1. Aˬ dui tiˬ gʼaˬ tehꞈ nyaˬ lehˇ noeˬ laˇ ngeh maˬ ehˇ, shaˬ zahˬ˗ahˇ ya daˬ ngeh maˬ ehˇ, aˬ dui˗ahˇ caw ba nehˬ˗eu aˬ jeˬ nga? (Ja ceuˬ 118:5-7)

 Nawˇ shaˬ zahˬ˗ahˇ tiˬ gʼaˬ tehꞈ˗ehˇ ya daˬ˗awˇ, tiˬ gʼaˬ˗iˬ maˬ caw ba nehˬ laꞈ nya lehˇ noeˬ haw maˬ loˇ? Gʼawˬ mya gʼaˬ teu loꞈ˗ehˇ noeˬ˗awˇ, Yeˬhawˇbaˬ˗euˬ gaˇ mˇ zaˬ tiˬ deuˬ na jiˇ teu loꞈ˗ehˇ noeˬ˗eu meh. (1 Sahˬpaˬ 19:14) Nawˇ jiˇ toˆ˗ehˇ noeˬ˗eu tiˬ gʼaˬ pyeuꞈ naˇ, Yeˬhawˇbaˬ neh aˬ dui˗ahˇ “Ngaˇ naw maꞈ˗ahˇ tiˬ jawˇ˗iˬ maˬ taˬ yaꞈ. Tiˬ jawˇ˗iˬ maˬ byehˇ dzeh” lehˇ saˇ jaˇ dzaˬ˗euˬ dawˬ˗ahˇ noeˬ mawˇ luꞈ˗uˇ. Toˆ˗ehˇ naˇ, aˬ dui “Sahˬpaˬ Miˬyehˇ ngehˬ gʼeh luꞈ meh. Ngaˇ tiˬ jeˬ˗iˬ guˆ kʼaˇ maˬ za” lehˇ jah ziꞈ˗eu laꞈ kʼoeˇ ngehˬ nya meh. (Heˬbyehˇ 13:5, 6) Gʼaˬ kʼehˇ Pawˇluˆ gaˇ kawˆ heu A.D. 61 heu kaˬ˗ahˇ Yuˇdaˆ˗ahˇ jawˇ˗eu Ka li zaˬ deuˬ˗ahˇ boꞈ nehˬ˗euˬ meh. Aˬ yawꞈ˗euˬ dawˬ teu naˇ, aˬ dui˗ahˇ Ja ceuˬ 118:5-7-ahˇ bi noeˬ mawˇ laˇ˗eu meh.—Gui.

2. Aˬ dui heu kawˆ laꞈ kʼoeˇ aˬ jeˬ˗euˬ gaˇ kawˆ˗ahˇ haw˗eu nga, aˬ jeˬ miˇ neh?

² Ja ceuˬ sahˬ boꞈ boꞈ˗euˬ tiˬ gʼaˬ loꞈ˗ehˇ duˇ ni Pawˇluˆ aˬ yawꞈ neh puˬ haw mawˇ haw laꞈ˗euˬ jeˬ˗ahˇ haw ngeh, Yeˬhawˇbaˬ aˬ yawꞈ˗ahˇ caw ba luꞈ meh lehˇ siˬ nya˗eu meh. Yaw jeˬ ma jeˬ, aˬ yawꞈ Heˬbyehˇ mehˇ nmˇ deuˬ˗ahˇ sahˬ boꞈ boꞈ nehˬ˗euˬ jeˬ hu 2 kʼoꞈ heu kaˬ˗ahˇ, saˇ baoˬ dziˬ luꞈ ngeh jaˬ lehˇ lehˇ ma ciˬ tahˬ le gaˇ ya daˬ˗euˬ meh. (Gʼaˬkʼehˇ 27: 4, 15, 20) Teu ngeh poˆ hawˇ˗eu teu poˆ˗euˬ jeˬ hu ngeh jiˇ, Yeˬhawˇbaˬ Pawˇluˆ˗ahˇ gʼawˬ mya paw dzeˇ neh caw ba˗euˬ meh. Aˬ dui Yeˬhawˇbaˬ neh zmˬ˗awˇ Pawˇluˆ˗ahˇ caw ba˗euˬ 3 jeˬ˗ahˇ haw ma. (1) Yeˬsuˇ hawˇ˗eu mˬ taˆ gʼaˬ kʼehˇ deuˬ. (2) Miˇ kʼahˬ˗ahˇ uˆ lahˇ˗eu aˬ yuiꞈ deuˬ. (3) Mehˇ nmˇ deuˬ. Heu naˇ aˬ dui Yeˬhawˇbaˬ˗ahˇ caw ba nehˬ laꞈ lehˇ shaˇ ngeh, aˬ yawꞈ aˬ dui˗ahˇ caw ba nehˬ meh lehˇ bi jah ziꞈ laˇ˗eu meh.

3. Pawˇluˆ˗ahˇ aˬ jeˬ lehˇ noeˬ leˇ nya˗eu nga, aˬ jeˬ miˇ neh?

³ Pawˇluˆ caw ba˗eu jeˬ˗ahˇ loˬ˗eu meh. A.D. 56 heu kaˬ˗ahˇ tsawˇ haˬ deuˬ Pawˇluˆ˗ahˇ Yeˬluˇsaˬlehˬ meuˬ˗euˬ uˬ duˬ tahˬ nymˇ nymˇ ma laꞈ nyiˇ gʼeu doˆ gʼeh˗awˇ sehꞈ˗eu lehˇ leh jeh˗eu meh. Yawˬ nah yawˬ keuˆ laˇ ngeh, aˬ yawꞈ baꞈ dzah˗euˬ mehˬ shi bi sheuˬ leꞈ ngeh, aˬ yawꞈ˗ahˇ  muiˇ˗eu deuˬ Pawˇluˆ˗ahˇ gʼeu paˆ gʼeu shaˆ paˬ˗ehˇ pyeuꞈ laˇ taˬ˗euˬ meh. (Gʼaˬkʼehˇ 21:30-32; 22:30; 23:6-10) Pawˇluˆ ‘Ngaˇ heu loꞈ˗ehˇ aˇ myah keuˆ ni kamˬ daˬ nya nmˇ?’ lehˇ noeˬ leˇ nya˗eu meh.

4. Yeˬhawˇbaˬ Yeˬsuˇ˗ahˇ kʼehˇ˗awˇ Pawˇluˆ˗ahˇ aˬ joˆ˗ehˇ bi caw ba˗euˬ nga?

⁴ Pawˇluˆ aˬ jeˬ˗euˬ caw ba˗eu jeˬ˗ahˇ za˗euˬ nga? Teu ngeh miˇ “Sahˬ paˬ” pyeuꞈ˗eu Yeˬsuˇ Pawˇluˆ˗euˬ dawˬ peh yawꞈ le˗awˇ, “Taˬ guˆ. Yeˬluˇsaˬlehˬ meuˬ laꞈ kʼoeˇ ngaˬ˗euˬ gʼaˇ duˬ nawˇ saˇ kiˇ kamˬ gʼaˬ˗euˬ meh. Loˇmaˆ meuˬ laꞈ kʼoeˇ kʼawꞈ, kʼoeˇ loꞈ˗ehˇ ya kamˬ meh” lehˇ ehˇ nehˬ le˗euˬ meh. (Gʼaˬkʼehˇ 23:11) Dawˬ teu naˇ Pawˇluˆ˗ahˇ aˬ yawꞈ loˬ ngeh yamˬ˗ahˇ gʼaˬ biꞈ dui dui˗eu jeˬ pyeuꞈ meh. Yeˬsuˇ Pawˇluˆ Yeˬluˇsaˬlehˬ meuˬ˗ahˇ tsaꞈ gaˬ˗euˬ gaˇ ja ceuˬ nehˬ˗awˇ, aˬ yawꞈ˗ahˇ Loˇmaˆ meuˬ˗ahˇ yaw muiˬ˗ehˇ le keuˆ nya˗awˇ kʼoeˇ gaˇ ya tsaꞈ gaˬ meh lehˇ kamˬ nehˬ˗euˬ meh. Pawˇluˆ toˆ˗ehˇ ya gaˬ ngeh, aˬ yawꞈ˗ahˇ guˆ kʼaˇ maˬ za ni lmˇ boˬ ni aˬ da˗euˬ bawˇ kʼahˇ˗ahˇ jawˇ luꞈ˗eu zaˬ tiˬ gʼaˬ loꞈ˗ehˇ bi gʼeh leˇ˗eu yaw duˬ baw meh.

5. Yeˬhawˇbaˬ mˬ taˆ gʼaˬ kʼehˇ˗ahˇ zmˬ˗awˇ Pawˇluˆ˗ahˇ aˬ joˆ˗ehˇ bi caw ba˗euˬ nga? (Sahˬ boꞈ baˆ kʼoˆ˗euˬ aˇ baˇ˗ahˇ haw.)

⁵ Pawˇluˆ aˬ jeˬ˗euˬ gaˇ kawˆ˗ahˇ paˇ ya tahˬ puˬ ngaˬ siˬ? Yeˬluˇsaˬlehˬ meuˬ˗ahˇ ya tahˬ puˬ˗euˬ gaˇ neh, ehˇ gʼaˬ˗euˬ 2 kʼoꞈ naˇ Pawˇluˆ saˇ baoˬ dziˬ˗awˇ Iˇdaˬliˬ miˇ kʼahˬ˗ahˇ iˇ˗euˬ meh. Teu ngeh aˬ yawꞈ jaˬ lehˇ lehˇ ma˗ahˇ ya tahˬ puˬ˗euˬ meh. Jaˬ lehˇ teu naˇ kʼaˆ dui dui˗eu miˇ neh, saˇ baoˬ kʼoeˇ taˆ dziˬ luꞈ˗eu deuˬ hawˇ˗eu teu laꞈ kʼoeˇ gaˇ mˇ luꞈ˗eu deuˬ jiˇ guˆ dui dui˗awˇ maˬ paˇ ya dzeuˇ˗iˇ miˇ˗a lehˇ noeˬ˗eu meh. Teu ngeh Pawˇluˆ maˬ guˆ˗eu uˬ taꞈ, aˬ yawꞈ maꞈ˗ahˇ “Miˬyehˇ˗euˬ mˬ taˆ gʼaˬ kʼehˇ tiˬ gʼaˬ, miˇ ciꞈ ngaˇ jawˇ gaˇ oe˗awˇ heu loꞈ˗ehˇ ehˇ le˗euˬ meh. ‘Pawˇluˆ˗oˇ, taˬ guˆ. Sahˬ paˬ Gehˇsaˬ mehˬ shi nawˇ ya yawꞈ leˇ tehꞈ˗a. Nawˬ˗euˬ myaˆ pyawˬ˗ahˇ Miˬyehˇ haw˗awˇ, nawˬ nehˬ˗ehˇ saˇ baoˬ kʼaˇ dziˬ luꞈ˗eu tsawˇ haˬ dawˬ tawˆ luꞈ˗ahˇ maˬ shiˇ ni bi dzeuˇ˗iˇ tehꞈ˗a’ lehˇ ehˇ le˗euˬ meh” lehˇ ehˇ nehˬ˗euˬ meh. Yeˬhawˇbaˬ Pawˇluˆ˗ahˇ teu˗euˬ jeˬ hu Yeˬsuˇ neh ngehˬ˗euˬ dawˬ˗ahˇ bi jah ziꞈ˗eu gʼaˇ duˬ, mˬ taˆ gʼaˬ kʼehˇ˗ahˇ zmˬ˗awˇ dawˬ teu˗ahˇ paˇ bi ngehˬ poˆ le˗euˬ meh. Yeˬhawˇbaˬ neh saˇ jaˇ dzaˬ˗euˬ loꞈ˗ehˇ Pawˇluˆ Loˇmaˆ meuˬ˗ahˇ yaw muiˬ˗ehˇ le keuˆ˗euˬ meh.—Gʼaˬkʼehˇ 27:20-25; 28:16.

6. Yeˬsuˇ˗euˬ aˬ jeˬ˗euˬ saˇ jaˇ dawˬ aˬ dui˗ahˇ gʼaˬ biꞈ˗eu nga, aˬ jeˬ miˇ neh?

⁶ Aˬ dui aˬ jeˬ˗euˬ caw ba˗eu jeˬ˗ahˇ za˗euˬ nga? Yeˬsuˇ Pawˇluˆ˗ahˇ caw ba˗euˬ loꞈ˗ehˇ, aˬ dui˗ahˇ jiˇ caw ba nehˬ˗eu yaw duˬ baw meh. Yaw jeˬ ma jeˬ, Yeˬsuˇ aˬ yawꞈ˗euˬ mehˬ nah caw teh˗eu yawˬ gʼaˬ na luꞈ˗ahˇ “Miˇ tsaˬ heu aˇ saˬ saˬ ngeh keuˆ ni, naw maꞈ nehˬ˗ehˇ aˬ myah luꞈ ngaˇ jawˇ ma” lehˇ saˇ jaˇ dzaˬ nehˬ˗euˬ meh. (Maꞈtehˬ 28:20) Yeˬsuˇ˗euˬ dawˬ teu naˇ, aˬ dui˗ahˇ gʼaˬ biꞈ˗eu jeˬ pyeuꞈ meh. Aˬ jeˬ miˇ neh ehˇ naˇ, tiˬ nah na aˬ dui maˬ kamˬ daˬ coeˇ˗eu shaˬ zahˇ˗ahˇ ya tahˬ puꞈ˗eu meh. Yaw jeˬ ma jeˬ, aˬ dui gaˬ˗eu gʼaˬ shiˇ ngeh tiˬ nah nyiˬ nah tehꞈ˗ehˇ maˬ ngeuˇ˗eu yaw myaˬ kʼoꞈ nui ma cawˆ˗eu meh. Aˇ kʼoꞈ kʼawˆ laˇ˗euˬ deuˬ jiˇ shaˬ zahˬ gʼawˬ mya jeˬ˗ahˇ˗ahˇ ya tahˬ puˬ˗awˇ, tiˬ deuˬ na naˇ gʼaˬ baˬ˗awˇ nui ma nyiˇ nui ma cawˆ dui dui luꞈ˗eu meh. Aˬ dui dehꞈ ziˇ laꞈ  kʼoeˇ zahˇ tsui ni gʼeh˗eu aˇ nah˗ahˇ ya tahˬ puˬ kʼawꞈ, Yeˬsuˇ aˬ dui nehˬ˗ehˇ ‘aˬ myah luꞈ jawˇ’ meh lehˇ ya siˬ˗euˬ miˇ neh, gʼaˬ ahˇ laˇ˗awˇ leh jeh daˆ leꞈ nya˗eu meh.—Maꞈtehˬ 11:28-30.

7. Pah mehˬ˗eu 14:6-ahˇ haw ngeh, Yeˬhawˇbaˬ nymˬ˗mˇ iˬ nah aˬ dui˗ahˇ aˬ joˆ˗ehˇ caw ba˗eu nga?

⁷ Yeˬhawˇbaˬ mˬ taˆ gʼaˬ kʼehˇ deuˬ˗ahˇ zmˬ˗awˇ, aˬ dui˗ahˇ caw ba ma lehˇ Jaˇliꞈ laꞈ kʼoeˇ kamˬ taˬ˗euˬ meh. (Heˬbyehˇ 1:7, 14) Yaw jeˬ ma jeˬ, mˬ taˆ gʼaˬ kʼehˇ deuˬ “miˇ kʼahˬ tsawˇ jeuˬ tsawˇ ca dawˬ tawˆ luꞈ”˗ahˇ “Miˬyehˇ Miˇkʼahˬ gaˇ kawˆ laˬ kʼaˬ cehˇ˗eu guiˬ lahˬ dawˬ” tsaꞈ gaˬ ngeh caw ba˗awˇ sheuˬ gʼeh˗eu meh.—Maꞈtehˬ 24:13, 14; Pah mehˬ˗eu 14:6-ahˇ gui.

8. Yeˬhawˇbaˬ yaw huiˬ yaw mahˇ tiˬ gʼaˬ˗ahˇ zmˬ˗awˇ, Pawˇluˆ˗ahˇ aˬ joˆ˗ehˇ bi caw ba˗euˬ nga?

⁸ Pawˇluˆ aˬ jeˬ˗euˬ caw ba˗eu jeˬ˗ahˇ za˗euˬ nga? A.D. 56-ahˇ pyeuꞈ laˇ˗euˬ gaˇ kawˆ˗ahˇ tiˬ poˆ haw kʼoꞈ kaˇ˗euˇ. Yeˬsuˇ Pawˇluˆ˗ahˇ Loˇmaˆ meuˬ˗ahˇ le keuˆ˗eu yaw duˬ baw meh lehˇ kamˬ˗euˬ meh. Ehˇ kʼawꞈ nymˬ˗mˇ naˇ Yeˬluˇsaˬlehˬ meuˬ˗ahˇ jawˇ˗eu Yuˇdaˆ tsawˇ haˬ gʼawˬ mya gʼaˬ Pawˇluˆ˗ahˇ sehꞈ˗eu lehˇ bawˬ kʼoeˬ˗eu meh. Gaˬlawˇdiˇ Luˇsiˆ lehˇ kuˇ˗eu Loˇmaˆ meuˬ˗ahˇ˗euˬ yaw huiˬ yaw mahˇ gʼaˬ aˬ yawꞈ maꞈ neh bawˬ kʼoeˬ˗euˬ gaˇ kawˆ˗ahˇ ya siˬ ngeh, aˬ yawꞈ yehˇ deuˬ˗ahˇ Pawˇluˆ Yeˬluˇsaˬlehˬ meuˬ˗ahˇ neh 65 laˇ (105 kiˬloˬmiˬteuˬ) ehˇ gʼaˬ ni kaˬ˗eu Gehˇsaˬliˇ meuˬ˗ahˇ iˇ keuˆ nya ni loꞈ piˇ nehˬ lehˇ dawˬ biꞈ˗euˬ meh. Teu gaˇ iˇ keuˆ ngeh, sahˬ paˬ Peˬliˇ “Pawˇluˆ˗ahˇ yaw muiˬ paˬ˗ehˇ loꞈ˗awˇ Heˬloˆ neh gawˬ taˬ yaꞈ˗euˬ sahˬ paˬ˗euˬ hawˇ nymˇ lahˇ laꞈ kʼoeˇ bi jawˇ” lehˇ dawˬ biꞈ˗euˬ meh. Teu baˬ da neh Pawˇluˆ˗ahˇ sehꞈ mawꞈ˗eu Yuˇdaˆ tsawˇ haˬ deuˬ aˬ yawꞈ˗ahˇ maˬ sehꞈ nya˗aˬ.—Gʼaˬkʼehˇ 23:12-35.

9. Sahˬ paˬ Beˬtuˇ Pawˇluˆ˗ahˇ aˬ joˆ˗ehˇ caw ba˗euˬ nga?

⁹ Kʼoeˇ gaˇ neh nyiˬ kʼoꞈ byah laˇ ngeh, A.D. 58-ahˇ Pawˇluˆ Gehˇsaˬliˇ meuˬ˗euˬ tawˬ˗ahˇ uˇ luꞈ˗a siˬ. Teu ngeh Peˬliˇ˗euˬ jawˇ duˬ˗ahˇ sahˬ paˬ Beˬtuˇ geuꞈ le˗euˬ meh. Yuˇdaˆ tsawˇ haˬ deuˬ Beˬtuˇ˗ahˇ Pawˇluˆ˗ahˇ Yeˬluˇsaˬlehˬ meuˬ˗ahˇ yaˇ kʼaˬ bi ja laˇ lehˇ shaˇ˗euˬ meh. Ehˇ kʼawꞈ Beˬtuˇ maˬ bi iˇ˗aˬ. Aˬ yawꞈ toˆ˗ehˇ jahˇ˗euˬ teu naˇ, Yuˇdaˆ tsawˇ haˬ deuˬ “gaˇ pehˇ˗ahˇ loꞈ˗awˇ Pawˇluˆ˗ahˇ sehꞈ˗eu gʼaˇ duˬ aˬ yawꞈ maꞈ lehˬ hmˬ jiˇ taˬ˗euˬ meh” lehˇ siˬ nya˗eu miˇ neh kʼawꞈ pyeuꞈ nya meh.—Gʼaˬkʼehˇ 24:27–25:5.

10. Pawˇluˆ sahˬ paˬ Gehˇsaˬ neh yaˇ kʼaˬ bi daˇ nehˬ laꞈ lehˇ shaˇ ngeh, sahˬ paˬ Beˬtuˇ aˬ joˆ˗ehˇ jahˇ˗euˬ nga?

¹⁰ Aˇ nah naˇ Pawˇluˆ Gehˇsaˬliˇ meuˬ˗ahˇ˗euˬ yaˇ kʼaˬ daˇ nymˇ˗ahˇ ya daˆ˗iˇ˗euˬ meh. Beˬtuˇ “Yuˇdaˆ tsawˇ haˬ mehˬ shi tsawˇ myahˇ za mawꞈ˗eu miˇ neh” Pawˇluˆ˗ahˇ “Nawˇ Yeˬluˇsaˬlehˬ meuˬ˗ahˇ le˗awˇ, ngaˬ˗euˬ mehˬ shi gaˇ kawˆ heu hmˬ yaˇ kʼaˬ ja mawꞈ miˇ˗a loˇ” lehˇ naˇ haˬ˗euˬ meh. Pawˇluˆ aˬ yawꞈ Yeˬluˇsaˬlehˬ meuˬ˗ahˇ le naˇ, bi sehꞈ˗eu yaw duˬ baw meh lehˇ siˬ nya˗awˇ, aˬ yawꞈ maˬ ya shiˇ ni Loˇmaˆ meuˬ˗ahˇ le keuˆ˗awˇ Miˬyehˇ˗euˬ gaˇ mˇ daˆ leꞈ nya˗eu gʼaˇ duˬ, aˬ jeˬ ya jahˇ˗eu lehˇ jiˇ siˬ nya˗eu meh. Teu miˇ neh aˬ yawꞈ “Sahˬ paˬ Gehˇsaˬ neh yaˇ kʼaˬ bi daˇ laꞈ lehˇ” shaˇ˗euˬ meh. Teu ngeh, sahˬ paˬ Beˬtuˇ aˬ yawꞈ˗ahˇ nui noeˬ nui duˇ biꞈ˗eu deuˬ nehˬ˗ehˇ bawˬ dzaˬ˗awˇ, Pawˇluˆ˗ahˇ “Sahˬ paˬ Gehˇsaˬ neh yaˇ kʼaˬ bi daˇ laꞈ lehˇ nawˇ shaˇ˗eu miˇ neh, nawˬ˗ahˇ sahˬ paˬ Gehˇsaˬ jawˇ gaˇ bi le ma” lehˇ ehˇ nehˬ˗euˬ meh. Heu loꞈ˗ehˇ daˇ˗euˬ heu naˇ, Pawˇluˆ˗ahˇ caw ba˗eu jeˬ pyeuꞈ meh. Aˬ jeˬ miˇ neh ehˇ naˇ, Pawˇluˆ Loˇmaˆ meuˬ˗ahˇ iˇ keuˆ ngeh, aˬ yawꞈ˗ahˇ sehꞈ mawꞈ˗eu deuˬ nehˬ˗ehˇ gaˇ mahˇ kaˬ gaˇ jawˇ˗eu miˇ neh meh.—Gʼaˬkʼehˇ 25:6-12.

11. Pawˇluˆ˗ahˇ Iˇsaˬyaˇ neh aˬ jeˬ lehˇ ehˇ˗euˬ dawˇ˗ahˇ bi noeˬ mawˇ˗eu kʼawꞈ pyeuꞈ nya nga?

¹¹ Pawˇluˆ Iˇdaˬliˬ miˇ kʼahˬ˗ahˇ iˇ˗eu lehˇ dawˬ luꞈ ngeh, aˬ yawꞈ bawˇlawˇpeh Iˇsaˬyaˇ neh Yeˬhawˇbaˬ˗ahˇ laˆ tsoeˬ˗eu deuˬ˗ahˇ “Tiˬ kawˆ loꞈ˗ehˇ uiˬ leˇ˗awˇ mehˬ bawˬ mˇ˗awˬ. Ehˇ kʼawꞈ, tiˬ jeˬ˗iˬ gaˇ dahˇ maˬ tsoeˬ˗aˇ. Kʼaˇ ja mawꞈ˗eu jeˬ ja doe˗awˇ bawˬ dzaˬ˗awˬ. Ehˇ kʼawꞈ, tiˬ jeˬ˗iˬ maˬ deuˬ leˇ˗aˇ. Aˬ jeˬ miˇ neh ehˇ naˇ, Miˬyehˇ nga maꞈ nehˬ˗ehˇ jawˇ˗eu ma” lehˇ ehˇ˗eu dawˬ˗ahˇ noeˬ mawˇ˗eu kʼawˬ pyeuꞈ nya meh. (Iˇsaˬyaˇ 8:10) Pawˇluˆ Miˬyehˇ aˬ yawꞈ˗ahˇ caw ba nehˬ laꞈ meh lehˇ siˬ nya˗eu meh. Heu naˇ aˬ yawꞈ˗ahˇ ziꞈ dah ni bi gʼeh˗awˇ, mehˬ hu  paw pyeuꞈ laˇ˗eu lawˬ haw˗eu jeˬ˗ahˇ laꞈ daˬ nya ni caw ba nehˬ˗eu yaw duˬ baw meh.

12. Yuˇluˆ Pawˇluˆ˗ahˇ aˬ joˆ˗ehˇ mˇ nehˬ˗euˬ nga? Gaˇ kawˆ teu Pawˇluˆ˗ahˇ aˬ jeˬ bi jah ziꞈ˗eu nga?

¹² A.D. 58-ahˇ Pawˇluˆ Iˇdaˬliˬ˗ahˇ ya iˇ˗euˬ meh. Aˬ yawꞈ tawˬ˗ahˇ uˇ luꞈ˗awˇ, aˬ yawꞈ˗ahˇ guiˇ maꞈ˗euˬ aˬ yuiꞈ pyeuꞈ˗eu Yuˇluˆ lehˇ myahˇ˗eu gʼaˬ˗euˬ aˬ laꞈ laꞈ kʼoeˇ a nehˬ˗euˬ meh. Teu gaˇ neh naˇ, Yuˇluˆ Pawˇluˆ˗ahˇ yaw muiˬ yaw doeˇ jahˇ nehˬ nya˗eu aˬ kawˬ˗aˬ jaˆ meh. Aˬ yawꞈ aˬ kawˬ˗aˬ teu˗ahˇ aˬ joˆ˗ehˇ zmˬ˗euˬ nga? Yawˬ nah yawˬ aˬ yawꞈ maꞈ lawˇ deh˗ahˇ le keuˆ ngeh, “Yuˇluˆ lehˇ kuˇ˗eu yaw huiˬ kʼoeˇ gʼaˬ Pawˇluˆ˗ahˇ gʼawˬ shaˬ gaˬ˗eu miˇ neh, cawˬ deuˬ˗ahˇ tahˬ puˬ” leˇ˗eu aˬ kawˬ˗aˬ biꞈ˗euˬ meh. Kʼoeˇ naˇ Yuˇluˆ Pawˇluˆ˗ahˇ maˬ bi sehꞈ ni jiˇ caw ba˗euˬ meh. Aˬ joˆ˗ehˇ caw ba˗euˬ nga? Yehˇ deuˬ aˬ yawꞈ maꞈ neh sheuˬ laꞈ˗euˬ tawˬ˗ahˇ uˇ˗eu deuˬ˗ahˇ sehꞈ jiˇ˗eu lehˇ gʼeh ngeh, Yuˇluˆ teu loˆ˗ehˇ maˬ bi jahˇ˗aˬ. Aˬ jeˬ miˇ neh nga? Aˬ yawꞈ “Pawˇluˆ˗ahˇ bi dzeuˇ˗iˇ mawꞈ˗eu miˇ neh” meh. Gaˇ kawˆ teu˗ahˇ haw ngeh, Pawˇluˆ Yeˬhawˇbaˬ guiˇ maꞈ˗euˬ aˬ yuiꞈ teu gʼaˬ˗ahˇ zmˬ˗awˇ aˬ yawꞈ˗ahˇ bi caw ba ngaˬ lehˇ jah ziꞈ˗eu kʼawꞈ pyeuꞈ nya meh.—Gʼaˬkʼehˇ 27:1-3, 42-44.

13. Yeˬhawˇbaˬ miˇ kʼahˬ˗ahˇ uˆ lahˇ˗eu aˬ yuiꞈ deuˬ˗ahˇ aˬ joˆ˗ehˇ zmˬ nya˗eu nga?

¹³ Aˬ dui aˬ jeˬ˗euˬ caw ba˗eu jeˬ˗ahˇ za˗eu nga? Yeˬhawˇbaˬ muiˬ˗eu shawˇ˗eu yaw sahˇ zmˬ˗awˇ, miˇ kʼahˬ˗ahˇ uˆ lahˇ˗eu aˬ yuiꞈ deuˬ˗ahˇ aˬ yawꞈ nui ma tsaˬ˗eu jeˬ˗ahˇ bi mˇ˗eu kʼawꞈ pyeuꞈ nya meh. Sahˬ paˬ Sawˇlaˬmoˬ neh ehˇ˗euˬ loꞈ˗ehˇ “Sahˬ paˬ tiˬ gʼaˬ˗euˬ nui ma˗ahˇ Sahˬpaˬ Miˬyehˇ uˆ lahˇ˗eu˗aˬ, lawˇ baˬ iˇ cuꞈ yoeˇ kʼehˬ bi baw˗euˬ loꞈ˗ehˇ awˬ˗eu meh.” (Dawˬdaˬ 21:1) Heu aˬ jeˬ˗ahˇ ehˇ mawꞈ˗eu nga? Tsawˇ haˬ zaˬ iˇ cuꞈ aˬ geu paw bi iˇ˗eu lehˇ lawˇ baˬ caˬ pyawˇ nya˗eu loꞈ˗ehˇ Yeˬhawˇbaˬ jiˇ aˬ yawꞈ neh noeˬ taˬ˗euˬ jeˬ mˇ byah˗eu gʼaˇ duˬ, muiˬ˗eu shawˇ˗eu yaw sahˇ zmˬ˗awˇ miˇ kʼahˬ˗ahˇ uˆ lahˇ˗eu aˬ yuiꞈ deuˬ˗euˬ nui noeˬ˗ahˇ laˆ paˇ nya˗eu meh. Yeˬhawˇbaˬ miˇ kʼahˬ˗ahˇ uˆ lahˇ˗eu aˬ yuiꞈ deuˬ˗ahˇ, aˬ yawꞈ˗euˬ tsawˇ haˬ˗ahˇ gaˇ dahˇ tsoeˬ˗eu jeˬ˗ehˇ noeˬ tsehˆ ni laˆ noeˬ nya meh.—Eˇzaˬlaˬ 7:21, 25, 26 nehˬ˗ehˇ sheu cehˆ.

14. Gʼaˬkʼehˇ 12:5-ahˇ haw ngeh, aˬ dui aˬ suˇ suˇ gʼaˬ˗euˬ gʼaˇ duˬ guiˬ lahˬ shaˇ nya˗eu nga?

¹⁴ Aˬ dui aˬ jeˬ jahˇ nya˗eu nga? Aˬ dui “sahˬ paˬ sahˬ ma deuˬ hawˇ˗eu dzoeˬ dzaˬ˗eu tsawˇ haˬ” deuˬ Ka li zaˬ˗euˬ dehꞈ ziˇ hawˇ˗eu tsaꞈ gaˬ˗eu gaˇ nehˬ˗ehˇ taꞈ˗eu gaˇ kawˆ deuˬ˗ahˇ noeˬ tsehˆ ngeh, aˬ dui aˬ yawꞈ maꞈ˗euˬ gʼaˇ duˬ guiˬ lahˬ shaˇ nya˗eu meh. (1 Tiˆmoˇseˬ 2:1, 2; Neˬhaˬmiˇ 1:11) Dahˬ beh˗euˬ Ka li zaˬ deuˬ loꞈ˗ehˇ duˇ ni, aˬ dui tawˬ˗ahˇ uˇ luꞈ˗eu aˬ dui˗euˬ mehˇ nmˇ deuˬ˗euˬ gʼaˇ duˬ, nui ma keuˆ dui dui˗eu laꞈ kʼoeˇ Miˬyehˇ˗ahˇ guiˬ lahˬ shaˇ nya˗eu meh. (Gʼaˬkʼehˇ 12:5-ahˇ gui; Heˬbyehˇ 13:3) Kʼoeˇ naˇ, aˬ dui aˬ dui˗euˬ mehˇ nmˇ deuˬ ahˇ loꞈ˗eu tawˬ˗ahˇ haw˗eu deuˬ˗euˬ gʼaˇ duˬ jiˇ shaˇ nya˗eu meh. Aˬ yawꞈ maꞈ Yuˇluˆ loꞈ˗ehˇ aˬ dui˗euˬ mehˇ nmˇ deuˬ˗ahˇ “gʼawˬ shaˬ gaˬ˗eu” laꞈ kʼoeˇ mˇ ni laˆ noeˬ nehˬ laꞈ lehˇ Yeˬhawˇbaˬ˗ahˇ guiˬ lahˬ shaˇ nya˗eu meh.—Gʼaˬ kʼehˇ 27:3-ahˇ pyehˆ tseˇ˗eu gaˇ kawˆ˗ahˇ haw.

15-16. Yeˬhawˇbaˬ Aˬliˬdaˬguˇ hawˇ˗eu Luˇkaꞈ˗ahˇ zmˬ˗awˇ, Pawˇluˆ˗ahˇ aˬ joˆ˗ehˇ bi caw ba˗euˬ nga?

¹⁵ Pawˇluˆ aˬ jeˬ˗euˬ caw ba˗eu jeˬ˗ahˇ za˗euˬ nga? Pawˇluˆ Loˇmaˆ meuˬ˗ahˇ iˇ ngeh Yeˬhawˇbaˬ mehˇ nmˇ deuˬ neh aˬ yawꞈ˗ahˇ gʼawˬ mya poˆ bi caw ba˗euˬ meh. Aˬ dui yaw jeˬ ma jeˬ tiˬ kawˆ na˗ahˇ haw ma.

¹⁶ Aˬliˬdaˬguˇ hawˇ˗eu Luˇkaꞈ naˇ, Pawˇluˆ˗euˬ saˇ jaˇ ziꞈ˗eu cawˬ pyeuꞈ˗awˇ, aˬ yawꞈ nyaꞈ Pawˇluˆ nehˬ˗ehˇ Loˇmaˆ meuˬ˗ahˇ iˇ˗eu lehˇ noeˬ tsehˆ˗euˬ meh. b Yeˬsuˇ aˬ yawꞈ nyaꞈ˗ahˇ Loˇmaˆ meuˬ˗ahˇ yaw muiˬ˗ehˇ ya iˇ keuˆ meh lehˇ maˬ kamˬ˗euˬ kʼawꞈ, shiˇ gaˇ maˬ guˆ ni Pawˇluˆ nehˬ˗ehˇ iˇ˗euˬ meh. Aˬ yawꞈ nyaꞈ guˆ laˇ paˬ˗ehˇ gʼeh˗eu jeˬ˗ahˇ ya tahˬ puˬ˗awˇ neh tehꞈ˗ehˇ, Loˇmaˆ meuˬ˗ahˇ ya iˇ keuˆ meh lehˇ siˬ nya˗eu meh. Aˬliˬdaˬguˇ hawˇ˗eu Luˇkaꞈ Gehˇsaˬliˇ meuˬ˗ahˇ saˇ baoˬ˗ahˇ dziˬ leˇ ngeh, Pawˇluˆ kʼaˬ duˬ ni gʼeh˗eu mehˇ nmˇ heu nyiˬ gʼaˬ˗ahˇ zmˬ˗awˇ aˬ yawꞈ˗ahˇ bi caw ba˗eu miˇ neh, Yeˬhawˇbaˬ˗ahˇ guiˬ lahˬ huiˬ dui dui˗eu laꞈ kʼoeˇ guiˬ lahˬ shaˇ˗eu yaw duˬ baw meh.—Gʼaˬkʼehˇ 27:1, 2, 20-25.

17. Yeˬhawˇbaˬ mehˇ nmˇ deuˬ˗ahˇ zmˬ˗awˇ Pawˇluˆ˗ahˇ aˬ joˆ˗ehˇ caw ba˗euˬ nga?

¹⁷ Pawˇluˆ gaˇ ma doˆ˗iˇ ngeh, mehˇ nmˇ deuˬ neh caw ba˗euˬ jeˬ gʼawˬ mya poˆ za˗euˬ meh. Yaw jeˬ ma jeˬ, Siˇdoˬ meuˬ˗ahˇ iˇ keuˆ ngeh Yuˇluˆ “Pawˇluˆ˗ahˇ gʼawˬ shaˬ gaˬ˗eu miˇ neh, cawˬ deuˬ˗ahˇ tahˬ puˬ leˇ˗awˇ kʼaˇ loˬ˗eu jeˬ bi caw ba nehˬ˗eu gʼaˇ duˬ, Pawˇluˆ˗ahˇ aˬ kawˬ˗aˬ biꞈ˗euˬ meh.” Kʼoeˇ naˇ, Bawˇdaˬyawˇliˇ meuˬ˗ahˇ iˇ keuˆ ngeh Pawˇluˆ aˬ yawꞈ hawˇ˗eu aˬ yawꞈ˗euˬ cawˬ nyiˬ gʼaˬ “meuˬ kʼoeˇ meuˬ laꞈ kʼoeˇ, jah˗eu tsawˇ haˬ ti deuˬ˗ahˇ nga maꞈ mawˇ˗awˇ, aˬ yawꞈ maꞈ nehˬ˗ehˇ jawˇ nah tiˬ jaw jawˇ nehˬ laꞈ lehˇ nga maꞈ˗ahˇ shaˇ˗eu meh” lehˇ ehˇ˗eu meh. Pawˇluˆ aˬ yawꞈ˗ahˇ hawˇ˗eu aˬ yawꞈ˗euˬ cawˬ˗ahˇ caw ba˗euˬ mehˇ nmˇ deuˬ˗ahˇ, ya puˬ ya mawˇ haw laꞈ˗euˬ gʼaˬ biꞈ˗eu gaˇ kawˆ ja nehˬ˗eu yaw duˬ baw˗awˇ, teu naˇ mehˇ nmˇ deuˬ˗ahˇ laˬ kʼaˬ bi cehˇ dui dui˗eu yaw duˬ baw meh. (Gʼaˬkʼehˇ 15:2, 3 nehˬ˗ehˇ sheu cehˆ.) Pawˇluˆ hawˇ˗eu aˬ yawꞈ˗euˬ cawˬ jiˇ gʼaˬ za dui dui˗euˬ meh. Teu gaˇ neh naˇ, aˬ yawꞈ maꞈ gaˇ ma doˆ˗iˇ˗euˬ meh.—Gʼaˬkʼehˇ 27:3; 28:13, 14.

18. Pawˇluˆ aˬ jeˬ miˇ neh gʼaˬ ahˇ laˇ˗awˇ, Miˬyehˇ˗euˬ guiˬ lahˬ˗ahˇ ja ceuˬ˗eu nga?

¹⁸ Pawˇluˆ Loˇmaˆ meuˬ˗ahˇ cah ahˇ ngeh, dzeuˇ yaꞈ˗euˬ 3 kʼoꞈ˗ahˇ aˬ yawꞈ neh teu meuˬ laꞈ  kʼoeˇ˗euˬ aˇ muˇ˗ahˇ “Ngaˇ naw maꞈ jawˇ gaˇ laˇ mawꞈ˗eu gʼawˬ mya kʼoꞈ gʼawˬ mya la keuˆ laˇ˗euˬ ma” lehˇ boꞈ nehˬ˗euˬ jeˬ˗ahˇ noeˬ mawˇ˗eu yaw duˬ baw meh. (Loˇmaˆ 15:23) Ehˇ kʼawꞈ aˬ yawꞈ tawˬ˗ahˇ dawˆ taˬ˗euˬ tsawˇ haˬ pyeuꞈ˗awˇ, heu gaˇ ya laˇ˗eu paˬ lehˇ maˬ noeˬ˗eu kʼawꞈ pyeuꞈ nya meh. Shaˇ noeˬ haw sheˇ, Pawˇluˆ teu gaˇ˗euˬ mehˇ nmˇ deuˬ aˬ yawꞈ˗ahˇ ha laˇ˗eu gʼaˇ duˬ, gaˇ ma˗ahˇ dawˬ luꞈ gaˇ ya mawˇ ngeh gʼaˬ aˇ naˆ ni ahˇ leˇ paˬ nga lehˇ! “Aˬ yawꞈ maꞈ˗ahˇ Pawˇluˆ ya mawˇ ngeh, nui ma gʼaˬ tiˬ tiˆ paˇ ahˇ laˇ˗awˇ, Miˬyehˇ˗euˬ guiˬ lahˬ˗ahˇ ja ceuˬ˗euˬ meh.” (Gʼaˬkʼehˇ 28:15) Pawˇluˆ mehˇ nmˇ deuˬ˗ahˇ ya mawˇ ngeh, Miˬyehˇ˗euˬ guiˬ lahˬ˗ahˇ aˬ jeˬ miˇ neh ja ceuˬ˗eu nga? Aˬ jeˬ miˇ neh ehˇ naˇ, heu poˆ jiˇ Pawˇluˆ Yeˬhawˇbaˬ mehˇ nmˇ deuˬ˗ahˇ zmˬ˗awˇ, aˬ yawꞈ˗ahˇ bi caw ba˗eu lehˇ ya mawˇ˗euˬ miˇ neh meh.

19. 1 Beˬtuˆluˆ 4:10-ahˇ haw ngeh, Yeˬhawˇbaˬ caw ba˗eu jeˬ˗ahˇ loˬ˗eu mehˇ nmˇ deuˬ˗ahˇ bi caw ba˗eu gʼaˇ duˬ, aˬ dui˗ahˇ aˬ joˆ˗ehˇ zmˬ nya˗eu nga?

¹⁹ Aˬ dui aˬ jeˬ jahˇ nya˗eu nga? Aˬ dui˗euˬ aˇ muˇ laꞈ kʼoeˇ naˇ˗eu gawˇ˗eu baˬ da neh maˬ ehˇ, shaˬ zahˬ nui deuˬ baˬ da neh maˬ ehˇ, gʼaˬ baˬ luꞈ˗eu tiˬ gʼaˬ na jawˇ mehˇ loˇ? Yawˬ ha gaˬ˗eu gʼaˬ bi shiˇ˗euˬ deuˬ jawˇ meh laˬ? Aˬ dui caw ba˗eu jeˬ˗ahˇ loˬ˗eu deuˬ jawˇ˗eu lehˇ ya siˬ naˇ, caw ba˗eu gʼaˇ duˬ, tiˬ jeˬ na ngehˬ˗eu, maˬ ngeuˇ naˇ tiˬ jeˬ na mˇ nya ni caw ba nehˬ laꞈ lehˇ Yeˬhawˇbaˬ˗ahˇ shaˇ nya meh. Aˬ dui neh ngehˬ˗awˇ mˇ˗euˬ jeˬ, mehˇ nmˇ deuˬ loˬ ngeh gʼaˬ biꞈ˗eu jeˬ pyeuꞈ˗eu kʼawꞈ pyeuꞈ nya meh. (1 Beˬtuˆluˆ 4:10-ahˇ gui.) c Aˬ dui neh caw ba˗euˬ deuˬ Yeˬhawˇbaˬ neh “Ngaˇ naw maꞈ˗ahˇ tiˬ jawˇ˗iˬ maˬ taˬ yaꞈ. Tiˬ jawˇ˗iˬ maˬ byehˇ dzeh” lehˇ saˇ jaˇ dzaˬ taˬ˗euˬ dawˬ˗ahˇ tiˬ poˆ paˇ jah ziꞈ laˇ˗eu kʼawꞈ pyeuꞈ nya meh. Teu naˇ aˬ dui˗ahˇ laˬ kʼaˬ bi cehˇ˗eu yaw duˬ baw meh.

20. Aˬ dui aˬ jeˬ miˇ neh jah ziꞈ˗eu laꞈ kʼoeˇ “Sahˬpaˬ Miˬyehˇ ngehˬ gʼeh luꞈ meh” lehˇ ehˇ nya˗eu nga?

²⁰ Pawˇluˆ hawˇ˗eu aˬ yawꞈ˗euˬ cawˬ˗ahˇ duˇ ni, aˬ dui jiˇ dehꞈ ziˇ laꞈ kʼoeˇ jaˬ lehˇ lehˇ ma˗ahˇ duˇ˗eu shaˬ zahˬ gʼawˬ mya jeˬ˗ahˇ ya tahˬ puˬ˗eu meh. Ehˇ kʼawꞈ Yeˬhawˇbaˬ aˬ dui nehˬ˗ehˇ jawˇ˗eu lehˇ siˬ nya˗eu miˇ neh gʼaˬ za nya˗eu meh. Yeˬhawˇbaˬ Yeˬsuˇ hawˇ˗eu mˬ taˆ gʼaˬ kʼehˇ deuˬ˗ahˇ zmˬ˗awˇ aˬ dui˗ahˇ bi caw ba˗eu uˬ taꞈ, aˬ yawꞈ geuꞈ mawꞈ˗eu jeˬ mˇ byah˗awˇ aˬ dui˗ahˇ bi caw ba˗eu gʼaˇ duˬ, miˇ kʼahˬ˗ahˇ uˆ lahˇ˗eu aˬ yuiꞈ deuˬ˗ahˇ jiˇ zmˬ nya˗eu meh. Kʼoeˇ naˇ, aˬ dui yaw myaˬ gʼaˬ neh ya tahˬ puˬ˗euˬ loꞈ˗ehˇ Yeˬhawˇbaˬ muiˬ˗eu shawˇ˗eu yaw sahˇ zmˬ˗awˇ aˬ dui˗ahˇ bi caw ba˗eu gʼaˇ duˬ mehˇ nmˇ deuˬ˗ahˇ laˆ noeˬ nehˬ˗eu meh. Teu miˇ neh, aˬ dui jiˇ Pawˇluˆ loꞈ˗ehˇ duˇ ni jah ziꞈ˗eu laꞈ kʼoeˇ “Sahˬpaˬ Miˬyehˇ ngehˬ gʼeh luꞈ meh. Ngaˇ tiˬ jeˬ˗iˬ guˆ kʼaˇ maˬ za. Aˬ cawˬ aˬ jeˬ jahˇ laˇ nya nmˇ” lehˇ ngehˬ nya meh.—Heˬbyehˇ 13:6.