Yaa mi ní ɔ nɔ

Yaa e mi ní ɔ mi

YI 27

‘Ye Odase Kɛ Pi Si’

‘Ye Odase Kɛ Pi Si’

A wo Paulo tsu ngɛ Roma, se e ya nɔ nɛ e fiɛɛ

A kɛ da Ní Tsumi 28:11-31 ɔ nɔ

1. Mɛni nɔ mi mami nɛ Paulo kɛ e huɛ ɔmɛ ngɛ, nɛ mɛni he je?

 NGƐ jeha 59 ɔ mi ɔ, mele ko hia kɛ je Malta zugba kpɔ nɛ wo bɔle lɛ ngɛ Mediterenia Wo ɔ nɔ ɔ nɔ kɛ yaa Italia. A to mele ɔ he so ke, “Zeo Binyumu Ɔmɛ,” nɛ e ma nyɛ maa ba lɛ kaa a kɛ mele nɛ ɔ woɔ ngma. Nɛ Paulo kɛ Luka kɛ Aristako ngɛ mele nɛ ɔ mi. (Níts. 27:2) Ma se sane kpakpa fiɛɛli nɛ ɔmɛ kɛ a hɛ fɔ we Hela bi ɔmɛ a mawu nɛ́ a tsɛɛ lɛ Zeo ɔ binyumu ɔmɛ nɛ́ a ji hawi nɛ a tsɛɔ mɛ Castor kɛ Pollux a nɔ kɛ ha he piɛ pomi, kaa bɔ nɛ ni kpahi nɛ a ngɛ mele ɔ mi ɔ pee ɔ. (Hyɛ study note nɛ ngɛ Ní Tsumi 28:11, nwtsty.) Paulo kɛ e huɛ ɔmɛ pee we jã ejakaa a sɔmɔɔ Yehowa, nɛ ji nɔ nɛ e ha nɛ Paulo le kaa e ma ya ye anɔkuale ɔ he odase ngɛ Roma, nɛ́ e ma ya da Kaisare hɛ mi ɔ.​—Níts. 23:11; 27:24.

2, 3. Jije nɛ mele nɛ Paulo ngɛ mi ɔ hia blɔ kɛ gu, nɛ mɛni yemi kɛ buami nɛ Paulo nine su nɔ kɛ je sisije?

2 Ngɛ ligbi etɛ se benɛ a ya su Sirakuse nɛ ji Sisili bi a ma nɛ e ngɛ fɛu kaa Atene kɛ Roma a, mele ɔ hia kɛ ba Regio ngɛ Italia woyi je. Nɛ lɔ ɔ se ɔ, kɔɔhiɔ nɛ e ngɛ fiae ɔ ye bua mele ɔ, nɛ e nyɛɛ mlamlaamla maa pee kilomita 320 kɛ ba Puteoli lɛ si dami he nɛ ngɛ Italia a (nɛ́ e ngɛ mwɔnɛ ɔ be mi Naples kasa nya a) ngɛ ligbi enyɔne ɔ nɔ.​—Níts. 28:12, 13.

3 Amlɔ nɛ ɔ, Paulo hia e nyagbe blɔ kɛ yaa Roma, nɛ ngɛ lejɛ ɔ, e ma ya da si ngɛ Roma Nɔ Yelɔ Nero hɛ mi. Ngɛ e blɔ hiami ɔ mi tsuo ɔ, “bua womi tsuo Mawu ɔ” piɛɛ e he. (2 Kor. 1:3) Kaa bɔ nɛ wa maa na a, Yehowa ya nɔ nɛ e ye bua Paulo, nɛ Paulo ya nɔ nɛ e sɔmɔ kaa ma se sane kpakpa fiɛɛlɔ.

Paulo “Na Mawu Si, Nɛ E Ná Ka” (Ní Tsumi 28:14, 15)

4, 5. (a) Mɛni nubwɔ peemi su nɛ nyɛmimɛ nɛ a ngɛ Puteoli ɔ je kpo kɛ tsɔɔ Paulo kɛ e huɛ ɔmɛ, nɛ mɛni he je nɛ eko ɔ, a ha Paulo he yemi fuu ɔ? (b) Ke Kristofohi ngɛ tsu womi he po ɔ, kɛ a je mi bami kpakpa a he ma nyɛ maa ba se nami ha mɛ ha kɛɛ?

4 Benɛ a ba su Puteoli ɔ, Paulo kɛ e huɛ ɔmɛ ya ‘na nyɛmimɛ ngɛ lejɛ ɔ, nɛ a kpa mɛ pɛɛ kaa a ye ligbi kpaago ngɛ a ngɔ.’ (Níts. 28:14) Nyɛmimɛ ɔmɛ je nibwɔ peemi su kpo, nɛ enɛ ɔ ji nɔ hyɛmi nɔ́ nɛ se be kɛ ha wɔ! Atsinyɛ jemi ko be he kaa nyɛmimɛ nɛ ɔmɛ ná nubwɔ nɛ a pee Paulo ɔ he se wawɛɛ kɛ gu he wami womi munyuhi nɛ Paulo kɛ e huɛ ɔmɛ tu kɛ tsɔɔ mɛ ɔ nɔ. Mɛni he je nɛ nɔ nɛ a wo lɛ tsu, nɛ́ ta buli a hɛngmɛ ngɛ e he ɔ ná he yemi fuu kikɛ ɔ? Eko ɔ, akɛnɛ ta buli nɛ a ngɔ Paulo kɛ wo a dɛ ɔ ná e mi hɛ kɛ nɔ fɔmi ɔ he je.

5 Jã nɔuu nɛ mwɔnɛ ɔ, behi fuu ɔ, a haa Yehowa sɔmɔli he yemi fuu be mi nɛ a ngɛ tsu womi hehi aloo nya tsimi hehi akɛnɛ a baa a je mi saminya a he je. Kaa nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ, ngɛ Romania a, ojo fialɔ ko nɛ a wo lɛ tsu nɛ́ e maa ye jeha 75 ngɛ tsu womi mi ɔ bɔni Baiblo ɔ kasemi, nɛ e pee tsakemi nguahi ngɛ bɔ nɛ e peeɔ e ní ha a he. Buli ɔmɛ yɔse tsakemi nɛ nyumu ɔ pee ɔ, nɛ a ha lɛ he blɔ kaa e ma nyɛ maa ya ma a mi nɛ e ya he níhi kɛ ba ha nihi nɛ a wo mɛ tsu ɔ nɛ́ bulɔ ko be e he piɛɛe kɛ ya! Nɔ́ nɛ pe kulaa a, wa je mi bami kpakpa a woɔ Yehowa hɛ mi nyami niinɛ.​—1 Pet. 2:12.

6, 7. Mɛni nɛ nyɛmimɛ nɛ a ngɛ Roma a pee kɛ je suɔmi nɛ se be kpo kɛ tsɔɔ Paulo?

6 Benɛ Paulo kɛ e huɛ ɔmɛ je Puteoli ɔ, e ma nyɛ maa ba lɛ kaa a nyɛɛ kilomita 50 kɛ ya Kapua ngɛ Apia Blɔ ɔ nɛ́ e yaa Roma a nɔ. A kɛ tɛ tɛtlɛɛ agbohi wo blɔ nɛ ɔ nɔ, nɛ ke o ngɛ blɔ nɛ ɔ nɔ nyɛɛe ɔ, o maa na Italia zugba a nɔ, kɛ he komɛ nɛ a ngɛ fɛu, nɛ o maa na Mediterenia Wo ɔ po. Jehanɛ hu ɔ, blɔ nɛ ɔ kɛ mo ma ya be ngɛ Pontine Mɔsɔ ɔ mi, nɛ e kɛ Roma kɛmi maa pee kilomita 60, nɛ lejɛ ɔ ji he nɛ Apio Jua a ngɛ. Luka ngma ke benɛ nyɛmimɛ nɛ a ngɛ Roma a ‘nu [Paulo kɛ e huɛ ɔmɛ] a he ɔ,’ a ti ni komɛ nyɛɛ kɛ ba Jua a nɔ, be mi nɛ a ti ni komɛ mlɛ ngɛ He Jɔɔmi He Etɛ ɔ, nɛ́ ji he nɛ blɔ hiali daa si ngɛ nɛ́ a jɔɔ a he bɔɔ ɔ. Lejɛ ɔ kɛ Roma kɛmi maa pee kilomita 50. Nɔ́ nɛ nyɛmimɛ ɔmɛ pee ɔ tsɔɔ kaa a suɔ Paulo wawɛɛ!​—Níts. 28:15.

7 He jɔɔmi he kpakpa ko be Apio Jua a nɔ kɛ ha blɔ hiali nɛ pɔ tɔ a he ɔ. Roma asilɛ ngmalɔ ko nɛ a tsɛɛ lɛ Horace kale Jua a kaa e ji “he ko nɛ e hyi tɔ kɛ lɛ kudɔli kɛ nibwɔhi a to he nɔ hyɛli nɛ́ a peeɔ basabasa.” E ngma ke “nyu nɛ ngɛ lejɛ ɔ hí kulaa a.” Nɛ e sume po nɛ e maa ye ní ngɛ lejɛ ɔ! Ngɛ bɔ nɛ lejɛ ɔ ngɛ ha a tsuo se ɔ, nyɛmimɛ nɛ ɔmɛ nɛ́ a je Roma a kɛ bua jɔmi mlɛ Paulo kɛ e huɛ ɔmɛ ngɛ lejɛ ɔ, konɛ a ya je mɛ blɔ kɛ ya su he nɛ a yaa a slɔkee.

8. Mɛni he je nɛ Paulo na Mawu si benɛ e “hɛ ngmɛ gba” nyɛmimɛ ɔmɛ a nɔ ɔ?

8 Ngmami ɔ de ke: “Benɛ Paulo hɛ ngmɛ gba [nyɛmimɛ ɔmɛ] a nɔ ɔ, e na Mawu si, nɛ e ná kã.” (Níts. 28:15) Nyɛmimɛ ɔmɛ nɛ́ Paulo hɛngmɛ gba a nɔ ɔ kɛkɛ pɛ po ha nɛ e ná kã, nɛ e tsui nɔ e mi. E ma nyɛ maa ba lɛ kaa Paulo le nyɛmimɛ ɔmɛ ekomɛ. Mɛni he je nɛ Paulo na Mawu si ɔ? Paulo le kaa suɔmi piɛɛ mumi ɔ yiblii ɔ he. (Gal. 5:22) Mwɔnɛ hu ɔ, mumi klɔuklɔu ɔ woɔ Kristofohi he wami nɛ a ngɔɔ a he kɛ sãa afɔle ngɛ a nyɛmimɛ a he nɛ a woɔ a bua.​—1 Tɛs. 5:11, 14.

9. Mɛni blɔ nɔ wa maa gu kɛ kase nyɛmimɛ ɔmɛ nɛ́ a ba kpee Paulo ɔ?

9 Kaa nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ, mumi klɔuklɔu ɔ woɔ nyɛmimɛ nyumuhi kɛ yihi he wami nɛ a peeɔ kpɔ mi nɔ hyɛli, ma se sane kpakpa fiɛɛli nɛ a ba a we asafo ɔ mi, kɛ be tsuo sɔmɔli kpahi nubwɔ. Nyɛmimɛ nɛ ɔmɛ ngɔ níhi fuu kɛ sã afɔle konɛ a nyɛ nɛ a ngɔ a be tsuo kɛ sɔmɔ Yehowa. Mo bi o he ke: ‘Anɛ ma nyɛ ma pee babauu kɛ ye bua ngɛ kpɔ mi nɔ hyɛlɔ ɔ slaami mi, nɛ́ ma pee e kɛ e yo ɔ nubwɔ, ke ji e ngɛ yo lo? Anɛ ma nyɛ ma to blɔ nya konɛ i kɛ mɛ nɛ ya fiɛɛmi lo?’ Ke o pee jã a, o ma ná jɔɔmi babauu. Kaa nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ, moo po bua jɔmi nɛ nyɛmimɛ nɛ a ngɛ Roma a ná benɛ a nu níhi a si kpami nɛ woɔ nɔ he wami nɛ Paulo kɛ e huɛ ɔmɛ tu ɔ he foni nɛ o hyɛ.​—Níts. 15:3, 4.

“A Tuɔ Munyu Kɛ Siɔ Lɛ Ngɛ He Fɛɛ He” (Ní Tsumi 28:16-22)

10. Mɛni si fɔfɔɛ mi nɛ Paulo ya je ngɛ Roma, nɛ mɛni nɛ e pee benɛ e ya su lejɛ ɔ?

10 Benɛ Paulo kɛ nihi nɛ a piɛɛ e he ɔ ya su Roma a, “a ngmɛ Paulo blɔ kaa lɛ pɛ nɛ e hi si, konɛ ta bulɔ nɛ e bu e he.” (Níts. 28:16) Behi fuu ɔ, a woɔ nihi nɛ a tsi a nya loo a wo mɛ tsu ngɛ we mi ɔ a nine kɔsɔkɔsɔ kɛ woɔ bulɔ nɛ ngɛ a nɔ hyɛe ɔ nine he konɛ e ko nyɛ nɛ e tu fo. Se kɛ̃ ɔ, kɔsɔkɔsɔ nɛ a wo Paulo ɔ po nyɛ we nɛ e tsi e nya nɛ́ e ko fiɛɛ. Enɛ ɔ he ɔ, benɛ e ngɔ ligbi etɛ kɛ jɔɔ e he ngɛ e blɔ hiami ɔ mi ɔ se ɔ, e tsɛ Yuda bi ɔmɛ a kpɛti nyumuhi nɛ a hɛɛ blɔ nya a kpe ngɛ Roma bɔ nɛ pee nɛ e je e he si kɛ tsɔɔ mɛ, nɛ́ e ye mɛ odase.

11, 12. Benɛ Paulo kɛ Yuda bi ɔmɛ ngɛ munyu tue ɔ, mɛni e pee konɛ e kɛ tsi nɔ hɛ mi hyɛmi su nɛ́ eko ɔ a ngɛ ɔ nya?

11 Paulo de ke: “Nyumuhi, nyɛmimɛ, e ngɛ mi kaa i pee we nɔ́ yayami ko kɛ si we ni ɔmɛ aloo wa nɛmɛ ɔmɛ a kusumi ɔmɛ mohu lɛɛ, se a ngɔ mi kɛ wo Roma bi ɔmɛ a dɛ mi kɛ je Yerusalɛm kaa nɔ ko nɛ a wo lɛ tsu. Nɛ benɛ a bi ye nya mi ɔ, jinɛ a suɔ kaa a maa ngmɛɛ ye he, ejakaa a nɛ nɔ́ ko nɛ a maa da nɔ kɛ gbe mi. Se benɛ Yuda bi ɔmɛ kplɛɛ we ɔ, nɔ́ kpa ko be nɛ ma pee hu kaa ja i ngɔ ye sane ɔ kɛ ha Kaisare, se pi kaa i ngɛ nɔ́ ko nɛ ma de kɛ po ye ma a nya.”​—Níts. 28:17-19.

12 Paulo tsɛ Yuda bi ɔmɛ ke “nyɛmimɛ,” nɛ kɛ gu enɛ ɔ nɔ ɔ, e bɔ mɔde kaa e ma ha nɛ a le kaa slɔɔto be e kɛ mɛ a kpɛti, konɛ e kɛ tsi nɔ hɛ mi hyɛmi su nɛ eko ɔ a ngɛ ɔ nya. (1 Kor. 9:20) Jehanɛ hu Paulo ha nɛ e pee heii kaa, e ya lejɛ ɔ se pi kɛ yi mi tomi ɔ kaa e ma ya po Yuda bi ɔmɛ a nya, se mohu konɛ e ngɔ e sane ɔ kɛ ya ha Kaisare. Yuda bi nɛ a ngɛ Roma a nui he kaa Paulo ngɔ e sane kɛ ya kojomi he. (Níts. 28:21) Womi ko tsɔɔ nɔ́ he je nɛ Yuda bi nɛ a ngɛ Yudea a de we nihi nɛ a ngɛ Roma a Paulo he sane ko ɔ. Womi ɔ de ke: “E ma nyɛ maa ba lɛ kaa mele nɛ Paulo hi mi ɔ piɛɛ melehi nɛ a ba su Italia benɛ ahlabata be ɔ ba nyagbe ɔ kekleekle ɔ a he, nɛ Yuda ma nikɔtɔma amɛ a nane mi dali nyɛ we nɛ a ba, nɛ a ngmɛ́ mɛ sɛ womi ko hulɔ kɛ kɔ Paulo he.”

13, 14. Mɛni blɔ nɔ Paulo gu kɛ je Matsɛ Yemi sɛ gbi ɔ sisi, nɛ mɛni blɔ nɔ wa maa gu kɛ kase lɛ?

13 Jehanɛ ɔ Paulo de nɔ́ ko nɛ ha nɛ e tue buli ɔmɛ suɔ kaa a maa le níhi fuu. E de ke: “Enɛ ɔ he je nɛ i bi kaa ma na nyɛ konɛ i kɛ nyɛ nɛ tu munyu ɔ nɛ, ejakaa Israel hɛ kɛ nɔ fɔmi ɔ he je nɛ a wo mi kɔsɔkɔsɔ nɛ ɔ nɛ.” (Níts. 28:20) Ngɛ anɔkuale mi ɔ, hɛ nɔ kami nɛ Kristofohi fiɛɛ ɔ kɔɔ Mesia a kɛ e Matsɛ Yemi ɔ he. Yuda ma a mi nikɔtɔma amɛ de lɛ ke: “Wa susu kaa e hi kaa wa maa bu mo tue konɛ waa le o susumi, ejakaa ngɛ anɔkuale mi ɔ, wa le kaa jami kuu nɛ ɔ lɛɛ, a tuɔ munyu kɛ siɔ lɛ ngɛ he fɛɛ he.”​—Níts. 28:22.

14 Ke wa ná he blɔ nɛ waa kɛ maa fiɛɛ sane kpakpa a, wa ma nyɛ maa kase Paulo kɛ gu sane bimihi nɛ haa nɛ nɔ susuɔ e yi mi nɛ wa ma bi aloo munyu ko nɛ wa maa tu nɛ́ ma ha nɛ nihi maa suɔ kaa a maa le babauu ɔ nɔ. Wa ma nyɛ maa na ga womi kpakpahi nɛ maa ye bua wɔ ngɛ Reasoning From the Scriptures, Benefit From Theocratic Ministry School Education,Yaa O Hɛ Mi Ngɛ Ní Kanemi Kɛ Ní Tsɔɔmi Mi womi ɔmɛ a mi. Anɛ o kɛ Baiblo kasemi womi nɛ ɔmɛ ngɛ ní tsue saminya lo?

Paulo “Ye Mawu Matsɛ Yemi ɔ He Odase Kɛ Pi Si” Nɛ E Kɛ Pee Nɔ Hyɛmi Nɔ́ Ha Wɔ (Ní Tsumi 28:23-29)

15. Mɛni oti eywiɛ komɛ nɛ wa kase ngɛ blɔ nɔ nɛ Paulo gu kɛ ye odase ɔ mi?

15 Paulo to blɔ nya konɛ e kɛ Yuda bi ɔmɛ nɛ́ kpe ngɛ ligbi kpa nɔ, nɛ Yuda bi nɛ́ a ‘he hiɛ babauu po pe kekle ɔ ba’ he nɛ Paulo ngɛ ɔ. Paulo tsɔɔ mɛ Ngmami ɔ mi “kɛ je mɔtu kɛ ya si gbɔkuɛ . . . nɛ e je Mose Mlaa a kɛ Gbali ɔmɛ tsuo a mi kɛ ye Mawu Matsɛ Yemi ɔ he odase kɛ pi si konɛ e plɛ a yi mi ngɛ Yesu he.” (Níts. 28:23) Wa ma nyɛ maa kase ní titli eywiɛ komɛ ngɛ blɔ nɔ nɛ Paulo gu kɛ ye odase ɔ mi. Kekleekle ɔ, e ngɔ e juɛmi kɛ ma Mawu Matsɛ Yemi ɔ nɔ. Enyɔne, e tu munyu ɔ ngɛ blɔ nɛ e ma plɛ e tue buli ɔmɛ a yi mi ɔ nɔ. Etɛne, e kɛ mɛ susu níhi a he kɛ je Ngmami ɔ mi. Eywiɛne, e ngɔ nɔ́ nɛ e tue buli ɔmɛ hiaa kɛ sɛ e hiami níhi hlami, nɛ e ye mɛ odase “kɛ je mɔtu kɛ ya si gbɔkuɛ.” Enɛ ɔ ji nɔ hyɛmi nɔ́ kpakpa kɛ ha wɔ! Mɛni lɛ je mi kɛ ba? “A ti ni komɛ bɔni nɔ́ nɛ e ngɛ dee ɔ he pɛtɛmi,” se ni komɛ hu pee we jã. Luka ngma ke nihi ɔmɛ kɛ a he kpa we gbi, enɛ ɔ ha nɛ “a bɔni jemi.”​—Níts. 28:24, 25a.

16-18. Mɛni he je nɛ e pee we Paulo nyakpɛ kaa Yuda bi nɛ a ngɛ Roma a a ti ni komɛ kplɛɛ we sɛ gbi ɔ nɔ ɔ, nɛ kɛ e sa nɛ waa nu he ha kɛɛ ke nihi bui wa sɛ gbi ɔ tue?

16 Bɔ nɛ nihi nɛ a bu Paulo tue ɔ pee a ní ha a pee we lɛ nyakpɛ, ejakaa nɔ́ nɛ a pee ɔ kɛ Baiblo gbami kɔ, nɛ jehanɛ hu nihi pee a ní jã hyɛ ngɛ Paulo fiɛɛmi ní tsumi ɔ mi. (Níts. 13:42-47; 18:5, 6; 19:8, 9) Enɛ ɔ he ɔ, benɛ nihi nɛ a bui Paulo sɛ gbi ɔ tue ɔ ngɛ jee ɔ, Paulo de mɛ ke: “E da blɔ kaa mumi klɔuklɔu ɔ gu gbalɔ Yesaya nɔ kɛ tu munyu kɛ tsɔɔ nyɛ nɛmɛ ɔmɛ, nɛ e de ke: ‘Yaa nimli nɛ ɔmɛ a ngɔ nɛ o ya de ke: “Ngɛ anɔkuale mi ɔ, nyɛ maa nu, se nyɛ be sisi nue kɔkɔɔkɔ, nɛ ngɛ anɔkuale mi ɔ, nyɛ maa hyɛ, se nyɛ be nae kɔkɔɔkɔ. Ejakaa nimli nɛ ɔmɛ a tsui kplii.”’” (Níts. 28:25b-27) Hela munyungu nɛ a tsɔɔ sisi kɛ “tsui kplii” ɔ tsɔɔ tsui nɛ “ti” aloo “to zɔ,” enɛ ɔ ha nɛ Matsɛ Yemi sɛ gbi ɔ nyɛ we nɛ e sɛ mi. (Níts. 28:27) E ngɛ mɔbɔ kaa nimli nɛ ɔmɛ kplɛɛ we anɔkuale ɔ nɔ!

17 Nyagbe munyu nɛ Paulo tu Yuda bi nɛ a be hemi kɛ yemi ɔ ji, “je ma amɛ . . . lɛɛ a maa bu tue.” (Níts. 28:28; La 67:2; Yes. 11:10) Paulo tu munyu nɛ ɔ kɛ nɔ mi mami ejakaa lɛ nitsɛ e na bɔ nɛ Ma Je Li ɔmɛ kplɛɛ Matsɛ Yemi sɛ gbi ɔ nɔ ha!​—Níts. 13:48; 14:27.

18 Kaa bɔ nɛ Paulo pee ɔ, ke nihi bui wa sɛ gbi ɔ tue ɔ, e sɛ nɛ lɔ ɔ nɛ gba wa nya. Wa le momo kaa nihi bɔɔ pɛ lɛ a maa nyɛɛ blɔ nɛ kɛ nɔ yaa neneene wami mi ɔ nɔ. (Mat. 7:13, 14) Jehanɛ hu ɔ, ke nihi nɛ a hɛɛ tsui kpakpa a fĩ anɔkuale jami se ɔ, e sa nɛ wa bua nɛ jɔ, nɛ wa nya a he kɛ ba asafo ɔ mi.​—Luka 15:7.

“E Fiɛɛɔ Mawu Matsɛ Yemi ɔ Kɛ Tsɔɔ Mɛ” (Ní Tsumi 28:30, 31)

19. Mɛni Paulo pee benɛ a wo lɛ tsu ngɛ lɛ nitsɛ e we mi ɔ?

19 Munyuhi nɛ Luka ngma kɛ gbe Ní Tsumi womi ɔ nya a woɔ nɔ he wami wawɛɛ. E ngma ke: “[Paulo] hi lejɛ ɔ jeha enyɔ sɔuu ngɛ we ko nɛ lɛ nitsɛ e hai ɔ mi, nɛ e kɛ bua jɔmi heɔ nihi tsuo nɛ a baa e ngɔ ɔ, nɛ e fiɛɛɔ Mawu Matsɛ Yemi ɔ kɛ tsɔɔ mɛ, nɛ e tuɔ munyu faa nitsɛnitsɛ kɛ tsɔɔ mɛ Nyɔmtsɛ Yesu Kristo he ní, nɛ nɔ́ ko nɔ́ ko tsi we lɛ blɔ.” (Níts. 28:30, 31) Enɛ ɔ ji nɔ hyɛmi nɔ́ nɛ se be nɛ Paulo pee kɛ ha wɔ ngɛ nibwɔ peemi, hemi kɛ yemi kɛ kã nɛ wa ma je kpo ɔ blɔ fa mi!

20, 21. Moo wo ni komɛ nɛ a ná Paulo nɔ hyɛmi nɔ́ kpakpa a he se ngɛ Roma a a ta.

20 Nihi nɛ Paulo he mɛ kɛ ba e ngɔ ɔ a kpɛti nɔ kake ji Onesimo, nɛ ji nyɔguɛ nɛ e tu fo kɛ je Kolose ɔ. Paulo ye bua Onesimo nɛ e ba pee Kristofo no, nɛ Onesimo ba pee Paulo ‘nyɛmi anɔkualetsɛ nɛ e suɔ lɛ.’ Ngɛ anɔkuale mi ɔ, akɛnɛ Paulo suɔ lɛ he je ɔ, e de ngɛ e he ke ‘ye bi Onesimo, nɔ nɛ i ba plɛ e tsɛ ɔ.’ (Kol. 4:9; Filem. 10-12) Hyɛ bɔ nɛ Onesimo maa wo Paulo he wami wawɛɛ ha! a

21 Ni kpahi hu ná Paulo nɔ hyɛmi nɔ́ kpakpa a he se. E ngma kɛ ya ha Filipi bi ɔmɛ ke: “Ye si fɔfɔɛ ɔ ha nɛ sane kpakpa a ya nɔ mohu, nɛ lɔ ɔ ha nɛ Matsɛ Ngua a He Buli ɔmɛ kɛ ni kpahi tsuo ba le tsuhi nɛ a wo mi ngɛ Kristo he ɔ. Jehanɛ ɔ, nyɛmimɛ ɔmɛ ngɛ Nyɔmtsɛ ɔ mi ɔ, a ti nihi babauu ba ná kã ngɛ tsuhi nɛ a wo mi ɔ he je, nɛ a ngɛ kã babauu kpo jee pe kekle ɔ kɛ ngɛ Mawu munyu ɔ fiɛɛe nɛ́ a yi gbeye.”​—Filip. 1:12-14.

22. Mɛni Paulo ngɔ he blɔ nɛ e ná a kɛ pee benɛ a tsi e nya ngɛ Roma a?

22 E ngɛ mi kaa a wo Paulo tsu ngɛ lɛ nitsɛ e we mi mohu lɛɛ, se e ngɔ jamɛ a he blɔ ɔ kɛ ngma sɛ womihi nɛ a he hia nɛ́ a piɛɛ Hela Ngmami ɔ he ɔ. b Kristofohi nɛ a hi si jamɛ a be ɔ mi nɛ́ Paulo ngma sɛ womi nɛ ɔmɛ kɛ ya ha mɛ ɔ ná he se wawɛɛ. Wɔ hu wa náa Paulo sɛ womi ɔmɛ a he se wawɛɛ ejakaa níhi nɛ e ngma a yeɔ bua wɔ mwɔnɛ ɔ.​—2 Tim. 3:16, 17.

23, 24. Kaa bɔ nɛ Paulo pee ɔ, mɛni nɛ Kristofohi nɛ a ngɛ mwɔnɛ ɔ pee kɛ tsɔɔ kaa a ngɛ bua jɔmi ngɛ tsu nɛ a wo mɛ ngɛ a hemi kɛ yemi ɔ he ɔ tsuo se?

23 E ngɛ mi kaa Ní Tsumi womi ɔ tsɔɔ we be nɛ́ a je Paulo ngɛ tsu womi mi mohu lɛɛ, se e ye maa pee jeha eywiɛ ngɛ tsu womi mi. A wo lɛ tsu jeha enyɔ ngɛ Kaisarea, nɛ a wo lɛ tsu jeha enyɔ ngɛ Roma. c (Níts. 23:35; 24:27) Se e ya nɔ nɛ e ná bua jɔmi nɛ e pee nɔ́ fɛɛ nɔ́ nɛ e ma nyɛ ngɛ Yehowa sɔmɔmi mi. Jã nɔuu nɛ Yehowa sɔmɔli nɛ a ngɛ mwɔnɛ ɔ hu nɛ́ a wo mɛ tsu ngɛ a hemi kɛ yemi ɔ he je ɔ ya nɔ nɛ a ná bua jɔmi, nɛ a ya nɔ nɛ a fiɛɛ. Mo susu Adolfo nɛ́ a wo lɛ tsu ngɛ Spain akɛnɛ e kɛ e he wui ta buli a ní tsumi mi ɔ nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ he nɛ o hyɛ. Ta bulɔ nɔkɔtɔma a eko de ke: “O he pee wɔ nyakpɛ. Wa ha nɛ si himi ɔ mi wa ha mo, nɛ benɛ wa ya nɔ nɛ́ wa ha nɛ níhi a mi wa ha mo ɔ, mo hu o ya nɔ nɛ o ha nɛ muɔ hɛlii hi o hɛ mi nɛ o kɛ mi mi jɔmi tuɔ munyu.”

24 Pee se ɔ, tsu womi he nɔ hyɛli ɔmɛ ba he Adolfo ye hluu kaa a nga we tsu nɛ e ngɛ mi ɔ nya sinya a. Be komɛ ɔ, ta buli ɔmɛ yaa e ngɔ nɛ a ya biɔ lɛ anɔkuale nɛ ngɛ Baiblo ɔ mi ɔ he sane. Buli ɔmɛ a ti nɔ kake po yaa Adolfo tsu ɔ mi nɛ e ya kaneɔ Baiblo ɔ, nɛ e haa nɛ Adolfo hyɛɛ konɛ nɔ ko nɛ́ e ko na bulɔ ɔ. Amlɔ nɛ ɔ lɛɛ nɔ nɛ a wo lɛ tsu ɔ mohu ba ngɛ bulɔ ɔ he bue! É ba lɛ kaa Odasefohi anɔkualetsɛmɛ nɛ ɔmɛ a nɔ hyɛmi nɔ́ kpakpa a nɛ́ wo wɔ he wami nɛ wa je ‘kã babauu kpo pe kekle ɔ kɛ fiɛɛ Mawu munyu ɔ nɛ́ wa ko ye gbeye’ ngɛ si fɔfɔɛhi nɛ a mi wa po mi.

25, 26. Mɛni gbami lɛ a gba nɛ́ e sui jeha 30 po nɛ Paulo na e mi bami, nɛ kɛ gbami nɛ ɔ ngɛ mi bae ha kɛɛ mwɔnɛ ɔ?

25 Ní Tsumi womi ɔ tu bua jɔmi sane nɛ kɔɔ Kristofohi nɛ a pee nɔ́ fɛɛ nɔ́ nɛ a ma nyɛ kɛ fiɛɛ sane kpakpa a he munyu. Nɛ e gbe nya kɛ nɔ hyɛmi nɔ́ nɛ woɔ nɔ he wami nɛ kɔɔ Paulo nɛ́ e ya nɔ nɛ e ‘fiɛɛ Mawu Matsɛ Yemi ɔ’ kɛ tsɔɔ nihi nɛ a ba e ngɔ benɛ a wo lɛ tsu ngɛ e we ɔ mi ɔ he! Ngɛ yi kake ɔ mi ɔ wa na ní tsumi nɛ Yesu kɛ ha e se nyɛɛli ɔmɛ ɔ. E de mɛ ke: “Ke mumi klɔuklɔu ɔ ná ba nyɛ nɔ ɔ, nyɛ ma ná he wami nɛ nyɛ maa pee ye we odasefohi ngɛ Yerusalɛm, kɛ Yudea tsuo, kɛ Samaria, kɛ yaa su zugba a nɔ hehi nɛ a kɛ wawɛɛ ɔ.” (Níts. 1:8) E sui jeha 30 po, nɛ́ a fiɛɛ Matsɛ Yemi sɛ gbi ɔ kɛ tsɔɔ “adebɔ níhi tsuo nɛ a ngɛ hiɔwe sisi ɔ.” d (Kol. 1:23) Enɛ ɔ ji odase nɛ tsɔɔ bɔ nɛ Mawu mumi ɔ ngɛ he wami ha!​—Zak. 4:6.

26 Mwɔnɛ hu ɔ, mumi klɔuklɔu ɔ woɔ Kristo nyɛmimɛ nɛ a pɔ mɛ nu ɔ a kpɛti nihi nɛ a piɛ ngɛ zugba a nɔ ɔ kɛ ‘jijɔ kpa amɛ’ he wami, nɛ a yaa nɔ nɛ a ‘yeɔ Mawu Matsɛ Yemi ɔ he odase kɛ piɔ si’ ngɛ mahi 240 a nɔ! (Yoh. 10:16; Níts. 28:23) Anɛ o kɛ o nyɛmi tsuo ngɛ ní tsumi nɛ ɔ tsue lo?

a Paulo suɔ kaa Onesimo nɛ hi e ngɔ, se ke e pee jã a, lɔ ɔ maa te si kɛ wo Roma mlaa a, nɛ jehanɛ hu akɛnɛ Onesimo nyɔmtsɛ ji Filemon nɛ́ lɛ hu e ji Kristofo no he je ɔ, Paulo be he blɔ kaa e haa nɛ Onesimo hiɔ e ngɔ. Enɛ ɔ he ɔ, Onesimo kpale kɛ ho Filemon ngɔ ya, nɛ e ngɔ sɛ womi nɛ Paulo ngma kaa Filemon nɛ́ e he Onesimo ngɛ mi mi jɔmi mi akɛnɛ e ba pee Kristofo no ɔ kɛ ya ha lɛ.​—Filem. 13-19.

c Hyɛ daka nɛ ji “ Paulo Si Himi Ngɛ Jeha 61 ɔ Se.”