ tsɔɔ e we bi. Mawu we bi hu ngɔ Mawu biɛ ɔ kɛ tsu ní. Ke a kɛ nihi ngɛ ní sɛɛe ɔ, a kɛ Mawu biɛ ɔ tsuɔ ní faa.​—​2 Mose 6:2; 1 Matsɛmɛ 8:23; La 99:9.

Lɛɛ mɛni he je mɔ nɛ New World Translation Baiblo ɔ kɛ biɛ nɛ ji “Jehovah” a tsu ní ɔ? Ejakaa lɔ ɔ ji Mawu biɛ nɛ a kɛ tsuɔ ní kɛ je blema ngɛ Blɛfo gbi mi.

William Tyndale tsɔɔ Baiblo ko sisi ngɛ jeha 1530 ɔ mi. Lɔ ɔ ji kekleekle Blɛfo gbi Baiblo nɛ Mawu biɛ ɔ je kpo ngɛ mi. Mose Kekleekle Womi ɔ kɛ ya si Mose Womi Nɛ Ji Enuɔ ɔ pɛ nɛ ngɛ mi. E kɛ biɛ nɛ ji “Iehouah” nɛ tsu ní. Pee se ɔ, Blɛfo gbi ɔ tsake, enɛ ɔ he ɔ, a  tsake bɔ nɛ a ngmaa Mawu biɛ ɔ ha a. Kaa nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ, ngɛ jeha 1612 ɔ mi ɔ, Henry Ainsworth kɛ biɛ nɛ ji “Iehovah” tsu ní ngɛ La womi ɔ tsuo nɛ e tsɔɔ sisi ɔ mi. Lɔ ɔ se ɔ, ngɛ jeha 1639 ɔ mi ɔ, a pee tsakemi ngɛ La womi ɔ nɛ e tsɔɔ sisi ɔ mi, nɛ a ngɔ kɛ je Mose Kekleekle Womi ɔ kɛ ya si Mose Womi Nɛ Ji Enuɔ ɔ kɛ piɛɛ he. A kɛ biɛ nɛ ji “Jehovah” a nɛ tsu ní ngɛ lɔ ɔ mi. Ngɛ jeha 1901 ɔ mi ɔ, Baiblo sisi tsɔɔli komɛ hu tsɔɔ Baiblo nɛ ji American Standard Version ɔ sisi. Ngɛ hehi nɛ Mawu biɛ ɔ je kpo ngɛ ngɛ Hebri Ngmami ɔ mi ɔ, mɛ hu a kɛ biɛ nɛ ji “Jehovah” a nɛ tsu ní.

Baiblo he ní lelɔ ko nɛ nihi buu lɛ wawɛɛ nɛ a tsɛɛ lɛ ke, Joseph Bryant Rotherham ɔ ngma womi ko ngɛ jeha 1911 ɔ mi. A tsɛɛ womi ɔ ke Studies in the Psalms. E kɛ biɛ nɛ ji “Jehovah” nɛ tsu ní, se pi “Yahweh.” E tsɔɔ kaa nɔ́ he je nɛ e pee jã a ji kaa e suɔ nɛ e kɛ “biɛ nɛ nihi nɛ a kaneɔ Baiblo ɔ le wawɛɛ (nɛ a kplɛɛ nɔ) ɔ nɛ tsu ní.” Ngɛ jeha 1930 ɔ mi ɔ, ní lelɔ ko nɛ a tsɛɛ lɛ ke A. F. Kirkpatrick hu de jã nɔuu kɛ kɔ biɛ “Jehovah” a he. E de ke: “Mwɔnɛ ɔ, gbi he ní leli tsɔɔ kaa e sa nɛ a ngma Mawu biɛ ɔ kaa Yahveh aloo Yahaveh. Se ngɛ Blɛfo gbi ɔ mi ɔ, nihi le biɛ nɛ ji JEHOVAH a wawɛɛ. Jehanɛ se hu ɔ, pi bɔ nɛ a tsɛɛ biɛ ɔ ha tutuutu ɔ nɛ he hia, mohu ɔ, lemi nɛ a maa le kaa e ji Biɛ Nitsɛ, se pi palemi biɛ aloo sablai ko kaa ‘Nyɔmtsɛ’ ɔ nɛ he hia.”

Mɛni ji Yehowa biɛ ɔ sisi? Ngɛ Hebri gbi ɔ mi ɔ, a je biɛ Yehowa a kɛ je Hebri peemimunyu ko nɛ sisi ji “e peeɔ” ɔ mi. Enɛ ɔ he ɔ, New World Bible Translation Ajla Toli ɔmɛ nu Mawu biɛ ɔ sisi kaa “O Deɔ O Peeɔ.” Wa be nyɛe maa pee kpɛii ngɛ enɛ ɔ he, ejakaa ní leli fuu kplɛɛ we nɔ jã. Se e da blɔ kaa a maa tsɔɔ biɛ Yehowa a sisi kaa “O Deɔ O Peeɔ,” ejakaa lɛ nɛ e bɔ níhi tsuo, nɛ e haa nɛ e yi mi tomi hu baa mi. Lɛ nɛ e bɔ hiɔwe bɔfohi, adesahi, kɛ níhi tsuo nɛ ngɛ je mluku ɔ mi. Benɛ je ngɛ jɔe nɛ je ngɛ nae ɔ, e ha nɛ e yi mi tomihi hu ngɛ mi bae.

Enɛ ɔ he ɔ, biɛ Yehowa a hɛɛ sisi numi nɛ mi kuɔ pe ‘Imi Ji Nɔ Nɛ I Ji’ nɛ a ngma ngɛ 2 Mose 3:14 ɔ. Ke wa hyɛ mi fitsofitso ɔ, pi Mawu biɛ ɔ sisi tsuo ji lɔ ɔ. Mohu ɔ, jamɛ a munyu ɔ tsɔɔ bɔ nɛ Mawu ngɛ ha ngɛ blɔ kake pɛ nɔ. E tsɔɔ kaa Mawu maa pee nɔ́ tsuaa nɔ́ nɛ e he hia kaa e pee konɛ e ha nɛ e yi mi tomi nɛ ba mi. Se Mawu biɛ ɔ hɛɛ sisi numi kpa ko hulɔ. E biɛ ɔ tsɔɔ hu kaa e ma nyɛ maa gu níhi nɛ e bɔ ɔ a nɔ kɛ tsu e yi mi tomi he ní.