’n Onlangse beslissing van die Europese Hof van Menseregte (EHMR) het die regte bevorder van jong mans wat as gevolg van gewetensbeswaar weier om militêre diens te doen. Op 12 Oktober 2017 het die EHMR ’n voorbeeld gestel in die saak Adyan and Others v. Armenia oor die soort alternatiewe burgerlike diens wat aan hierdie mans beskikbaar gemaak moet word.

Die EHMR het jare lank nie die regte van gewetensbeswaardes erken nie, en as gevolg hiervan is baie vervolg en in die tronk gegooi. Maar die Hof het sy standpunt verander toe ’n beslissing in 2011 bereik is in die saak Bayatyan v. Armenia, wat die basiese reg van gewetensbeswaardes erken het. In die onlangse beslissing in die saak Adyan het die EHMR gesê dat gewetensbeswaardes die reg het tot alternatiewe diens wat regtig in die diens van die gemeenskap is en waar die persoon nie gestraf word nie.

’n Kort geskiedenis van gewetensbeswaardes in Armenië wys hoe die gunstige beslissings deur die EHMR in die sake Bayatyan, Adyan sowel as ander sake ’n groot verandering veroorsaak het in hoe die regering gewetensbeswaardes behandel.

Geen alternatief net straf. Toe Armenië in 2001 by die Europese Raad aangesluit het, het hulle gesê dat hulle ’n wet oor alternatiewe burgerlike diens sal maak. Hierdie wet sou aan Europese standaarde voldoen, met ander woorde daar sou ’n program van burgerlike diens in plek gestel word wat nie onder militêre beheer of te lank sou wees nie. Hulle het ook ingestem om alle gewetensbeswaardes vry te spreek. * Maar Armenië het nog nie sy belofte nagekom toe hulle Vahan Bayatyan, wat een van Jehovah se Getuies en ’n gewetensbeswaarde is, vir militêre diens opgeroep het nie. Hy is in 2002 gevonnis en in die tronk gesit omdat hy geweier het om militêre diens te doen, en Armenië het nie voorsiening gemaak vir alternatiewe burgerlike diens nie. Mnr. Bayatyan het in 2003 ’n aansoek by die EHMR ingedien, waarin hy gesê het dat Armenië sy reg op gewetens- en godsdiensvryheid geskend het toe hulle hom in die tronk gesit het.

’n Fout met die alternatief en toe straf. In 2004 het Armenië ’n wet oor alternatiewe burgerlike diens gemaak, en ’n hele paar jong Getuie-mans het die opsie aanvaar om alternatiewe burgerlike diens te doen in plaas van militêre diens. Maar toe hulle eers hierdie opsie aanvaar het, het hulle besef dat die program onder militêre beheer is en nie onder die beheer van die sekulêre owerheid nie. Nadat hulle kennis gegee het, het hulle die alternatiewe burgerlike diens verlaat. Omdat hulle dit gedoen het, is hulle gearresteer en aangekla, en party is tot tronkstraf gevonnis. In Mei 2006 het Hayk Khachatryan en 18 ander Getuies wat gewetensbeswaardes is, ’n aansoek by die EHMR ingedien omdat hulle voel dat hulle regte geskend is deur hierdie onwettige vervolging. *

Jare sonder vordering. Armenië het jare lank niks gedoen oor die wet oor alternatiewe burgerlike diens nie. Die Getuies het aangehou om nie gebruik te maak van alternatiewe burgerlike diens nie omdat dit onder militêre beheer was. En Armenië het aangehou hom hulle in die tronk te sit. Tussen 2004 (toe die wet oor alternatiewe burgerlike diens gemaak is) en 2013 (toe die wet oor alternatiewe burgerlike diens bygewerk is) is 317 Getuies skuldig bevind en het hulle vonnisse van 24 tot 36 maande ontvang.

Gedurende hierdie tyd het die EHMR min oor hierdie saak gedoen. In 2009 het hulle mnr. Bayatyan se klagte oorweeg. Hierdie klagte het genoem dat sy weiering om militêre diens te doen, beskerm word onder Artikel 9 van die Europese Konvensie, wat die reg op gewetens- en godsdiensvryheid waarborg. Maar die EHMR was verplig om hulle standaard te volg wat dekades oud was. Hulle het geredeneer dat elke land eers moet besluit of hulle die reg op gewetensbeswaar teen militêre diens erken. As die land dit nie wil doen nie, dan kan Artikel 9 nie gebruik word om ’n persoon teen vervolging te beskerm as hy weier om militêre diens te doen nie. Omdat hierdie beslissing nie meer ooreengestem het met die internasionale standaarde oor gewetensbeswaar op daardie tyd nie, het mnr. Bayatyan se regsgeleerdes gevra dat die saak deur die Groot Kamer van die EHMR verhoor moet word.

’n Deurbraak. Dinge het verander toe die Groot Kamer van die EHMR mnr. Bayatyan se aansoek heroorweeg het. Op 7 Julie 2011 het die EHMR vir die eerste keer duidelik gesê dat gewetensbeswaar ’n reg is wat onder Artikel 9 van die Konvensie beskerm word. Hulle het geredeneer dat die Konvensie ’n “lewende instrument” is. Wanneer hierdie Konvensie uiteengesit word, moet dit in ag neem dat die wet die heeltyd verander en dat dit veroorsaak het dat daar “’n algemene ooreenstemming oor die vraag in Europa en ander plekke” is. Die Groot Kamer se beslissing het nie net die reg op gewetensbeswaar bevorder nie, maar ook Armenië verplig om ’n regte alternatief vir militêre diens aan gewetensbeswaardes te gee.

“Teenstand teen militêre diens as dit gemotiveer word deur ernstige en onoorkombare konflik tussen die verpligting om in die weermag te dien en ’n persoon se gewete of sy vaste en opregte geloofsoortuigings of ander oortuigings, waarborg dat Artikel 9 toegepas kan word omdat daar ’n oortuiging of geloof van genoeg bewyskrag, ernstigheid, eenheid en belangrikheid is.” — Bayatyan v. Armenia [GC], no. 23459/03, § 110, ECHR 2011

Gebrek aan regte alternatiewe burgerlike diens steeds ’n probleem. In die somer van 2011 is vier Getuies in Armenië, insluitende Artur Adyan, skuldig bevind en in die tronk gesit omdat hulle geweier het om alternatiewe burgerlike diens te doen wat onder militêre beheer was. Hulle het ’n aansoek by die EHMR ingedien wat sê dat Armenië hulle regte geskend het. Die alternatief wat Armenië sedert 2004 voorsien het, het nie met Europese standaarde ooreengekom nie en was teen hulle gewete.

Burgerlike diens bly onder militêre beheer. Op 27 November 2012 het die EHMR sy beslissing in die saak Khachatryan and Others v. Armenia gelewer. Hierdie saak het 19 Getuies ingesluit wat nie alternatiewe burgerlike diens wou doen nie omdat dit onder militêre beheer was. Die EHMR het beslis dat die Getuies onwettiglik vervolg en opgesluit is. Hoewel die beslissing genoem het dat die aansoekers gekla het dat die alternatiewe burgerlike diens onder militêre beheer was, het die Hof nie oor hierdie punt in die Khachatryan-saak beslis nie.

’n Regte alternatief. In die somer van 2013 het die regering van Armenië sy wet verander sodat alternatiewe burgerlike diens beskikbaar kan wees, soos hulle in 2001 belowe het. Teen Oktober 2013 is die meeste Getuies wat in die tronk in Armenië was, vrygelaat. Maar ’n paar wat amper aan die einde van hulle tronkstraf was, het gekies om dit uit te dien. Sedertdien kon gewetensbeswaardes wat weier om militêre diens in Armenië te doen, eerder alternatiewe burgerlike diens doen.

Die twee EHMR-beslissings, Bayatyan en Khachatryan, wys duidelik dat gewetensbeswaar teen militêre diens ’n basiese reg is en dat dit deur die regering van Armenië gerespekteer moet word. Maar die EHMR het nie beslis dat alternatiewe burgerlike diens nie onder militêre beheer of toesig moet wees nie.

Dit het verander toe die EHMR op 12 Oktober 2017 sy beslissing in Adyan and Others v. Armenia gegee het. In die Adyan-saak het die EHMR geredeneer dat die reg op gewetensbeswaar teen militêre diens beskerm word. En daarom is Armenië verplig om aan gewetensbeswaardes ’n alternatief tot militêre diens beskikbaar te stel wat aan Europese standaarde voldoen. Die program vir alternatiewe burgerlike diens kan nie onder die beheer of toesig van die militêre diens wees nie, en dit moenie as ’n straf gebruik word nie. Die EHMR het beslis dat die mans wat gestraf is omdat hulle nie aan hierdie foutiewe program wou deelneem nie, vergoed moet word.

“Die Hof glo dat die reg op gewetensbeswaar wat deur Artikel 9 van die Konvensie gewaarborg word, bedrieglik sou wees as ’n Staat toegelaat word om sy stelsel van alternatiewe diens op so ’n manier te organiseer en in plek te stel sodat dit nie — volgens wet of in werklikheid — ’n alternatief tot militêre diens beskikbaar maak wat regtig gemeenskaplik is en wat nie as ’n afskrikmiddel of straf gebruik word nie.” — Adyan and Others v. Armenia, no. 75604/11, § 67, ECHR 2017

Vanaf Januarie 2018 het 161 Getuie-mans in Armenië hulle alternatiewe burgerlike diens voltooi en 105 mans is op die oomblik besig met die program. Die Getuies sowel as die departement wat oor hierdie program toesig hou, is bly oor die sukses daarvan. Dit is presies wat die gemeenskap nodig het en is aanvaarbaar vir die mans wat na ’n alternatiewe vorm van nasionale diens soek. Dit los ook die probleem op van menseregte wat voorheen in Armenië geskend is.

André Carbonneau, een van die regsgeleerdes wat die Getuies in Armenië verteenwoordig het, het die regering geprys omdat hulle die probleem opgelos het. Hy het gesê: “As ’n mens na die beslissings van die EHMR teen Armenië kyk, dan kan jy die vordering sien wat gemaak is sedert die Bayatyan-saak in 2011. Die beslissings in die sake Khachatryan en Adyan het dit moontlik gemaak dat daar alternatiewe burgerlike diens is sonder enige militêre inmenging. Ons hoop dat ander lande wat nie ’n regte program van alternatiewe burgerlike diens het nie, sal sien hoe suksesvol Armenië was toe hulle alternatiewe diens in plek gestel het wat aanvaarbaar vir gewetensbeswaardes is en dat dit die gemeenskap bevoordeel.”

1. 12 Oktober 2017

   EHMR lewer beslissing in Adyan and Others v. Armenia

2. Januarie 2014

   Eerste Getuies wat gebruik maak van die nuwe program vir alternatiewe burgerlike diens, begin werk

3. 12 November 2013

   Geen Getuies in die tronk as gevolg van gewetensbeswaar nie — die eerste keer in meer as 20 jaar

4. 8 Junie 2013

   Armenië aanvaar veranderinge aan die Wet oor alternatiewe burgerlike diens, wat in Oktober 2013 van krag word

5. 27 November 2012

   EHMR lewer beslissing in Khachatryan and others v. Armenia

6. 10 Januarie 2012

   EHMR pas beslissing in Bayatyan-saak toe op die sake Bukharatyan v. Armenia en Tsaturyan v. Armenia en beslis dat Armenië Artikel 9 geskend het toe die Getuies in die tronk gesit is

7. 7 Julie 2011

   Groot Kamer van EHMR beslis dat reg op gewetensvryheid (Artikel 9 van Europese Konvensie) geskend is en beskerm regte van gewetensbeswaardes in beslissing van 16-1 in Bayatyan v. Armenia

8. 27 Oktober 2009

   EHMR lewer beslissing in Bayatyan v. Armenia en sê dat Artikel 9 van Europese Konvensie nie van toepassing is op gewetensbeswaar nie; saak word na Groot Kamer van EHMR verwys

9. 2004

   Armenië maak wet oor alternatiewe burgerlike diens — onder militêre beheer

10. 2001

    Armenië sê dat hulle ’n wet sal maak oor alternatiewe burgerlike diens