Yaa mi ní ɔ nɔ

Yaa e mi ní ɔ mi

YI 12

“A Kɛ Kã Tu Munyu Ngɛ Yehowa He Wami ɔ Nya”

“A Kɛ Kã Tu Munyu Ngɛ Yehowa He Wami ɔ Nya”

Paulo kɛ Banaba pee a he humi, a fĩ si, nɛ a pee kã

A kɛ da Ní Tsumi 14:1-28 ɔ nɔ

1, 2. Mɛni lɛ ya nɔ benɛ Paulo kɛ Banaba ngɛ Listra a?

 LISTRA ma a mi pee hoo. Nyumuhi enyɔ komɛ nɛ a li mɛ ɔ tsa nyumu ko nɛ a fɔ lɛ libɔɔ, nɛ e ngɛ tuue kɛ bua jɔmi. Ni ɔmɛ a nya kpɛ a he nɛ a susu kaa mawuhi ji nyumu nɛ ɔmɛ. Enɛ ɔ he ɔ, Zeo osɔfo ɔ ngɔ akekleehi kɛ ma mɛ ha mi, nɛ e ngɔ na kuhi kɛ ba konɛ e ba gbe kɛ sã afɔle. Paulo kɛ Banaba bɔ mɔde kaa a ma ha nɛ ni ɔmɛ nɛ a kpa nɔ́ nɛ a ngɛ pee ɔ. A hia a tade ɔmɛ nɛ a kpa asafo kuu ɔ pɛɛ kaa a ko ja mɛ. A bɔ mɔde wawɛɛ loko a nyɛ nɛ a tsi asafo kuu ɔ nya nɛ́ a ko ja mɛ.

2 Kɛkɛ nɛ Yuda bi si temi kɛ woli komɛ je Ikoniom kɛ Antiokia nɛ ngɛ Pisidia a kɛ ba. A ba gbe Paulo kɛ Banaba he guɛ kɛ ha ni ɔmɛ, nɛ ni ɔmɛ ba ná Paulo kɛ Banaba he ninyɛ. Nihi nɛ jinɛ a ngɛ hlae nɛ á ja Paulo ɔ ba bɔle lɛ, nɛ a fiaa lɛ tɛ kɛ ya si e pee kaa nɔ ko nɛ e gbo. Kɛkɛ nɛ a gbla Paulo nɛ́ e plaa wawɛɛ ɔ kɛ ya ma a agbo ɔ se, nɛ a susu kaa e gbo.

3. Mɛni sane bimihi a he wa ma susu ngɛ yi nɛ ɔ mi?

3 Mɛni lɛ ya nɔ loko oslaa nɛ ɔ ba a? Mɛni nɛ nihi nɛ a fiɛɛɔ mwɔnɛ ɔ ma nyɛ maa kase kɛ je sane nɛ kɔɔ Paulo kɛ Banaba kɛ Listra bi ɔmɛ nɛ́ a juɛmi tsake ɔ a he ɔ mi? Nɛ mɛni nɛ asafo mi nikɔtɔmahi ma nyɛ maa kase kɛ je nɔ hyɛmi nɔ́ nɛ Banaba kɛ Paulo pee ngɛ si nɛ a fĩ, “nɛ a kɛ kã tu munyu ngɛ Yehowa he wami ɔ nya” a mi?​—Níts. 14:3.

Nihi “Babauu Nitsɛ Ba He Ye” (Ní Tsumi 14:1-7)

4, 5. Mɛni he je nɛ Paulo kɛ Banaba hia blɔ kɛ ya Ikoniom ɔ, nɛ mɛni lɛ ya nɔ ngɛ lejɛ ɔ?

4 Ligbi bɔɔ komɛ nɛ sɛ hlami ɔ, Paulo kɛ Banaba ngɛ Roma ma nɛ ji Antiokia nɛ ngɛ Pisidia a mi. Ngɛ lejɛ ɔ, Yuda bi komɛ te si kɛ wo mɛ, nɛ a fiee mɛ kɛ je ma a mi. Nyumuhi enyɔ nɛ ɔmɛ a kɔni mi jɔ̃ we, mohu ɔ, a “si a nane si nɛ bunyuku nɛ e ngɛ a nane he ɔ je kɛ pue si” kɛ si ma a mi bi ɔmɛ. (Níts. 13:50-52; Mat. 10:14) Paulo kɛ Banaba pee kpoo nɛ a je lejɛ ɔ. A je si temi kɛ woli ɔmɛ a he konɛ nɔ́ nɛ maa je Mawu ngɔ kɛ ba a, a kɛ kpe. (Níts. 18:5, 6; 20:26) Ma se sane kpakpa fiɛɛli enyɔ nɛ ɔmɛ ha we nɛ a bua jɔmi ɔ nɛ ta, mohu ɔ, a tsa blɔ nɛ a hia kɛ ha fiɛɛmi ní tsumi ɔ nɔ. Benɛ a nyɛɛ maa pee kilomita 150 kɛ ya woyi je ngɛ puje he blɔ ɔ, a ba zugba ko nɛ ya hiɔwe nɛ e baa ní, nɛ e nɔ ngɛ tɛtlɛɛ nɛ́ e ngɛ Taaso kɛ Sultan yoku ɔmɛ a kpɛti ɔ nɔ.

5 Ikoniom ji he nɛ Paulo kɛ Banaba da si ngɛ kekleekle, nɛ e ji mahi nɛ a he biɛ ngɛ mahi nɛ a ngɛ Roma kpokpa nɛ ji Galatia a a kpɛti kake, nɛ Hela kusumi ɔ he si ngɛ mi wawɛɛ. a Yuda bi fuu kɛ nihi babauu nɛ pi Yuda bi ji mɛ nɛ́ a tsake kɛ ba Yuda jami ɔ mi ɔ ngɛ ma nɛ ɔ mi. Kaa bɔ nɛ Paulo kɛ Banaba pɔɔ peemi ɔ, a ya kpe he ɔ nɛ a bɔni fiɛɛmi. (Níts. 13:5, 14) “Bɔ nɛ a plɛ kɛ tu munyu ha a ha nɛ Yuda bi kɛ Hela bi babauu nitsɛ ba he ye.”​—Níts. 14:1.

6. Mɛni he je nɛ Paulo kɛ Banaba ji tsɔɔli nɛ a he be ɔ, nɛ kɛ wa ma plɛ kɛ kase mɛ ha kɛɛ?

6 Mɛni he je nɛ blɔ nɔ nɛ Paulo kɛ Banaba gu nɛ a kɛ ni ɔmɛ tu munyu ɔ nu tso wawɛɛ ɔ? Paulo le Ngmami ɔ mi saminya. E kɛ ga tsu ní kɛ tu yi nɔ sane, kɛ gbami kɛ Mose Mlaa a he munyu konɛ e kɛ ma nɔ mi kaa Yesu ji Mesia a nɛ a wo e he si ɔ nɛ. (Níts. 13:15-31; 26:22, 23) Bɔ nɛ Banaba tu munyu ha a tsɔɔ kaa e susuɔ nihi a he. (Níts. 4:36, 37; 9:27; 11:23, 24) Paulo kɛ Banaba ngɔɛ a hɛ kɛ fɔ nɔ́ nɛ a le ɔ nɔ, mohu ɔ, a “tu munyu ngɛ Yehowa he wami ɔ nya.” Ke o ngɛ fiɛɛe ɔ, kɛ o ma plɛ kɛ kase ma se sane kpakpa fiɛɛli nɛ ɔmɛ ha kɛɛ? O ma nyɛ maa kase mɛ kɛ gu níhi nɛ nyɛɛ se nɛ ɔmɛ nɛ o maa pee ɔ nɔ: Bɔɔ mɔde nɛ o le Mawu Munyu ɔ mi saminya. Moo hla Ngmamihi nɛ o tue buli ɔmɛ a bua maa jɔ he. Mo hlá blɔhi a nɔ nɛ o maa gu kɛ wo nihi nɛ o fiɛɛɔ kɛ haa mɛ ɔ a bua. Be fɛɛ be ɔ, moo da Yehowa Munyu ɔ nɔ kɛ tsɔɔ ní, se pi nile nɛ o ngɛ ɔ nɔ.

7. (a) Kɛ nihi peeɔ a ní ngɛ sane kpakpa a he ha kɛɛ? (b) Ke o weku ɔ mi gba akɛnɛ o ngɛ Yehowa sɔmɔe he je ɔ, mɛni e sa kaa o kai?

7 Se kɛ̃ ɔ, pi nɔ fɛɛ nɔ nɛ e ngɛ Ikoniom ɔ nɛ́ e suɔ kaa e maa nu nɔ́ nɛ Paulo kɛ Banaba ma de ɔ. Luka ngma ke: “Yuda bi ɔmɛ nɛ a he we yi ɔ wo nihi nɛ a je je ma amɛ a mi ɔmɛ a yi mi, nɛ a su mɛ ngɔ wo nyɛmimɛ ɔmɛ a he.” Paulo kɛ Banaba yɔse kaa e he maa hia nɛ a hi si nɛ a fã sane kpakpa a he, nɛ “a ye be saii ngɛ lejɛ ɔ, nɛ a kɛ kã tu munyu.” Enɛ ɔ ha nɛ ‘nihi babauu nɛ a ngɛ ma a mi ɔ mi gba; ni komɛ fĩ Yuda bi ɔmɛ a se, nɛ ni kpahi hu fĩ bɔfo ɔmɛ a se.’ (Níts. 14:2-4) Mwɔnɛ ɔ hu ɔ, jã nɔuu nɛ nihi nɛ wa fiɛɛɔ kɛ haa mɛ ɔ peeɔ a ní. Ngɛ ni komɛ a blɔ fa mi ɔ, e haa nɛ a peeɔ kake; se ngɛ ni komɛ a blɔ fa mi lɛɛ, e haa nɛ a mi gbaa. (Mat. 10:34-36) Ke o weku ɔ mi gba akɛnɛ o kplɛɛ sane kpakpa a nɔ he je ɔ, mo kai kaa behi fuu ɔ, nihi teɔ si kɛ woɔ wɔ akɛnɛ a tu wa he lakpa munyuhi kɛ tsɔɔ mɛ aloo a po wa nya a he je. Se ke o ba o je mi saminya a, e ma ha nɛ a na kaa jamɛ a munyu ɔmɛ ji lakpa, nɛ pee se ɔ, e ma nyɛ ma ha nɛ́ nihi nɛ a teɔ si kɛ woɔ mo ɔ nɛ a tsake.​—1 Pet. 2:12; 3:1, 2.

8. Mɛni he je nɛ Paulo kɛ Banaba je Ikoniom ɔ, nɛ mɛni wa kaseɔ ngɛ a nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ mi?

8 Pee se ɔ, si temi kɛ woli ɔmɛ nɛ́ a ngɛ Ikoniom ɔ to ga konɛ a fiaa Paulo kɛ Banaba tɛ. Benɛ a ba le ɔ, a hla kaa a maa ya zugba kpɔ kpa mi nɛ a ya fiɛɛ. (Níts. 14:5-7) Matsɛ Yemi fiɛɛli nɛ a ngɛ mwɔnɛ ɔ hu ngɔɔ nile blɔ nɛ ɔ kɛ tsuɔ ní. Ke nihi tu munyu kɛ si wɔ loo wa sɛ gbi ɔ, waa kɛ kã tuɔ munyu. (Filip. 1:7; 1 Pet. 3:13-15) Se ke basabasa peemi ngɛ hlae maa te si ɔ, wa pee we nɔ́ ko nɛ nile be mi nɛ maa ngɔ waa kɛ wa nyɛmimɛ wa wami kɛ wo oslaa mi.​—Abɛ 22:3.

‘Nyɛɛ Kpale Kɛ Ba Mawu Hɛ Kalɔ ɔ Ngɔ’ (Ní Tsumi 14:8-19)

9, 10. Jije Listra ma a ngɛ, nɛ mɛni wa le ngɛ ma a mi bi ɔmɛ a he?

9 Paulo kɛ Banaba je kɛ ho Listra nɛ́ ji ma nɛ ngɛ Roma nɔ yemi sisi ɔ ya. Ma nɛ ɔ ngɛ Ikoniom woyi je kɛ yaa pusinɔ he blɔ maa pee kilomita 30. Tsakpa ngɛ Listra kɛ Antiokia nɛ ngɛ Pisidia a a kpɛti. Se Yuda bi fuu be Listra kaa bɔ nɛ a ngɛ Antiokia nɛ ngɛ Pisidia a. E ngɛ mi kaa nihi nɛ a ngɛ ma a mi ɔ tuɔ Hela gbi ɔ mohu lɛɛ, se a je gbi ji Likaonia. E ma nyɛ maa ba lɛ kaa a be kpe he ngɛ Listra, enɛ ɔ he ɔ, Paulo kɛ Banaba fiɛɛ ngɛ magbɛ nɔ. Benɛ Petro ngɛ Yerusalɛm ɔ, e tsa nyumu ko nɛ́ e nyɛɛ we. Benɛ Paulo ngɛ Listra a, lɛ hu e tsa nyumu ko nɛ́ e nyɛɛ we. (Níts. 14:8-10) Kɛ gu nyakpɛ nɔ́ nɛ ɔ nɛ Petro pee ɔ nɔ ɔ, nihi babauu ba he ye. (Níts. 3:1-10) Se ngɛ Paulo blɔ fa mi ɔ, nyakpɛ nɔ́ nɛ e pee ɔ ha nɛ ni ɔmɛ pee a ní ngɛ blɔ kpa kulaa nɔ.

10 Kaa bɔ nɛ wa na ngɛ yi nɛ ɔ sisije ɔ, benɛ a tsa libɔɔ ɔ nɛ e bɔni tuumi ɔ, ni ɔmɛ nɛ a ngɛ Listra nɛ́ a jaa lakpa mawuhi ɔ susu kaa Paulo kɛ Banaba ji mawuhi. A tsɛ Banaba ke Zeo, nɛ ji Hela bi ɔmɛ a mawu nɛ pe kulaa a, nɛ a tsɛ Paulo ke Hɛmes, nɛ ji Zeo binyumu kɛ mawu ɔmɛ a nya munyu tulɔ. (Hyɛ daka nɛ ji “ Listra Ma a, Kɛ Jami Nɛ A Kɛ Ha Zeo Kɛ Hɛmes.”) Se Banaba kɛ Paulo fia a pɛɛ si kaa a ma ha nɛ ni ɔmɛ nɛ a le kaa Yehowa, nɛ́ ji anɔkuale Mawu kake pɛ ɔ he wami nya nɛ a tu munyu nɛ a pee nyakpɛ ní ɔ nɛ, se pi lakpa mawu ɔmɛ a he wami nya.​—Níts. 14:11-14.

‘Nyɛɛ kpale kɛ je ní nɛ ɔmɛ nɛ se nami be a he ɔmɛ a se kɛ ba Mawu hɛ kalɔ ɔ, nɔ nɛ e bɔ hiɔwe ɔ, kɛ zugba a ngɔ.’​—Ní Tsumi 14:15

11-13. (a) Mɛni nɛ Paulo kɛ Banaba de Listra bi ɔmɛ? (b) Mɛni ji nɔ́ kake nɛ wa ma nyɛ maa kase ngɛ munyuhi nɛ Paulo kɛ Banaba tu ɔ mi?

11 Ngɛ bɔ nɛ ni ɔmɛ pee a ní ha a tsuo se ɔ, loloolo ɔ, Paulo kɛ Banaba bɔ mɔde kaa a ma ha nɛ a munyu ɔ nɛ ta ni ɔmɛ a tsui he. Ngɛ sane nɛ ɔ nɛ Luka ngma a mi ɔ, wa na blɔ nɛ se be nɛ wa ma nyɛ maa gu nɔ kɛ fiɛɛ sane kpakpa a kɛ ha nihi nɛ a pi Kristofohi ɔ. Mo kadi bɔ nɛ Paulo kɛ Banaba kɛ a tue buli ɔmɛ susu níhi a he ha a: “Nyumuhi, mɛni he je nɛ nyɛ ngɛ ní nɛ ɔmɛ pee ɔ? Wɔ hu wa ji adesahi nɛ a ngɛ gbɔjɔmihi kaa nyɛ nɔuu. Nɛ wa ngɛ sane kpakpa a jajee kɛ ngɛ nyɛ tsɔɔe konɛ nyɛɛ kpale kɛ je ní nɛ ɔmɛ nɛ se nami be a he ɔmɛ a se kɛ ba Mawu hɛ kalɔ ɔ, nɔ nɛ e bɔ hiɔwe ɔ, kɛ zugba a, kɛ wo ɔ, kɛ níhi tsuo nɛ ngɛ a mi ɔ ngɔ. Ngɛ yi nɔhi nɛ a be ɔmɛ a mi ɔ, e ngmɛ je ma amɛ tsuo blɔ nɛ a nyɛɛ ngɛ mɛ nitsɛmɛ a blɔhi a nɔ, se kɛ̃ ɔ, e jɔɔ we lɛ nitsɛ e he odase yemi, ejakaa e pee kpakpa, e ha hiɔmi nɛ kɛ je hiɔwe ha nyɛ, nɛ e ha nyɛ be kpakpahi nɛ niye ní baa, nɛ e ha nyɛ ngma nɛ nyɛ tɔ, nɛ e ha nɛ bua jɔmi hyi nyɛ tsui tɔ.”​—Níts. 14:15-17.

12 Mɛni wa ma nyɛ maa kase ngɛ nɔ́ nɛ Paulo kɛ Banaba de ni ɔmɛ ɔ mi? Kekleekle ɔ, Paulo kɛ Banaba nɛ́ a he kaa a nɔ kuɔ pe nihi nɛ a fiɛɛ ha mɛ ɔ. A pee we a he kaa bɔfohi loo mawuhi ji mɛ akɛnɛ a tsa nyumu ɔ he je. Mohu ɔ, a je he si bami mi nɛ a ha nɛ ni ɔmɛ le kaa mɛ hu a ngɛ gbɔjɔmihi kaa mɛ nɔuu. E ji anɔkuale kaa, Paulo kɛ Banaba ná mumi klɔuklɔu ɔ, nɛ lɔ ɔ ha nɛ a ye a he kɛ je lakpa tsɔɔmihi a he. Jehanɛ hu a ngɛ hɛ nɔ kami kaa a kɛ Kristo maa ye matsɛ. Se a yɔse kaa ke Listra bi ɔmɛ hu bu Kristo tue ɔ, mɛ hu a nine maa su nike ní nɛ ɔmɛ nɔuu nɔ.

13 Kɛ wa peeɔ wa ní ngɛ nihi nɛ wa fiɛɛɔ kɛ haa mɛ ɔ he ha kɛɛ? Anɛ wa naa mɛ kaa waa kɛ mɛ sɔ lo? Ke wa ye bua ni kpahi nɛ a ba kase anɔkuale nɛ ngɛ Mawu Munyu ɔ mi ɔ, anɛ wa kaseɔ Paulo kɛ Banaba a nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ, nɛ wa ha we nɛ nihi nɛ a je wa yi loo a wo wa hɛ mi nyami lo? Charles Taze Russell, nɛ́ e ji tsɔɔlɔ nɛ e he be, nɛ́ e nyɛɛ fiɛɛmi ní tsumi ɔ hɛ mi ngɛ jeha 1870 ɔ mi kɛ ya si jeha 1916 jeha amɛ a mi ɔ pee nɔ hyɛmi nɔ́ nɛ se be ngɛ enɛ ɔ blɔ fa mi. E ngma ke: “Wa sume nɛ nihi nɛ a je bumi klɛdɛɛ ko kpo kɛ tsɔɔ wɔ aloo níhi nɛ wa ngma a; nɛ wa sume nɛ a tsɛ wɔ ke Reverend aloo Rabi.” Nyɛminyumu Russell he si bami ɔ ngɛ kaa Paulo kɛ Banaba a he si bami ɔ nɔuu. Jã nɔuu kɛ̃ nɛ mwɔnɛ ɔ, yi mi tomi he je nɛ wa fiɛɛɔ ji kaa wa maa ye bua nihi nɛ a ba sɔmɔ “Mawu hɛ kalɔ ɔ” se pi nɛ wa kɛ hlá hɛ mi nyami kɛ ha wa he.

14-16. Mɛni ji ní kasemi enyɔne kɛ etɛne nɛ́ wa naa ngɛ nɔ́ nɛ Paulo kɛ Banaba de Listra bi ɔmɛ ɔ mi?

14 Moo hyɛ nɔ́ enyɔne nɛ wa ma nyɛ maa kase ngɛ Paulo kɛ Banaba a munyu ɔ mi. Paulo kɛ Banaba nyɛ nɛ a tsake a munyu ɔ hɛ mi. Listra bi ɔmɛ be kaa Yuda bi kɛ Ma Je Li nɛ a ngɛ Ikoniom nɛ a tsake kɛ ba Yuda jami ɔ mi ɔ, ejakaa nihi nɛ a ngɛ Listra a li Mawu loo Ngmami ɔ he nɔ́ ko kulaa, nɛ a li bɔ nɛ Mawu kɛ Israel bi ɔmɛ hi si ha a, aloo eko ɔ, nɔ́ ko bɔɔ pɛ nɛ a le kɛ kɔ ní nɛ ɔmɛ a he. Se kɛ̃ ɔ, Listra bi ɔmɛ nɛ́ a bu Paulo kɛ Banaba tue ɔ ji nihi nɛ a huɔ ngmɔ. Hiɔmi nɛɛ saminya ngɛ Listra, nɛ a zugba a hu baa ní. Listra bi nɛ ɔmɛ na odasehi fuu nɛ tsɔɔ suhi nɛ Bɔlɔ ɔ ngɛ, ngɛ́ bɔ nɛ e haa nɛ niye ní baa kɛ e kpahi ɔ mi, nɛ Paulo kɛ Banaba da ní nɛ ɔmɛ a nɔ kɛ fiɛɛ kɛ ha mɛ.​—Rom. 1:19, 20.

15 Jã kɛ̃ nɛ wɔ hu wa ma nyɛ ma tsake wa munyu ɔ hɛ mi? Ngmɔ hulɔ ma nyɛ ma du dumi wu kake ɔ nɔuu ngɛ zugba slɔɔtohi a nɔ, se e ma bi nɛ e tsake blɔ nɔ nɛ e maa gu kɛ dla zugba zu ɔ eko fɛɛ eko nɔ ɔ ha a hɛ mi. Eko ɔ, zu ɔ ekomɛ a mi jɔ momo, nɛ́ o ma nyɛ ma du dumi wu ɔ ngɛ mi jã. Se ngɛ zu ɔ ekomɛ a blɔ fa mi ɔ, e ma bi nɛ o dla zu ɔ mi saminya loko o du dumi wu ɔ ngɛ mi. Jã nɔuu kɛ̃ nɛ wu kake ɔ nɔuu, nɛ́ ji Matsɛ Yemi sɛ gbi ɔ nɛ́ ngɛ Mawu Munyu ɔ mi ɔ lɛ wa ngɛ due ɔ nɛ. Se ke wa kase Paulo kɛ Banaba a, wa maa bɔ mɔde nɛ wa ma yɔse si fɔfɔɛ mi nɛ nihi nɛ wa fiɛɛɔ kɛ haa a ngɛ, kɛ níhi nɛ a heɔ yeɔ. Enɛ ɔ nɛ wa maa le ɔ maa ye bua wɔ nɛ wa ma nyɛ ma tsake blɔ nɔ nɛ wa guɔ kɛ fiɛɛɔ Matsɛ Yemi sɛ gbi ɔ hɛ mi.​—Luka 8:11, 15.

16 Wa ma nyɛ maa kase nɔ́ etɛne ɔ ngɛ sane nɛ kɔɔ Paulo kɛ Banaba kɛ Listra bi ɔmɛ a he ɔ mi. Ngɛ mɔde nɛ wa maa bɔ ɔ tsuo se ɔ, be komɛ ɔ, a saa wu nɛ wa du ɔ kɛ jeɔ aloo wu ɔ ya pue ɔ tɛ sa nɔ. (Mat. 13:18-21) Ke nɔ́ ko kaa jã ba a, o kɔni mi ko jɔ̃. Pee se ɔ, Paulo kai kaseli nɛ a ngɛ Roma a ke, “wa ti nɔ fɛɛ nɔ [nɛ́ nɔ fɛɛ nɔ nɛ waa kɛ lɛ kaseɔ Mawu Munyu ɔ hu piɛɛ he ɔ] maa bu lɛ nitsɛ e he akɔtaa kɛ ha Mawu.”​—Rom. 14:12.

“A Tu Mɛ Ngɔ Wo Yehowa . . . Dɛ Mi” (Ní Tsumi 14:20-28)

17. Jije Paulo kɛ Banaba ya benɛ a je Derbe ɔ, nɛ mɛni he je?

17 Benɛ a gbla Paulo kɛ je Listra ma a mi nɛ a susu kaa e gbo ɔ, kaseli ɔmɛ ya su e he, nɛ a ha lɛ he ko nɛ́ e maa hwɔ jamɛ a nyɔ ɔ mi. E nɔ jena a, Paulo kɛ Banaba nyɛɛ maa pee kilomita 100 kɛ ho Derbe ya. Blɔ hiami nɛ ɔ he maa wa ha Paulo wawɛɛ, ejakaa ngmlɛfia bɔɔ komɛ pɛ ji nɛ ɔ nɛ a fiaa lɛ tɛ. Se e kɛ Banaba ya nɔ nɛ a fĩ si, nɛ benɛ a ya su Derbe ɔ, a “pee nihi fuu kaseli.” Lɔ ɔ se ɔ, a gui blɔ kpiti nɔ kɛ kpale a se kɛ ho a we mi ya ngɛ Antiokia nɛ ngɛ Siria a, mohu ɔ, “a kpale kɛ ho Listra, Ikoniom, kɛ Antiokia [nɛ ngɛ Pisidia a] ya.” Mɛni he je? Konɛ ‘a ya wo kaseli ɔmɛ he wami nɛ a ya nɔ nɛ a hi hemi kɛ yemi ɔ mi.’ (Níts. 14:20-22) Nyumu enyɔ enɛ ɔmɛ pee nɔ hyɛmi nɔ́ kpakpa! Asafo ɔ nɛ́ a maa ye bua a ji nɔ́ nɛ he hia mɛ wawɛɛ pe he jɔmi nɛ a ma ná. Kpɔ mi nɔ hyɛli kɛ ma se sane kpakpa fiɛɛli nɛ a ngɛ mwɔnɛ ɔ kase a nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ.

18. Mɛni lɛ yaa nɔ loko a hlaa nɔ ko kaa asafo mi nɔkɔtɔma?

18 Benɛ Paulo kɛ Banaba ngɔ a munyu kɛ a ní peepee kɛ wo kaseli ɔmɛ he wami se ɔ, a hla “nikɔtɔmahi kɛ ha mɛ ngɛ asafo fɛɛ asafo mi.” E ngɛ mi kaa “mumi klɔuklɔu ɔ tsɔ mɛ” kɛ ha ma se sane kpakpa fiɛɛmi ní tsumi nɛ ɔ mohu lɛɛ, se loloolo ɔ, Paulo kɛ Banaba sɔle nɛ a ha hwɔ benɛ ‘a tu mɛ [nɛ ji nikɔtɔma amɛ] ngɔ wo Yehowa dɛ mi’ ɔ. (Níts. 13:1-4; 14:23) Jã nɔuu nɛ níhi yaa nɔ mwɔnɛ ɔ. Loko asafo mi nikɔtɔma amɛ ma je nɔ ko yi konɛ a hla lɛ nɛ e ba sɔmɔ kaa asafo mi nɔkɔtɔma a, a sɔleɔ ngɛ he, nɛ a hyɛɛ kaa nyɛminyumu ɔ su Ngmami ɔ nya hlami níhi nɛ a hlaa ngɛ nikɔtɔmahi a he ɔ he lo. (1 Tim. 3:1-10, 12, 13; Tito 1:5-9; Yak. 3:17, 18; 1 Pet. 5:2, 3) Pi jehahi abɔ nɛ e kɛ ba pee Kristofo no ɔ ji nɔ́ nɛ a daa nɔ. Mohu ɔ, e sa nɛ nyɛminyumu ɔ munyu tumi kɛ e ní peepee kɛ bɔ nɛ a le lɛ ha a nɛ tsɔɔ kaa e ha nɛ mumi klɔuklɔu ɔ ngɛ lɛ kudɔe ngɛ e si himi mi. Ngmami ɔ nya hlami ní nɛ ɔmɛ a he nɛ e maa su ɔ lɛ maa tsɔɔ kaa e he su kaa e sɔmɔ kaa nɔ hyɛlɔ. (Gal. 5:22, 23) E ji kpɔ mi nɔ hyɛlɔ ɔ blɔ nya ní tsumi kaa é hla nɔ ko kɛ ha sɔmɔmi he blɔ nɛ ɔ.​—Kɛ to 1 Timoteo 5:22 ɔ he.

19. Mɛni he nɛ asafo mi nikɔtɔmahi le kaa a maa bu akɔtaa ngɛ, nɛ mɛni blɔ nɔ a guɔ kɛ kaseɔ Paulo kɛ Banaba?

19 Asafo mi nikɔtɔmahi le kaa Mawu ji nɔ nɛ a maa bu akɔtaa kɛ ha ngɛ bɔ nɛ a kɛ asafo ɔ yeɔ ha a he. (Heb. 13:17) Kaa bɔ nɛ Paulo kɛ Banaba pee ɔ, asafo mi nikɔtɔmahi nyɛɛɔ hɛ mi kɛ tsuɔ fiɛɛmi ní tsumi ɔ. A woɔ a nyɛmimɛ kaseli he wami kɛ guɔ a munyu tutui nɔ. Nɛ a suɔ kaa a kɛ asafo ɔ mi hiami níhi maa ye kekleekle blɔ he pe he jɔmi nɛ a ma ná.​—Filip. 2:3, 4.

20. Ke wa kane amaniɛ bɔmi nɛ kɔɔ ní tsumi kpakpahi nɛ wa nyɛmimɛ ngɛ tsue ɔ he ɔ, kɛ wa ma ná he se ha kɛɛ?

20 Benɛ Paulo kɛ Banaba kpale kɛ ya Antiokia nɛ ngɛ Siria a, a bɔ nyɛmimɛ ɔmɛ “níhi fuu nɛ Mawu gu a nɔ kɛ pee, kɛ bɔ nɛ e bli sinya nɛ a kɛ yaa hemi kɛ yemi mi ɔ kɛ ha je ma amɛ ɔ.” (Níts. 14:27) Ke wa kase ní tsumi kpakpahi nɛ wa nyɛmimɛ nyumuhi kɛ yihi ngɛ tsue ɔ he ní, nɛ wa na bɔ nɛ Yehowa jɔɔ a mɔde bɔmi ɔ nɔ ha a, e maa wo wɔ he wami konɛ waa ya nɔ nɛ waa kɛ ‘kã nɛ tu munyu ngɛ Yehowa he wami ɔ nya.’

a Hyɛ daka nɛ ji “ Ikoniom​—Frigia Bi Ɔmɛ A Ma.”