1. Mɛni ji nɔ́ ngua ko nɛ wa fɔli pee kɛ ha wɔ, nɛ kɛ e sa kaa waa kɛ mɛ nɛ hi si ha kɛɛ?

 NÍ LELƆ ko nɛ e hi si blema a ngma ke: “Bu o tsɛ nɛ fɔ mo ɔ tue; nɛ ke o nyɛ bwɔ ɔ, koo gbe e he guɛ.” (Abɛ 23:22) Eko ɔ, o ma de ke, ‘I be ye fɔlɔ he guɛ gbee gblegbleegble!’ Wa ti nihi fuu suɔ wa nyɛmɛ kɛ wa tsɛmɛ, enɛ ɔ he ɔ, wa gbi a he guɛ. Wa yɔse kaa a pee nɔ́ ngua ko kɛ ha wɔ nɛ́ wa be he hiɔ nyɛe maa wo. Kekleekle ɔ, mɛ lɛ a fɔ wɔ. E ngɛ mi kaa Yehowa lɛ haa nɔ wami mohu lɛɛ, se ke tsa pi wa fɔli a he ɔ, jinɛ wa be je mi. Nɔ́ ko be nɛ wa ma ha wa fɔli nɛ e he jua wa kaa wami. Mo susu a he nɛ a kɛ sã afɔle ngɛ wa he, wa he nɛ a bu, sika nɛ a puɛ ngɛ wa he, kɛ suɔmi mi nɛ a je kɛ hyɛ wa nɔ kɛ je wa jokuɛwi a si hluu kɛ ba si wa wami si nɛ ɔ hu he nɛ o hyɛ. Enɛ ɔ he ɔ, nile ngɛ mi kaa Mawu Munyu ɔ wo wɔ ga ke: “Bu o tsɛ kɛ o nyɛ, konɛ e hi ha mo, nɛ o se nɛ kɛ ngɛ je mi.”​—Efeso Bi 6:2, 3.

2. Mɛni bimɛ nɛ a wa a ma nyɛ maa pee kɛ ‘to a fɔli a nane mi?’

² Bɔfo Paulo ngma womi kɛ ha Kristofohi tsuo. E ngma ke: ‘Kekleekle nɔ́ nɛ e sa nɛ bimɛ kɛ bibimɛ nɛ a pee ha a fɔli ji a hyɛ a nɔ. A pee enɛ ɔ kɛ to fɔli ɔmɛ nane mi, ejakaa enɛ ɔ saa Mawu hɛ mi.’ (1 Timoteo 5:4) Bimɛ nɛ a wa a bua jɔɔ suɔmi kɛ  dengme nɛ a fɔli kɛ a nɛmɛ kɛ a namɛ gbo ngɛ a he ɔ he, nɛ a ‘toɔ mɛ nane mi.’ Blɔ kake nɛ bimɛ ma nyɛ maa gu nɔ kɛ pee enɛ ɔ ji, nɛ a ma yɔse kaa e he hia nɛ a je suɔmi kpo kɛ ha a fɔli nɛ a bwɔ ɔ, nɛ a wo mɛ he wami kaa bɔ nɛ nɔ tsuaa nɔ hyɛɔ blɔ kaa a pee ha lɛ ɔ. Behi fuu ɔ, enɛ ɔ he hia mɛ wawɛɛ. E sa nɛ a na kaa a he hia kaa bɔ nɛ wɔ tsuo wa suɔ nɛ nihi nɛ a na kaa wa he hia a. E sa nɛ wa ha nɛ a na hu kaa se nami ngɛ a he.

3. Mɛni blɔ nɔ wa maa gu kɛ wo wa fɔli, kɛ wa nɛmɛ kɛ wa namɛ a hɛ mi nyami?

³ Wa ma nyɛ maa bu wa fɔli, kɛ wa nɛmɛ kɛ wa namɛ kɛ gu suɔmi kpo nɛ wa ma je ha mɛ ɔ nɔ. (1 Korinto Bi 16:14) Ke waa kɛ wa fɔli be he kake ɔ, e sa nɛ wa kai kaa ke wa pɔɔ a si bimi ɔ, a bua maa jɔ wawɛɛ. Wa ma nyɛ maa ngma mɛ sɛ womi, aloo waa fia mɛ ngɛ tɛlifoo nɔ, aloo wa ya slaa mɛ. Miyo, nɛ e ye jeha 82, nɛ e ngɛ Japan ɔ tu e biyo ko kɛ e huno nɛ e ji kpɔ mi nɔ hyɛlɔ ɔ a he munyu ke: ‘Ye biyo ɔ deɔ mi ke: “Yayo, i kpa mo pɛɛ i suɔ nɛ o le he nɛ wa ngɛ.” Daa otsi ɔ, e tsɔɔ mi asafo nɛ a ya ngɛ sɔmɔe ɔ biɛ, kɛ tɛlifoo nɔma nɛ ma kɛ tsɛ mɛ. I nyɛɔ hyɛɛ zugba he foni nɔ nɛ i deɔ ke: “Amlɔ nɛ ɔ, a ngɛ ma nɛ ɔ nɔ!” I naa Yehowa si daa kaa i ngɛ bi ko kaa jã.’

4. Kɛ Yuda jami ɔ tsɔɔ kaa nihi kɛ a fɔli nɛ a hi si ha kɛɛ?

⁴ Anɛ he lo nya hiami níhi nɛ nɔ ko ma ha e fɔli ɔ hu piɛɛ bumi nɛ e sa kaa e bu mɛ ɔ he lo? Ee. Behi fuu ɔ, e piɛɛ he. Ngɛ Yesu be ɔ mi ɔ, Yuda jami nya dali tsɔɔ kaa ke nɔ ko de ke e ngɔ e sika loo e weto ní kɛ “ke Mawu ɔ,” blɔ nya ní tsumi ko be e kuɛ nɔ kaa e hyɛ e fɔli a nɔ. (Mateo 15:3-6) Mɛni yi mi  wami ní peepee po ji nɛ! Ngɛ anɔkuale mi ɔ, nɔ́ nɛ jami nya dali ɔmɛ ngɛ tsɔɔe ji kaa e sɛ nɛ nihi nɛ je bumi kpo kɛ tsɔɔ a fɔli, mohu ɔ, a nyafi mɛ, nɛ́ a ko ha mɛ a hiami níhi hulɔ. Wɔɔ lɛɛ, e sɛ nɛ waa pee jã kɔkɔɔkɔ!​—5 Mose 27:16.

5. E ngɛ mi kaa ngɛ ma komɛ a nɔ ɔ, amlaalo ɔ hyɛɔ nihi nɛ a bwɔ ɔ mohu lɛɛ, se mɛni he je nɛ be komɛ ɔ, e sa nɛ bimɛ nɛ a je bumi kpo kɛ ha a fɔli nɛ a ye bua mɛ ngɛ sika blɔ fa mi ɔ?

⁵ Ngɛ mahi fuu a nɔ ɔ, amlaalo ɔ yeɔ bua nihi nɛ a bwɔ ɔ nɛ a haa mɛ niye ní, heha ní, kɛ hwɔ he. Eko ɔ, mɛ nitsɛmɛ hu a toɔ níhi a blɔ nya konɛ e ye bua mɛ ngɛ a bwɔbwɛ si. Se ke ní nɛ ɔmɛ ta, aloo a pi ɔ, e sa nɛ bimɛ nɛ a je bumi kpo kɛ tsɔɔ a fɔli konɛ a hyɛ a nɔ. Niinɛ, ngɛ Mawu jami blɔ nya tomi nya a, e sa nɛ bimɛ nɛ a hyɛ a fɔli nɛ bwɔ ɔ a nɔ, ejakaa lɔ ɔ saa Yehowa Mawu, nɛ to weku ɔ sisi ɔ hɛ mi.

6. Mɛni ni komɛ pee konɛ a nyɛ nɛ a tsu a fɔli a hiami níhi ha mɛ?

⁶ Bimɛ nɛ a wa a, a ti nihi fuu jeɔ suɔmi kpo kɛ tsɔɔ a fɔli nɛ a gbɔjɔ ɔ, nɛ a kɛ a he sãa afɔle ngɛ a he. A ti ni komɛ ngɔ a fɔli kɛ ba a wehi a mi, nɛ ni komɛ hu hia kɛ ya je he ko nɛ e kɛ a fɔli ɔmɛ a he kɛ we. Nihi hu hia ya je a fɔli ɔmɛ a ngɔ. Ke bimɛ pee jã a, a kɛ a fɔli tsuo náa he se.

7. Mɛni he je nɛ e sɛ kaa waa ye oya kɛ mwɔ wa yi mi kpɔ ngɛ wa fɔli nɛ a bwɔ ɔ he ɔ?

⁷ Be komɛ ɔ, ke ni komɛ ngɔ a fɔli kɛ ba je a ngɔ, aloo a hia ya je a fɔli a he ɔ, nɔ́ ko kpakpa ji mi kɛ bɛ. Mɛni he je? Ejakaa eko ɔ, akɛnɛ a ngɛ fɔli ɔmɛ a he susue wawɛɛ he je ɔ, a susuu we níhi a he tsɔ loko a mwɔɔ a yi mi kpɔ. Baiblo ɔ de ke: “Ní lelɔ lɛɛ e le e nane nya hyɛmi.” (Abɛ 14:15) Kaa  nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ, eko ɔ, o yayo bwɔ nɛ e nyɛ we nɛ lɛ nɔ kake too e hi si, nɛ o susu kaa ke o ha nɛ e ba je o ngɔ ɔ, e maa ye bua lɛ. Be mi nɛ o ngɛ nɔ́ nɛ o maa pee ɔ he susue ɔ, mo bi o he sanehi nɛ nyɛɛ se nɛ ɔ: Mɛni ji níhi nɛ hia lɛ titli? Anɛ amlaalo ɔ, aloo nɔ kpa ko ngɛ nɛ e yeɔ bua nihi nɛ a bwɔ ɔ ngɛ blɔ nɛ sa nɔ lo? Anɛ o yayo suɔ kaa e ma ya hi he kpa lo? Ke e hia kɛ ho he kpa ya a, kɛ lɔ ɔ maa sa e si himi he ha kɛɛ? Anɛ e ma bi nɛ e je e huɛmɛ a he lo? Anɛ e bua maa jɔ he lo? Anɛ o kɛ lɛ susu ní nɛ ɔmɛ a he lo? Kɛ enɛ ɔ maa sa o kɛ o he piɛɛlɔ ɔ, kɛ nyɛ bimɛ a he ha kɛɛ? Ke o yayo maa hia yemi kɛ buami ko ɔ, mɛnɔ maa ye bua lɛ? Anɛ nyɛ ma nyɛ ma gba e nɔ hyɛmi ɔ lo? Anɛ o kɛ nihi nɛ a maa piɛɛ o he kɛ hyɛ o yayo ɔ nɔ ɔ tsuo susu he lo?

8. Ke o ngɛ hlae nɛ o le blɔ nɔ nɛ o maa gu kɛ hyɛ o fɔli nɛ a bwɔ ɔ, mɛnɔmɛ o kɛ ma nyɛ maa sɛɛ ní?

⁸ Akɛnɛ e ji bimɛ ɔmɛ tsuo a ní tsumi kaa a hyɛ a fɔli he je ɔ, nile ngɛ mi kaa bimɛ ɔmɛ tsuo nɛ a kpe konɛ a pee kake kɛ mwɔ a yi mi kpɔ. Ke bimɛ ɔmɛ kɛ asafo mi nɔkɔtɔma ko aloo a huɛmɛ nɛ mɛ hu a kɛ si himi ko kaa jã a kpe hyɛ ɔ sɛɛ ní ɔ, e maa ye bua mɛ. Baiblo ɔ de ke: “He nɛ ga womi be ɔ, yi mi tomi peeɔ yaka; se he nɛ ga woli hiɛ ngɛ ɔ, níhi yaa nɔ pɛpɛɛpɛ.”​—Abɛ 15:22.

9, 10. (a) Ke fɔli bwɔ po ɔ, mɛni e sa kaa bimɛ nɛ a pee kɛ tsɔɔ kaa a susuɔ a he? (b) Loko bi ko maa pee nɔ́ ko kɛ ha e fɔli ɔ, mɛni e sa kaa e pee kekle?

⁹ Ja wa mi mi sãa wɔ ngɛ wa fɔli nɛ a bwɔ ɔ a he, nɛ wa nuɔ mɛ sisi loko wa ma nyɛ ma je bumi kpo  kɛ ha mɛ. Benɛ je ngɛ jɔe nɛ je ngɛ nae ɔ, eko ɔ, nyɛɛmi kɛ ní yemi maa pee dengme ha mɛ, nɛ a hɛ hu maa hi níhi a nɔ jee. Enɛ ɔ he ɔ, eko ɔ, e he maa hia nɛ a ye bua mɛ. Ke e ba ja a, bimɛ ɔmɛ susuɔ a fɔli ɔmɛ a he, nɛ a bɔɔ mɔde kaa a maa bu a he. Se nihi nɛ a bwɔ ɔ ngɛ nile kɛ níhi a si kpami fuu. Mɛ nitsɛmɛ a hyɛ a he nɔ, nɛ a mwɔ a yi mi kpɔ ngɛ níhi a he hu hyɛ. E ma nyɛ maa ba kaa nɔ́ he je nɛ a buu a he ɔ ji kaa a ji fɔli, nɛ a wa hulɔ. Enɛ ɔ he ɔ, e ma nyɛ maa dɔ mɛ aloo a mi mi ma fu ke e ba lɛ kaa e sa nɛ a ha nɛ a bimɛ nɛ kudɔ mɛ. Fɔli komɛ ngɛ nɛ a kplɛɛ we nɛ a bimɛ nɛ kudɔ mɛ. A susu kaa ke a pee jã a, lɔ ɔ be hae nɛ a pee níhi ngɛ mɛ nitsɛmɛ a dɛhe hu.

¹⁰ E ngɛ mi kaa si fɔfɔɛ kaa kikɛ ɔ he ní tsumi be gbɔjɔɔ mohu, se e sa nɛ bimɛ nɛ a je mi mi jɔmi kpo kɛ tsɔɔ a fɔli nɛ a bwɔ ɔ. Ke e maa hi ɔ, a ngmɛ mɛ blɔ nɛ mɛ nitsɛmɛ a hyɛ a he, nɛ a pee juɛmi ngɛ níhi a he. Eko ɔ, o susu kaa nɔ́ ko ngɛ nɛ ke o pee kɛ ha o fɔli ɔmɛ ɔ, e maa ye bua mɛ. Se loko o maa ma o juɛmi nya si ngɛ he ɔ, nile ngɛ mi kaa o kɛ mɛ ma susu he kekle. Eko ɔ, bwɔmi ha nɛ a nyɛ we níhi fuu peemi hu. Moo ngmɛ mɛ blɔ konɛ a pee ní komɛ nɛ a ma nyɛ maa pee ɔ ngɛ a dɛhe. Ke o ngmɛɛ mɛ blɔ nɛ a peeɔ ní komɛ ngɛ mɛ nitsɛmɛ a dɛhe ɔ, o maa na kaa a maa suɔ o sane wawɛɛ. A bua maa jɔ, nɛ mo hu o bua maa jɔ. Ke e he hia kaa o kɛ o nane nɛ ma si ngɛ nɔ́ ko nɛ maa ye bua mɛ ɔ he po ɔ, e sa nɛ o je bumi kpo kɛ tsɔɔ mɛ, nɛ o wo a hɛ mi nyami. Mawu Munyu ɔ wo wɔ ga ke: ‘Buu nɔkɔtɔma, nɛ o wo e hɛ mi nyami. Ye mi gbeye. Imi ji Yehowa, o Mawu ɔ nɛ.’​—3 Mose 19:32.

11-13. Ke bi ko nɛ e wa kai kaa e fɔli kɛ lɛ hí si saminya benɛ e wɛ ɔ, mɛni e maa pee konɛ e nyɛ nɛ e hyɛ mɛ ngɛ a bwɔmi si?

¹¹ Be komɛ ɔ, e yee ha bimɛ komɛ kaa bu a fɔli nɛ a bwɔ ɔ akɛnɛ fɔli ɔmɛ kɛ mɛ hí si saminya ngɛ a jokuɛ mi ɔ he je. Eko ɔ, jamɛ a be ɔ mi ɔ, o papaa kɛ mo fiɛ we nɛ e sume o sane, nɛ o yayo hu yi mi wa ngɛ o nɔ. Eko ɔ, loloolo ɔ, o bua jɔɛ a he, o mi mi fuɔ mɛ, nɛ e dɔɔ mo, ejakaa o bua jɔɛ bɔ nɛ a kɛ mo hi si ha a he. Anɛ o ma nyɛ ma ma o hɛ kɛ fɔ nɔ lo? a

¹² Basse, nɛ a lɛ lɛ ngɛ Finland ɔ de ke: “Ye yayo ya gba Nazi Germany polisi ko. Nyumu ɔ be tsui, nɛ e yi mi wa. E kongo ɔ ye yayo si abɔ ngɛ ye hɛ mi. Ligbi ko ɔ, e mi mi fu mi, nɛ e gbla e mlɛ mi fimi nɔ́ ɔ, nɛ e kɛ dade nɛ ngɛ nya a fia ye hɛ mi. E ye mi wawɛɛ nɛ i je sa tso ɔ nɔ kɛ nɔ si.”

¹³ Se kɛ̃ ɔ, e peeɔ ní komɛ hu nɛ Basse bua jɔ he. Basse de hu ke: “E tsuɔ ní wawɛɛ nitsɛ, nɛ e haa weku ɔ he lo nya níhi. E je we suɔmi kpo kɛ tsɔɔ we mi kaa tsɛ, se i le nɔ́ he je nɛ e peeɔ jã a. E wɛ kulaa nɛ e yayo fiee lɛ kɛ je we mi. Benɛ e wa a, e kase kunɔ nɔ mi, nɛ e kɛ e he wo ta buli a ní tsumi mi. I nu lɛ sisi, enɛ ɔ he ɔ, i pia we lɛ. Benɛ i ba wa, nɛ ye lɛ hu e ba nu hiɔ ɔ, i ye bua lɛ hluu kɛ ya si benɛ e gbo. I ná we lɛ gbɔjɔɔ, se i bɔ mɔde nɛ i hyɛ lɛ. I bɔ mɔde kaa ma pee ye he bi kpakpa kɛ ya si nyagbe, nɛ i susu kaa lɔ ɔ ha e bua jɔ ye he.”

14. Mɛni ngmami waa kɛ ma nyɛ ma tsu ní ngɛ weku ɔ mi kɛ si himi kpahi a mi?

¹⁴ E sa nɛ waa kɛ Baiblo ga womi nɛ nyɛɛ se nɛ ɔ nɛ tsu ní ngɛ weku ɔ mi, kɛ si himi kpahi hu a mi: ‘Nyɛ ha nɛ a na subai nɛ ɔmɛ ngɛ nyɛ he kaa tade  nɛ nyɛ wo: mi mi jɔmi, mɔbɔ nami, he si bami, kpoo peemi kɛ tsui si tomi. Ke nɔ ko kɛ e nyɛmi ngɛ sane ko ɔ, nyɛɛ na ha nyɛ sibi, nɛ nyɛ kɛ pa nyɛ he kaa bɔ nɛ Yehowa hu ngɔ nyɛ he yayami ngɔ pa nyɛ ɔ.’​—Kolose Bi 3:12, 13.

15. Mɛni he je nɛ be komɛ ɔ, fɔli a nɔ hyɛmi yee ɔ?

¹⁵ Ke fɔlɔ ko gbɔjɔ ɔ, e nɔ hyɛmi yee, nɛ e biɔ nɛ a ná e he deka. Se nɔ́ nɛ yee pe kulaa ji kaa e haa nɛ bimɛ peeɔ yeyeeye. E ngɛ dɔmi kaa o maa na kaa o fɔli a nɔmlɔ tso ngɛ gbɔjɔe, a hɛ jeɔ níhi a nɔ,  nɛ a nyɛ we nɛ a peeɔ níhi ngɛ a dɛhe hu. Sandy, nɛ e je Puerto Rico ɔ de ke: “Wa suɔ wa yayo sane wawɛɛ. Wa tsui yeɔ wɔ kaa e ngɛ nɔ́ nae nɛ e sa nɛ waa hyɛ lɛ. Sisije ɔ, e bɔni kpɛɛmi; lɔ ɔ se ɔ, e ba bɔni dɛma tso hɛɛmi, nɛ jehanɛ ɔ lɛɛ e tlɔ libɔɔhi a sɛ̃ mi. E hiɔ ɔ mi ba bɔni wami hluu kɛ ya si benɛ e gbo. Hiɔ nɛ nu lɛ ɔ ji kansa, enɛ ɔ he ɔ, e biɔ nɛ a hyɛ e nɔ nyɔ kɛ pia. Wa duɔ ha lɛ, wa woɔ e nya mi niye ní, nɛ wa kaneɔ ní kɛ haa lɛ. Enɛ ɔ peemi be gbɔjɔɔ, nɛ e haa nɛ nɔ peeɔ yeyeeye wawɛɛ. Benɛ i ba yɔse kaa ye yayo ngɛ gbenɔ mwɔ nya a, i fo ya, ejakaa i suɔ e sane wawɛɛ.”

16, 17. Mɛni ga womi maa ye bua nɔ ko nɛ e ngɛ e fɔlɔ nɛ e bwɔ nɔ hyɛe?

¹⁶ Ke o ngɛ si himi ko kaa kikɛ ɔ mi ɔ, mɛni o maa pee konɛ o nyɛ nɛ o da nya? Ke o kaneɔ Baiblo ɔ nɛ o buɔ Yehowa tue, nɛ o sɔleɔ ɔ, e maa ye bua mo wawɛɛ. (Filipi Bi 4:6, 7) Moo bɔ mɔde nɛ o ye niye ní nɛ he wami ngɛ mi, nɛ o hwɔ mahe saminya. Ke o peeɔ jã a, o ma ná nɔmlɔ tso mi he wami, nɛ o be yeyeeye pee tsɔ, nɛ o ma nyɛ maa hyɛ o suɔlɔ ɔ. Be komɛ ɔ, o ma nyɛ maa jɔɔ o he. Ke o be nyɛe ma ya jɔɔ o he ngɛ he ko po ɔ, nile ngɛ mi kaa o ma hla be kɛ jɔɔ o he. O ma nyɛ ma ha nɛ nɔ ko nɛ e ba hi o fɔlɔ ɔ he ha mo, konɛ o nyɛ nɛ o ya jɔɔ o he ngɛ he ko bɔɔ.

¹⁷ Behi fuu ɔ, nihi nɛ a wa nɛ a hyɛɔ a fɔli nɛ a bwɔ ɔ a nɔ ɔ, susuɔ ní komɛ nɛ a be nyɛe maa pee ɔ a he. O yi mi nɛ ko kojo mo ngɛ níhi nɛ o be nyɛe maa pee ɔ a he. Be komɛ ɔ, e ma nyɛ maa ba kaa e sa nɛ o ngɔ o suɔlɔ ɔ kɛ ya he nɛ a hyɛɛ nihi nɛ a bwɔ ɔ a nɔ ngɛ. Ke o ngɛ o fɔlɔ ko nɔ hyɛe ɔ, pee níhi nɛ o ma nyɛ. Mo ná deka ha o bimɛ, o he piɛɛlɔ ɔ, kɛ mo nitsɛ o he hulɔ.

18, 19. Mɛni si Yehowa wo, nɛ mɛni níhi a si kpami tsɔɔ kaa e yeɔ e si womi nɛ ɔ nɔ?

¹⁸ Yehowa jeɔ suɔmi mi nɛ e kɛ blɔ tsɔɔmi haa nihi nɛ a ngɛ a fɔli nɛ bwɔ a nɔ hyɛe ɔ. E peeɔ jã kɛ guu e Munyu nɛ ji Baiblo ɔ nɔ. Se pi blɔ tsɔɔmi kaa jã pɛ nɛ e haa wɔ. La polɔ ɔ ngma ke, ‘Nɔ tsuaa nɔ nɛ tsɛɔ Yehowa ngɛ anɔkuale mi ɔ, Yehowa hɛɛ lɛ kɛ suu e he. E buu a kue fami ɔmɛ hu tue, nɛ e heɔ a yi wami.’ Yehowa ma he nihi nɛ yeɔ lɛ anɔkuale ɔ a yi wami. E maa po a he piɛ ngɛ haomi behi po a mi.​—La 145:18, 19.

¹⁹ Myrna, nɛ e ngɛ Philippines ɔ yɔse enɛ ɔ benɛ e ngɛ e nyɛ nɛ stloki nu lɛ ɔ hyɛe ɔ. Myrna ngma ke, “Nɔ́ ko nɛ haoɔ nɔ pe kulaa ji nɛ o maa na kaa o suɔlɔ ko be he wami, nɛ e li nɔ́ tutuutu nɛ ngɛ lɛ pee. E ngɛ kaa nɔ́ nɛ ye yayo nɔ pa mi nɛ e ngɛ mue, se i nyɛ we nɛ ma pee he nɔ́ ko. I kplaa si si abɔ nɛ i deɔ Yehowa kaa pɔ tɔ ye he. I fo ya kaa bɔ nɛ David pee ɔ. David de Yehowa ke: ‘Ye vo nyu ma hyi o tɔ ɔ. Tse o kadi lɛ tsuo ngɔ wo womi ɔ mi?’ [La 56:8] Yehowa wo mi he wami kaa bɔ nɛ e wo si ɔ. ‘Yehowa hede ha mi.’”​—La 18:18.

20. Mɛni si womihi lɛ a ngɛ Baiblo ɔ mi nɛ maa ye bua nihi nɛ a hyɛɔ nihi nɛ a bwɔ ɔ a nɔ, ke ni ɔmɛ gbo po?

²⁰ Nihi pɔɔ demi kaa ke nɔ ko ngɛ e fɔli nɛ a bwɔ ɔ hyɛe ɔ, e ngɛ kaa nɔ́ nɛ e ngɛ “nyu yɛe kɛ ngɛ kusii mi woe.” Ke o fɔlɔ bwɔ nɛ o ngɛ e nɔ hyɛe ɔ, e ma nyɛ ma gbo. Jã ji bɔ nɛ e ba ngɛ Myrna yayo hu blɔ fa mi. Se nihi nɛ a ngɔɔ a hɛ kɛ fɔɔ Yehowa nɔ ɔ lɛɛ, a le kaa ke nɔ ko gbo ɔ, pi lɔ ɔ ji e nyagbe. Bɔfo Paulo de ke: “I heɔ Mawu yeɔ kaa adesahi tsuo maa te si kɛ je gbeje hwɔɔ se, ni kpakpahi jio, yayami peeli jio.” (Bɔfo Ɔmɛ  A Ní Tsumi 24:15) Nihi nɛ a fɔli gbo ɔ ngɛ hɛ nɔ kami kaa Mawu ma tle mɛ si ekohu. Jamɛatsɛmɛ ɔmɛ ngɛ hɛ nɔ kami kaa je ehe nɛ Mawu wo he si, nɛ “nɔ ko be gboe hu” ngɛ mi ɔ maa ba.​—Kpojemi 21:4.

21. Ke nɔ ko je bumi kpo kɛ ha e fɔli nɛ a bwɔ ɔ, mɛni se e náa?

²¹ Mawu sɔmɔli buɔ a fɔli wawɛɛ ke a fɔli ɔmɛ bwɔ po. (Abɛ 23:22-24) A woɔ a hɛ mi nyami. Jã nɛ a peeɔ ɔ haa nɛ Baiblo mi munyu ko baa mi ngɛ a blɔ fa mi. Baiblo ɔ de ke: “Ha nɛ o tsɛ, kɛ o nyɛ a bua nɛ jɔ; ha nɛ o nyɛ nɛ fɔ mo ɔ nɛ nya.” (Abɛ 23:25) Nɔ́ nɛ pe kulaa a, nihi nɛ a buu a fɔli nɛ a bwɔ ɔ buu Yehowa Mawu, nɛ a woɔ e hɛ mi nyami hulɔ.