Skip to content

Gaˇ kawˆ uˬ dzah deuˬ maˬ bi mawˇ laˇ˗eu

Dehꞈ ziˇ gaˇ kawˆ

Ngaˬ˗euˬ dehꞈ ziˇ gaˇ ma˗ahˇ Yeˬhawˇbaˬ neh bi sheuˬ gʼeh

Ngaˬ˗euˬ dehꞈ ziˇ gaˇ ma˗ahˇ Yeˬhawˇbaˬ neh bi sheuˬ gʼeh

Ngaˇ 16 kʼoꞈ kʼawˆ ngeh yawˬ ha gaˇ ma yawˬ ha cah˗eu gʼaˇ duˬ, ngaˇ ya dui dui leˇ˗eu gaˇ tiˬ hmˬ tseˇ˗euˬ ma. Ehˇ kʼawꞈ Yeˬhawˇbaˬ ngaˬ˗ahˇ teu kahˇ nehˬ˗ehˇ maˬ duˇ leˇ˗eu dzaˇ˗i tiˬ kahˇ tseˇ nehˬ laꞈ˗euˬ meh. Teu naˇ Miˬyehˇ ngaˬ˗ahˇ “Nawˇ ya iˇ˗eu gaˇ ma tiˬ kahˇ, nawˬ˗ahˇ ngaˇ mehˬ nehˬ tsoˆ nehˬ” ma lehˇ ehˇ gaˇ duˇ nya. (Ja ceuˬ 32:8) Ngaˇ ngaˬ˗euˬ dehꞈ ziˇ˗ahˇ Yeˬhawˇbaˬ neh bi sheuˬ gʼeh˗eu miˇ neh, Miˬyehˇ˗euˬ gaˇ ya mˇ˗euˬ ma. Ngaˇ Ehˇpa˗li kaˆ˗ahˇ Miˬyehˇ˗euˬ gaˇ uˬ taꞈ 52 kʼoꞈ ya mˇ˗awˇ, guiˬ lahˬ gʼawˬ mya ni za˗euˬ ma.

Yaw zahˇ miˇ kʼahˬ˗ahˇ neh Ehˇpa˗li kaˆ˗euˬ lmˇ boꞈ ni gʼeh˗eu nui ma˗ahˇ iˇ

Ngaˇ 1935 kʼoꞈ˗ahˇ Eˬgaˬlamˬ miˇ kʼahˬ Daˬlehˇsaꞈ˗tahˬ meuˬ˗ahˇ jaˆ˗eu yaw zahˇ miˇ kʼahˬ lehˇ kuˇ gaˇ dehꞈ le˗euˬ ma. Yaw zahˇ miˇ kʼahˬ lehˇ kuˇ˗eu heu naˇ, nga maꞈ jawˇ gaˇ caˆ keu ka jahˇ gaˇ neh doˆ laˇ˗eu uˬ kʼoeˬ hawˇ˗eu gaˇ mˇ duˬ deuˬ˗ahˇ neh doˆ laˇ˗eu uˬ kʼoeˬ gʼawˬ mya ni jaˆ˗eu miˇ neh meh. Ngaˇ 4 kʼoꞈ kʼawˆ ngeh ngaˬ da ngaˬ ma Yeˬhawˇbaˬ˗euˬ Saˇ kiˇ deuˬ nehˬ˗ehˇ Jaˇliꞈ dzaw laˇ˗euˬ meh. Ngaˇ 14, 15 kʼoꞈ heu kaˬ˗ahˇ, heu naˇ maˇ diˇ yaw tsaˬ yaw dawˇ jeˬ pyeuꞈ ngaˇ lehˇ ya siˬ duˬ˗euˬ ma. Teu miˇ neh ngaˇ 1952 kʼoꞈ˗ahˇ 16 kʼoꞈ kʼawˆ ngeh iˇ cuꞈ shawˇ˗euˬ ma.

Teu ngeh ngaˇ lawˬ liˬ lawˬ muˇ dawˆ tsoˆ˗eu caˆ keu ka jahˇ˗eu huiˬ dui dui˗eu gaˇ mˇ duˬ tiˬ tsahˇ˗ahˇ gaˇ mˇ dzaw dahˬ beh laˇ˗euˬ ma. Kʼoeˇ naˇ ngaˇ jaˇ laˇ nyehꞈ tehˬ˗eu gʼaˬ˗euˬ gaˇ˗ahˇ jiˇ ya mˇ dzaw˗euˬ ma. Gaˇ teu˗ahˇ ngaˬ˗ahˇ zawˇ˗ehˇ ya leˇ nya.

Aˇ maꞈ˗ahˇ sheuˬ gʼeh˗eu gʼaˬ gʼa laˇ ngeh, ngaˇ aˇ yeˇ huiˬ˗eu noeˬ tsehˆ paˬ˗ehˇ gʼeh˗eu tiˬ jeˬ jaˆ laˇ˗euˬ meh. Aˬ yawꞈ ngaˬ˗ahˇ Gʼoiˇlehˬhawˬ aˇ muˇ˗euˬ jawˇ nah yaw kaˬ mehˬ bawˬ˗ahˇ aˇ muˇ Jaˇliꞈ dzaw gaˇ sheuˬ gʼeh nehˬ laꞈ lehˇ ehˇ˗eu meh. Gaˇ kawˆ teu˗ahˇ noeˬ tsehˆ˗eu ngaˬ˗euˬ gʼaˇ duˬ shaˬ˗eu lehˇ miˇ˗a. Teu ngeh ngaˇ aˇ muˇ nyiˬ muˇ˗ahˇ daˆ˗iˇ luꞈ˗eu ma. Jawˇ nah yaw kaˬ mehˬ bawˬ naˇ, gaˇ mˇ duˬ dawˬ pehˬ jaˆ˗eu Baˬ˗lawˬsaꞈgoˬ˗loˬ meuˬ˗ahˇ jaˆ˗eu aˇ muˇ˗ahˇ daˆ˗iˇ˗eu ma. Teu naˇ ngaˬ˗euˬ iˇ kahˇ nehˬ˗ehˇ 20 laˇ (32 kiˬloˬ) ehˇ gʼaˬ ni kaˬ˗eu meh. Koꞈ nah jawˇ nah naˇ aˬ da aˬ ma jawˇ gaˇ gʼoꞈ˗iˇ˗awˇ, Gʼoiˇlehˬhawˬ aˇ muˇ˗ahˇ daˆ˗iˇ˗eu ma.

Ngaˇ Yeˬhawˇbaˬ˗euˬ aˇ maꞈ aˇ muˇ˗ahˇ caw ba mawꞈ˗eu miˇ neh, aˇ maꞈ˗ahˇ sheuˬ gʼeh˗eu gʼaˬ neh ehˇ˗euˬ loꞈ˗ehˇ mˇ caw˗euˬ ma. Teu miˇ neh, ngaˇ ya dui dui leˇ˗eu gaˇ˗ahˇ neh doˆ˗iˇ˗euˬ ma. Ngaˇ ngaˬ˗euˬ dehꞈ ziˇ˗ahˇ Yeˬhawˇbaˬ neh bi sheuˬ gʼeh˗eu miˇ neh, nui ma maˬ ya cawˆ˗eu uˬ taꞈ, laˬ kʼaˬ jiˇ cehˇ dui dui miˇ˗a.

Ngaˇ Baˬ˗lawˬsaꞈgoˬ˗loˬ aˇ muˇ˗ahˇ daˆ˗iˇ ngeh, Miˬyehˇ˗ahˇ gaˬ˗awˇ zawˇ˗ehˇ muiˬ˗eu mehˇ nmˇ Ehˇniˬ nehˬ˗ehˇ ya mawˇ˗euˬ ma. Nga nyaꞈ 1957 kʼoꞈ˗ahˇ yuˇ˗euˬ ma. Nga nyaꞈ aˬ myah luꞈ huˬ mehˬ mehˬ˗eu gaˇ maˬ ehˇ, dzehˬ˗eu huˬ mehˬ mehˬ˗eu gaˇ maˬ ehˇ, aˇ maꞈ˗ahˇ sheuˬ gʼeh˗eu gaˇ maˬ ehˇ, Beˬdeˬlaˇ˗euˬ gaˇ maˬ ehˇ, tiˬ kawˆ loꞈ˗ehˇ ya mˇ˗euˬ ma. Ngaˇ Ehˇniˬ baˬ da neh ngaˬ˗euˬ dehꞈ ziˇ laꞈ kʼoeˇ laˬ kʼaˬ ya cehˇ dui dui˗euˬ ma.

1966 kʼoꞈ˗ahˇ nga nyaꞈ Giˇlaˆ dzaw nymˇ 42 poˆ aˬ yawꞈ poˆ˗ahˇ ya daˆ˗iˇ˗eu miˇ neh, nui ma cehˇ tahˬ tahˬ˗eu lehˇ miˇ˗a. Nga nyaꞈ Maˇlaˇgʼoiˬ miˇ kʼahˬ˗ahˇ Miˬyehˇ˗euˬ gaˇ ya mˇ˗iˇ˗euˬ ma. Teu gaˇ˗euˬ tsawˇ haˬ deuˬ naˇ, nui ma muiˬ˗awˇ, yaw bya yaw lawˬ lawˬ lehˇ gʼeh˗eu uˬ taꞈ, lmˇ boˬ ni ha˗eu meh. Teu miˇ neh, tsawˇ haˬ gʼawˬ mya ni Ehˇpa˗li kaˆ˗euˬ lmˇ boˬ ni gʼeh˗eu nui ma lehˇ kuˇ˗eu meh. Ngaˇ teu gaˇ tiˬ kʼehˇ laˇ kʼehˬ tehꞈ˗ehˇ ya jawˇ˗eu paˬ lehˇ maˬ noeˬ˗aˬ.

Maˇlaˇgʼoiˬ miˇ kʼahˬ˗ahˇ Miˬyehˇ gaˇ mˇ˗eu

Maˇlaˇgʼoiˬ miˇ kʼahˬ˗ahˇ aˇ maꞈ˗ahˇ sheuˬ gʼeh˗eu gaˇ mˇ ngeh zmˬ˗euˬ Kaiˇseuˬ Jiˬ lawˬ liˬ

Nga nyaꞈ 1967 kʼoꞈ, Nyiˬ siˬ ba la 1 nah˗ahˇ Maˇlaˇgʼoiˬ miˇ kʼahˬ˗ahˇ oe keuˆ˗euˬ ma. Nga nyaꞈ ba la tiˬ siˬ siˬ lah ni dawˬ dzaw dui dui˗awˇ, tiˬ kʼehˬ naˇ gahˬ kaˬ˗ahˇ sheuˬ gʼeh˗eu gaˇ mˇ dahˬ beh laˇ˗euˬ ma. Teu ngeh nga nyaꞈ iˇ cuꞈ lawˇ baˬ˗ahˇ kʼawꞈ cah nya˗eu lehˇ tsawˇ myah doˆ˗eu Kaiˇseuˬ Jiˬ lawˬ liˬ neh cah˗euˬ ma. Ehˇ kʼawꞈ nga nyaꞈ˗euˬ lawˬ liˬ naˇ, iˇ cuꞈ maˬ naꞈ gaˇ maˬ ngeuˇ naˇ maˬ cah nya˗a. Tiˬ poˆ na nga nyaꞈ yehˇ gʼahˇ yamˬ˗ahˇ miˇ tsaˬ neh lehꞈ taˬ˗euˬ yaˇ tsmˇ˗ahˇ ya jawˇ˗eu meh. Nymˇ mˬ˗ahˇ uˬ yehˇ maˬ doˆ˗eu gʼaˇ duˬ, mawˇ kaꞈ lawˬ muˇ neh ya kaˆ gʼoeˬ˗eu meh. Heu naˇ nga nyaꞈ˗euˬ miˇshaˬnaˬliˬ gaˇ mˇ dahˬ beh ngeh meh. Teu loꞈ˗ehˇ ya mˇ kʼawꞈ nga nyaꞈ˗ahˇ laˬ kʼaˬ cehˇ dui dui miˇ˗a.

Ba la Oeˬ siˬ siˬ keuˆ laˇ ngeh, Maˇlaˇgʼoiˬ miˇ kʼahˬ˗ahˇ gaˇ kawˆ doˆ laˇ˗eu lehˇ gʼeh ngaˇ lehˇ ya siˬ˗euˬ ma. Maˇlaˇgʼoiˬ miˇ kʼahˬ˗ahˇ yaw huiˬ geuꞈ luꞈ˗eu gʼaˬ pyeuꞈ˗eu Hehˇsaꞈ˗teˬ Baˬdaˬ, leˬdiˬ˗oˬ˗ahˇ neh Yeˬhawˇbaˬ˗euˬ Saˇ kiˇ deuˬ kʼawˬ maˬ doˆ nga, miˇ kʼahˬ˗ahˇ uˆ lahˇ˗eu gaˇ kawˆ˗ahˇ laˆ suˬ saˬ nga lehˇ ja bu˗eu meh. Teu naˇ tiˬ pawꞈ˗iˬ maˬ ngeuˇ gaˇ ehˇ˗eu jeˬ pyeuꞈ meh. Maˇ diˇ naˇ aˬ yawꞈ maꞈ teu loꞈ˗ehˇ ja bu˗eu teu naˇ, aˬ dui miˇ kʼahˬ˗ahˇ uˆ lahˇ˗eu gaˇ kawˆ˗ahˇ gʼaˬ baꞈ maˬ baꞈ˗eu miˇ neh hawˇ˗eu aˬ yawꞈ maꞈ˗euˬ aˇ muˇ˗ahˇ gʼaˬ biꞈ˗eu aˇ taꞈ maˬ zeuˇ˗eu miˇ neh meh.

Ba la Gʼoeˬ siˬ siˬ˗ahˇ dawˬ gaˬ kʼawˬ˗eu aˇ taꞈ˗ahˇ miˇ kʼahˬ˗ahˇ uˆ lahˇ˗eu aˬ yuiꞈ teu gʼaˬ, mehˇ nmˇ deuˬ miˇ kʼahˬ doe ni laˆ suˬ saˬ luꞈ nga lehˇ ja bu taˬ˗euˬ meh. Miˇ kʼahˬ aˬ yuiꞈ teu deuˬ mehˬ bawˬ tiˬ hmˬ˗ahˇ Yeˬhawˇbaˬ˗euˬ Saˇ kiˇ deuˬ˗ahˇ laˆ tsoeˬ laˆ naˬ shaw ma lehˇ tsaꞈ gaˬ˗eu meh. 1967 kʼoꞈ, Tseˇ siˬ ba la 20 nah˗ahˇ laˆ naˬ dahˬ beh laˇ˗euˬ meh. Tiˬ kʼehˬ naˇ yehˇ deuˬ hawˇ˗eu tsawˇ haˬ uˇ laˇ gaˇ haw˗eu aˬ yuiꞈ deuˬ Beˬdeˬlaˇ˗ahˇ piˬ tehˬ laˇ˗euˬ meh. Kʼoeˇ naˇ miˇshaˬnaˬliˬ deuˬ˗ahˇ jiˇ miˇ kʼahˬ˗ahˇ neh teh doˆ˗euˬ meh.

1967 kʼoꞈ˗ahˇ miˇshaˬnaˬliˬ gaˇ mˇ˗eu Jehˇ˗kuiꞈ hawˇ˗eu Leˇdaˬ Yoˇhaˬsahˬ aˬ nyaꞈ nehˬ˗ehˇ bi nyehꞈ˗awˇ, Maˇlaˇgʼoiˬ˗ahˇ neh bi teh doˆ ngeh

Nga nyaꞈ tawˬ˗ahˇ 3 nah ya uˇ˗awˇ, aˇ nah naˇ Biˇteˬ uˆ lahˇ˗eu uˬ moˆ jawˇ˗eu Mawˇliˇshaˆ jawˇ kʼahˬ˗ahˇ bi sha dzeh˗iˇ˗euˬ ma. Teu gaˇ jiˇ miˇshaˬnaˬliˬ deuˬ˗ahˇ maˬ bi jawˇ˗a. Teu miˇ neh nga nyaꞈ Loˬdiˇshaˬ (nymˬ˗mˇ iˬ nah Ziˬbaˇboeˬ) lehˇ kuˇ gaˇ ya mˇ paˇ˗iˇ˗euˬ ma. Teu gaˇ iˇ keuˆ ngeh tiˬ jawˇ, aˇ dzehˬ˗ehˇ doeˇ˗eu tsawˇ haˬ deuˬ uˇ laˇ gaˇ haw˗eu aˬ yuiꞈ deuˬ nehˬ˗ehˇ ya mawˇ˗euˬ ma. Aˬ yawꞈ maꞈ miˇ kʼahˬ˗ahˇ maˬ bi uˇ laˇ˗eu uˬ taꞈ, “Naw maꞈ Maˇlaˇgʼoiˬ˗ahˇ neh bi sha dzeh˗awˇ, Mawˇliˇshaˆ˗ahˇ neh kʼawꞈ bi teh dzeh. Naw maꞈ heu gaˇ yaw awˬ˗ehˇ ya jawˇ ma lehˇ noeˬ˗awˇ oe de laˬ?” lehˇ ehˇ˗eu meh. Toˆ˗ehˇ ehˇ gaˇ ya gaˬ ngeh, Ehˇniˬ gʼoeˇ doˆ leꞈ˗euˬ meh. Nga nyaꞈ˗ahˇ tiˬ gʼaˬ˗iˬ maˬ ya leˇ nga lehˇ noeˬ laˇ nya. Aˇ yamˬ teu laꞈ kʼoeˇ nga nyaꞈ˗ahˇ Eˬgaˬlamˬ˗ahˇ tiˬ poˆ tehꞈ˗ehˇ cehˆ kʼoꞈ gʼeh mawꞈ nya. Ehˇ kʼawꞈ uˬ duˬ duˬ leˇ gʼeh˗aˬ, tsawˇ haˬ deuˬ uˇ laˇ gaˇ haw˗eu aˬ yuiꞈ deuˬ nga nyaꞈ˗ahˇ Beˬdeˬlaˇ˗ahˇ tiˬ miˇ bi zaꞈ nehˬ laꞈ˗euˬ meh. Ehˇ kʼawꞈ mˬ bya laˇ naˇ aˬ yawꞈ maꞈ˗ahˇ ngehˬ cawˬ leꞈ lehˇ ehˇ˗eu meh. Nga nyaꞈ˗ahˇ gʼaˬ doeˇ doeˇ˗eu lehˇ miˇ˗a. Ehˇ kʼawꞈ nga nyaꞈ yawˬ jeˬ na luꞈ Yeˬhawˇbaˬ˗euˬ laꞈ˗ahˇ a nehˬ˗euˬ ma. Yawˬ nah yawˬ nahˇ gʼahˇ keuˆ laˇ ngeh˗aˬ, Ziˬbaˇboeˬ miˇ kʼahˬ˗ahˇ daˬ yah tiˬ gʼaˬ loꞈ˗ehˇ jawˇ˗eu aˬ kawˬ˗aˬ biꞈ nehˬ laꞈ˗euˬ meh. Teu ngeh nah ya puˬ ya mawˇ˗euˬ jeˬ˗ahˇ tiˬ ziˇ maˬ paˇ ngehˇ leˇ coeˇ miˇ˗a. Ngaˬ˗ahˇ Yeˬhawˇbaˬ sheuˬ gʼeh caw ba luꞈ ngaˇ lehˇ jah ziꞈ laˇ nyaˬ.

Ziˬbaˇboeˬ˗ahˇ jawˇ˗awˇ, Maˇlaˇgʼoiˬ˗ahˇ˗euˬ gaˇ˗ahˇ haw˗eu pyaˆ˗eu gaˇ yaw shuiꞈ

Ehˇniˬ nga nyaꞈ 1968 kʼoꞈ˗ahˇ Ziˬbaˇboeˬ saˇ naˇ˗ahˇ

Ziˬbaˇboeˬ saˇ naˇ˗ahˇ ngaˇ Maˇlaˇgʼoiˬ hawˇ˗eu Moˇsamˬbiˬ miˇ kʼahˬ˗euˬ Miˬyehˇ gaˇ mˇ˗eu paw haw˗eu gaˇ ya mˇ˗euˬ ma. Maˇlaˇgʼoiˬ miˇ kʼahˬ˗ahˇ˗euˬ mehˇ nmˇ deuˬ kʼehˬ dui kʼaˆ dui dui laˇ gaˇ ya daˬ˗euˬ meh. Ngaˬ˗euˬ gaˇ naˇ Maˇlaˇgʼoiˬ miˇ kʼahˬ˗ahˇ˗euˬ aˇ maꞈ˗ahˇ sheuˬ gʼeh˗eu deuˬ neh sha laꞈ˗euˬ sahˬ boꞈ˗ahˇ dawˬ ya yuˇ paˇ˗eu heu meh. Tiˬ miˇ gaˇ kawˆ tiˬ hmˬ˗ahˇ aˇ saˬ laˆ saˬ luꞈ ngeh, mehˇ nmˇ deuˬ kʼehˬ˗eu kʼaˆ˗eu jeˬ˗ahˇ ya tahˬ puˬ gaˇ noeˬ doˆ laˇ˗awˇ, ngoeˇ˗euˬ ma. a Ehˇ kʼawꞈ mehˇ nmˇ teu deuˬ saˇ jaˇ ziꞈ˗awˇ, nui jah ziꞈ dah ni gʼeh˗eu uˬ taꞈ, kamˬ daˬ coeˇ˗eu miˇ neh ngaˬ˗euˬ nui ma˗ahˇ zaw laˇ˗eu lehˇ miˇ˗a.—2 Gawˇliˬtu 6:4, 5.

Nga maꞈ Maˇlaˇgʼoiˬ miˇ kʼahˬ˗ahˇ dzeˇ luꞈ˗eu mehˇ nmˇ deuˬ˗euˬ gʼaˇ duˬ maˬ ehˇ, Moˇsamˬbiˬ miˇ kʼahˬ˗ahˇ cehˆ gʼeh˗euˬ mehˇ nmˇ deuˬ˗euˬ gʼaˇ duˬ maˬ ehˇ, nui jah paw˗euˬ dzaˇ jaˆ ni kʼaˇ gʼeh nya gaˇ neh leh jeh˗euˬ ma. Maˇlaˇgʼoiˬ miˇ kʼahˬ˗ahˇ tsawˇ haˬ deuˬ myaˬ tiˬ paˆ ngehˬ˗eu dawˬ pyeuꞈ˗eu Ciˬceˬgʼawˬ˗aˬ dawˬ yuˇ paˇ˗eu mehˇ nmˇ deuˬ, Ziˬbaˇboeˬ miˇ kʼahˬ˗ahˇ˗euˬ mehˇ nmˇ tiˬ gʼaˬ˗euˬ huiˬ dui dui˗eu yaˇ kʼmˇ˗ahˇ jawˇ paˇ˗iˇ˗euˬ meh. Mehˇ nmˇ heu gʼaˬ dawˬ yuˇ paˇ˗eu mehˇ nmˇ deuˬ˗euˬ gʼaˇ duˬ, iˇ kahˇ hawˇ˗eu kuˆ lawˆ tsoˆ nehˬ˗euˬ meh. Teu miˇ neh dawˬ yuˇ paˇ˗eu mehˇ nmˇ heu deuˬ, aˬ yawꞈ maꞈ˗euˬ aˇ yeˇ huiˬ˗eu gaˇ heu˗ahˇ mˇ daˆ leꞈ nya˗euˬ meh.

Nga maꞈ Maˇlaˇgʼoiˬ˗ahˇ˗euˬ aˇ maꞈ˗ahˇ sheuˬ gʼeh˗eu deuˬ˗ahˇ yawˬ kʼoꞈ na luꞈ Ziˬbaˇboeˬ˗ahˇ Ciˬceˬgʼawˬ˗aˬ˗euˬ dawˬ neh smˬ nah mehˬ bawˬ jahˇ nya ni lehˬ hmˬ nehˬ˗eu ma. Aˬ yawꞈ maꞈ teu gaˇ laˇ keuˆ˗awˇ neh hawˇ˗eu smˬ nah mehˬ bawˬ laꞈ kʼoeˇ ya mehˬ˗eu gaˇ kawˆ deuˬ˗ahˇ za˗eu meh. Aˬ yawꞈ maꞈ Maˇlaˇgʼoiˬ˗ahˇ gʼoꞈ keuˆ˗iˇ ngeh, aˬ yawꞈ maꞈ neh ya gaˬ˗euˬ loꞈ˗ehˇ mehˇ nmˇ deuˬ˗ahˇ kʼaˇ gʼeh nya gaˇ neh ja mehˬ nehˬ˗eu meh. Nga maꞈ kʼaˬ duˬ ni gʼeh˗eu aˇ maꞈ˗ahˇ sheuˬ gʼeh˗eu heu deuˬ˗ahˇ gʼaˬ biꞈ˗eu gʼaˇ duˬ, Miˬyehˇ gaˇ mˇ˗eu dzaw nymˇ˗ahˇ daˆ leˇ nya ni lehˬ hmˬ nehˬ˗euˬ ma.

Ziˬbaˇboeˬ miˇ kʼahˬ˗ahˇ Ciˬceˬgʼawˬ˗aˬ hawˇ˗eu Shoˇnaˬ dawˬ˗euˬ huiˬ˗eu mehˬ bawˬ˗ahˇ Ciˬceˬgʼawˬ˗aˬ dawˬ neh dawˬ mehˬ mehˬ ngeh

1975 kʼoꞈ, Nyiˬ siˬ ba la˗ahˇ ngaˇ Moˇsamˬbiˬ˗ahˇ jaˆ˗eu miˇ kʼahˬ suˬ saˬ miˇ cehˆ˗eu deuˬ˗euˬ jawˇ duˬ˗ahˇ, cehˆ laꞈ taˬ˗euˬ Maˇlaˇgʼoiˬ˗euˬ mehˇ nmˇ deuˬ jawˇ gaˇ gʼa˗iˇ˗euˬ ma. Mehˇ nmˇ heu deuˬ aˇ muˇ˗ahˇ sheuˬ gʼeh˗eu deuˬ muˇ˗eu gaˇ kawˆ yaw shuiꞈ heu˗ahˇ maˬ ehˇ, Yeˬhawˇbaˬ˗euˬ aˇ maꞈ aˇ muˇ˗euˬ doˆ saˬ saˬ laˇ˗euˬ sheuˬ gʼeh˗eu jeˬ˗ahˇ maˬ ehˇ, teh miˇ luꞈ˗eu meh. Aˇ muˇ˗ahˇ sheuˬ gʼeh˗eu yaw shuiꞈ heu deuˬ naˇ, Miˬyehˇ˗euˬ gaˇ˗ahˇ leh jeh˗awˇ mˇ˗eu meh. Yaw jeˬ ma jeˬ, aˬ yawꞈ maꞈ baˬ maꞈ mehˬ shi dawˬ mehˬ mehˬ˗eu, yawˬ nah na luꞈ Jaˇliꞈ aˇ deuˆ pyehˆ tseˇ˗eu, Loꞈ˗eu nymˇgoˇ dzaw˗eu, huiˬ˗eu mehˬ bawˬ jahˇ˗eu, heu deuˬ lehˬ hmˬ nehˬ˗euˬ meh. Aˇ muˇ˗ahˇ sheuˬ gʼeh˗eu heu deuˬ miˇ kʼahˬ suˬ saˬ miˇ cehˆ˗eu deuˬ˗euˬ jawˇ duˬ˗ahˇ jawˇ˗eu mehˇ nmˇ deuˬ˗ahˇ, huiˬ˗eu mehˬ bawˬ˗ahˇ aˬ yawꞈ jeˬ yawꞈ yaw luiˆ luiˆ˗ehˇ jaˆ ni jahˇ taˬ˗euˬ loꞈ˗ehˇ, laˆ baw nehˬ taˬ˗euˬ meh. Aˬ yawꞈ maꞈ teu gaˇ laˆ luiˆ laˆ buˇ paw haw˗eu deuˬ, dzaˬ dzaˬ dawˇ dawˇ paw haw˗eu deuˬ, lehˬ laˇ ca laˇ gaˇ haw˗eu deuˬ, lehˇ laˆ baw taˬ˗euˬ meh. Saˇ jaˇ ziꞈ˗eu mehˇ nmˇ heu deuˬ yaw myaˬ jeˬ mˇ luiˆ nya˗eu heu naˇ, Yeˬhawˇbaˬ aˬ yawꞈ maꞈ˗ahˇ guiˬ lahˬ biꞈ˗eu miˇ neh meh. Aˬ yawꞈ maꞈ jawˇ gaˇ gʼa˗iˇ gʼaˬ ngeh, ngaˬ˗ahˇ gʼaˬ za laˇ˗eu lehˇ miˇ˗a.

1970 kʼoꞈ heu kaˬ˗ahˇ Zamˇbiˬ˗yaˬ saˇ naˇ Maˇlaˇgʼoiˬ˗euˬ gaˇ deuˬ˗ahˇ haw saˆ dahˬ beh laˇ˗euˬ meh. Ehˇ kʼawꞈ ngaˇ Maˇlaˇgʼoiˬ miˇ kʼahˬ˗ahˇ˗euˬ mehˇ nmˇ deuˬ˗ahˇ noeˬ mawˇ˗eu miˇ neh, ngaˇ hawˇ˗eu mehˇ nmˇ nui deuˬ aˬ yawꞈ maꞈ˗euˬ gʼaˇ duˬ tiˬ kʼehˬ maˬ taˬ guiˬ lahˬ shaˇ caw luꞈ de siˬ. Ngaˇ Ziˬbaˇboeˬ saˇ naˇ˗euˬ Gawˬmiˬtiꞈ tiˬ gʼaˬ pyeuꞈ˗eu miˇ neh, saˇ naˇ dawˬ pehˬ hmˬ˗ahˇ˗euˬ mehˇ nmˇ deuˬ˗ahˇ maˬ ehˇ, Maˇlaˇgʼoiˬ, Ehˇpa˗li kaˆ Laꞈ oˆ paw, Zamˇbiˬ˗yaˬ, miˇ kʼahˬ˗ahˇ˗euˬ sheuˬ gʼeh˗eu mehˇ nmˇ deuˬ˗ahˇ maˬ ehˇ, tiˬ kʼehˬ maˬ taˬ ya mawˇ˗eu ma. Nga maꞈ kʼaˇ ya mawˇ ngeh, “Maˇlaˇgʼoiˬ mehˇ nmˇ deuˬ˗ahˇ aˬ joˆ˗ehˇ caw ba nehˬ nya˗eu nga?” lehˇ ja uˇ˗eu ma.

Aˇ yamˬ ui cuiˆ myahˇ laˇ ngeh Maˇlaˇgʼoiˬ miˇ kʼahˬ˗ahˇ kʼehˬ˗eu kʼaˆ˗eu jeˬ yaw kʼaˆ˗ehˇ maˬ paˇ jaˆ˗euˬ meh. Teu miˇ neh yawˬ kʼahˬ yawˬ˗ahˇ cehˆ gʼeh˗euˬ Maˇlaˇgʼoiˬ mehˇ nmˇ deuˬ yawˬ ha˗euˬ jawˇ kʼahˬ˗ahˇ gʼoꞈ laˇ˗euˬ meh. Maˇlaˇgʼoiˬ dawˬ pehˬ jaˆ˗eu miˇ kʼahˬ nui deuˬ Yeˬhawˇbaˬ˗euˬ Saˇ kiˇ deuˬ˗ahˇ ha geuꞈ laˇ˗awˇ, aˬ dui˗euˬ tsaꞈ gaˬ˗eu gaˇ˗ahˇ laˆ naˬ˗eu tiˬ poˆ cuiˆ cuiˆ˗ehˇ teˬ le˗euˬ meh. Yaw jeˬ ma jeˬ, 1991 kʼoꞈ˗ahˇ Moˇsamˬbiˬ˗ahˇ teu loꞈ˗ehˇ pyeuꞈ laˇ˗euˬ meh. Teu miˇ neh nga maꞈ “Maˇlaˇgʼoiˬ miˇ kʼahˬ˗ahˇ˗euˬ mehˇ nmˇ deuˬ˗ahˇ teu loꞈ˗ehˇ aˬ myah pyeuꞈ laˇ˗eu maˬ siˬ” lehˇ noeˬ˗euˬ ma.

Maˇlaˇgʼoiˬ˗ahˇ paˇ gʼoꞈ˗iˇ

Uˬ duˬ duˬ leˇ ngeh Maˇlaˇgʼoiˬ miˇ kʼahˬ˗ahˇ˗euˬ uˆ lahˇ˗eu jeˬ poˆ laˇ paˇ laˇ˗euˬ meh. 1993 kʼoꞈ˗ahˇ uˆ lahˇ˗eu sahˬ paˬ sahˬ ma deuˬ Yeˬhawˇbaˬ˗euˬ Saˇ kiˇ deuˬ˗ahˇ maˬ paˇ laˆ naˬ˗euˬ meh. Tiˬ kʼehˬ naˇ ngaˇ miˇshaˬnaˬliˬ mehˇ nmˇ tiˬ gʼaˬ nehˬ˗ehˇ ya ngehˬ cawˬ ngeh, aˬ yawꞈ ngaˬ˗ahˇ “Nawˇ Maˇlaˇgʼoiˬ miˇ kʼahˬ˗ahˇ maˬ gʼoꞈ˗iˇ loˇ?” lehˇ naˇ haˬ˗eu meh. Teu ngeh ngaˇ 59 kʼoꞈ kʼawˆ laˇ˗euˬ miˇ neh, ngaˇ aˬ yawꞈ˗ahˇ “Ngaˇ aˇ kʼoꞈ aˇ dzehˬ˗ehˇ kʼawˆ laˇ˗euˬ miˇ neh maˬ paˇ gʼoꞈ˗iˇ ma” lehˇ ehˇ kʼoꞈ nehˬ˗euˬ ma. Ehˇ kʼawꞈ teu nah laꞈ kʼoeˇ ngaˇ uˆ lahˇ˗eu aˇ muˇ˗ahˇ neh Maˇlaˇgʼoiˬ˗ahˇ gʼoꞈ˗iˇ lehˇ kuˇ taˬ˗euˬ sahˬ boꞈ tiˬ taꞈ za˗euˬ ma.

Nga nyaꞈ Ziˬbaˇboeˬ˗ahˇ Miˬyehˇ˗euˬ gaˇ mˇ byawˬ taˬ˗euˬ miˇ neh maˬ ehˇ, jawˇ ziꞈ taˬ˗awˇ muiˬ˗eu cawˬ jiˇ gʼawˬ mya ni jawˇ laˇ taˬ˗euˬ miˇ neh maˬ ehˇ, gaˇ kawˆ teu˗ahˇ noeˬ tsehˆ˗eu shaˬ˗eu lehˇ miˇ˗a. Uˆ lahˇ˗eu aˇ muˇ nga nyaꞈ˗ahˇ maˬ jawˇ paˇ˗iˇ mawꞈ naˇ jiˇ, maˬ jawˇ paˇ˗iˇ kʼawꞈ jeˬ maˬ ngeuˇ˗a lehˇ ehˇ˗eu meh. Teu miˇ neh nga nyaꞈ Ziˬbaˇboeˬ˗ahˇ jawˇ daˆ leꞈ˗eu lehˇ tseˇ nya meh. Ehˇ kʼawꞈ ngaˬ˗ahˇ Yeˬhawˇbaˬ ehˇ dawˬ naˇ haˬ˗eu gʼaˇ duˬ, aˇ kʼoꞈ kʼawˆ laˇ˗euˬ gaˇ iˇ kahˇ lawˬ muˇ byehˇ dzeh yaꞈ˗awˇ iˇ˗euˬ Aˬbyaˬhaˬ hawˇ˗eu Saˬlaˇ˗ahˇ noeˬ doˆ laˇ nya.—Aˇdahˬbeh˗eu 12:1-5.

Nga nyaꞈ Yeˬhawˇbaˬ˗euˬ aˇ maꞈ aˇ muˇ neh sheuˬ gʼeh˗eu loꞈ˗ehˇ mˇ caw ma lehˇ noeˬ tsehˆ˗awˇ, 1995 kʼoꞈ, Nyiˬ siˬ ba la 1 nah˗ahˇ Maˇlaˇgʼoiˬ˗ahˇ gʼoꞈ˗iˇ˗euˬ ma. Nga nyaꞈ gʼoꞈ˗iˇ˗euˬ aˇ nah teu nah naˇ, Maˇlaˇgʼoiˬ˗ahˇ jawˇ beh beh laˇ ngeh neh sawˇ laꞈ ngeh, 28 kʼoꞈ taˆ lehˇ byah leˇ˗eu aˇ nah pyeuꞈ meh. Maˇlaˇgʼoiˬ˗ahˇ ngaˇ hawˇ˗eu dzaˇ˗i mehˇ nmˇ nyiˬ gʼaˬ˗ahˇ neh saˇ naˇ gawˬmiˬtiꞈ muˇ˗awˇ, tiˬ kʼehˬ naˇ Yeˬhawˇbaˬ˗euˬ Saˇ kiˇ deuˬ˗euˬ gaˇ beh kʼoꞈ laˇ˗euˬ ma.

Yeˬhawˇbaˬ bi huiˬ bi mahˇ laˇ

Yeˬhawˇbaˬ guiˬ lahˬ biꞈ˗eu miˇ neh Maˇlaˇgʼoiˬ miˇ kʼahˬ˗ahˇ˗euˬ gaˇ deuˬ huiˬ laˇ mahˇ laˇ dui dui luꞈ˗eu meh. 1993 kʼoꞈ˗ahˇ tsaꞈ gaˬ˗eu deuˬ 30,000 gʼaˬ ehˇ gʼaˬ ni jawˇ˗awˇ, 1998 kʼoꞈ keuˆ laˇ ngeh˗aˬ 42,000 gʼaˬ dzehˬ ni jawˇ laˇ˗euˬ meh. b Teu gaˇ˗euˬ gaˇ deuˬ huiˬ laˇ mahˇ laˇ luꞈ˗eu miˇ neh, saˇ naˇ tsoˆ huiˬ gʼeh˗eu gʼaˇ duˬ uˆ lahˇ˗eu aˇ muˇ nui ma tsaˬ˗eu meh. Liˬlahˬgʼoiˬ meuˬ˗ahˇ miˇ tsaˬ 75 lai (30 eˬkaˆ) ehˇ gʼaˬ ni zeuˇ˗euˬ ma. Ngaˬ˗ahˇ tsoˆ˗eu paw˗euˬ gawˬmiˬtiꞈ gaˇ bi mˇ nehˬ laꞈ˗euˬ meh.

2001 kʼoꞈ, Ngaˬ siˬ ba la˗ahˇ uˆ lahˇ˗eu aˇ muˇ laꞈ kʼoeˇ˗euˬ tiˬ gʼaˬ pyeuꞈ˗eu mehˇ nmˇ Gaˬ˗iˬ Piˬ˗yaˬ˗suiꞈ Maˇlaˇgʼoiˬ miˇ kʼahˬ˗ahˇ saˇ naˇ yaw shuiꞈ a nehˬ ngeh, dawˬ mehˬ mehˬ laˇ˗euˬ meh. Teu ngeh jawˇ kʼahˬ˗ahˇ˗euˬ mehˇ nmˇ deuˬ 2,000 gʼaˬ dzehˬ ni daˆ laˇ˗euˬ meh. Mehˇ nmˇ teu deuˬ myaˬ tiˬ paˆ naˇ iˇ cuꞈ shawˇ laꞈ˗euˬ 40 kʼoꞈ dzehˬ˗iˇ˗awˇ, aˬ yawꞈ maꞈ aˬ dui˗euˬ gaˇ˗ahˇ laˆ naˬ˗eu aˇ yamˬ˗ahˇ yaw myaˬ kʼoꞈ kʼehˬ˗eu kʼaˆ˗eu jeˬ˗ahˇ ya daˬ laꞈ˗euˬ kʼawꞈ, saˇ jaˇ ziꞈ˗eu mehˇ nmˇ deuˬ pyeuꞈ meh. Aˬ yawꞈ maꞈ shiˬ shaˬ jiˇ paw iˇ shaˬ shaˬ˗eu kʼawꞈ, nui jah paw smˇ muiˬ muiˬ˗eu meh. Nymˬ˗mˇ naˇ aˬ yawꞈ maꞈ, aˬ yawꞈ maꞈ˗euˬ Beˬdeˬlaˇ yaw shuiꞈ˗ahˇ ya gʼa˗iˇ˗euˬ miˇ neh laˬ kʼaˬ cehˇ dui dui˗eu meh. Aˬ yawꞈ maꞈ Beˬdeˬlaˇ˗ahˇ cah gʼa luꞈ ngeh, Miˬyehˇ˗euˬ caˇ dawˬ Ehˇpa˗li kaˆ saꞈ˗taiꞈ neh caˇ caˇ˗ehˇ cah˗eu meh. Teu naˇ ngaˬ˗euˬ nui ma˗ahˇ zaw laˇ˗eu lehˇ miˇ˗a. Heu gaˇ haw ngeh Yeˬhawˇbaˬ lawˬ haw laˇ˗eu jeˬ˗ahˇ saˇ jaˇ ziꞈ˗eu laꞈ kʼoeˇ kamˬ daˬ˗eu deuˬ˗ahˇ guiˬ lahˬ biꞈ˗eu lehˇ mawˇ laˇ˗eu meh.

Saˇ naˇ tsoˆ gʼaˬ ngeh, ngaˬ˗ahˇ Bawˬdzaˬnymˇ a nehˬ˗eu gʼaˇ duˬ dawˬ mehˬ mehˬ˗eu doˇ laˇ˗euˬ miˇ neh laˬ kʼaˬ cehˇ nya. Maˇlaˇgʼoiˬ miˇ kʼahˬ˗ahˇ˗euˬ aˇ muˇ deuˬ iˇ shaˬ shaˬ˗eu miˇ kʼahˬ deuˬ˗euˬ gʼaˇ duˬ Bawˬdzaˬnymˇ tsoˆ nehˬ˗eu jeˬ˗ahˇ neh gaˇ dahˇ tsoeˬ˗eu jeˬ za˗euˬ meh. Yaw beh ba aˇ muˇ tiˬ muˇ na Yuˬkaˬliˇteuˬ aˇ bawˇ neh tsoˆ taˬ˗euˬ yaˇ cmˇ˗ahˇ bawˬ dzaˬ˗eu meh. Nymˇ mˬ naˇ sehˇ pu aˇ bawˬ neh dzoe˗awˇ, nuiˇ boˆ naˇ shaˬ jehˆ neh gʼawˬ mahˇ ni jahˇ taˬ˗euˬ meh. Nymˬ˗mˇ naˇ mehˇ nmˇ deuˬ muiˬ dui dui˗eu Bawˬdzaˬnymˇ tsoˆ˗eu gʼaˇ duˬ, maˬ uˬ tehˆ˗eu leh jeh dui dui luꞈ˗eu meh. Nuiˇ boˆ yaw mahˇ dzaˇ˗i tiˬ gʼaˬ nuiˇ lahˬ nya˗a siˬ lehˇ dawˬ daˬ jaˆ˗eu loꞈ˗ehˇ, mehˇ nmˇ deuˬ nymˬ˗mˇ keuˆ ni nuiˇ boˆ yaw mahˇ teu˗ahˇ ya leˇ luꞈ˗a siˬ. Kʼoeˇ naˇ ngaˇ Yeˬhawˇbaˬ mehˇ nmˇ deuˬ˗ahˇ nui jah ziꞈ laˇ ni maˬ ehˇ, huiˬ laˇ mahˇ laˇ ni maˬ ehˇ, caw ba nehˬ gaˇ ya mawˇ˗euˬ ma.

Ehˇpa˗li kaˆ˗ahˇ˗euˬ mehˇ nmˇ zaˬ guˬ deuˬ aˇ maꞈ aˇ muˇ dzaw nehˬ ngeh nya iˇ˗eu kawˇ dui dui˗awˇ, nui ma keuˆ˗eu laꞈ kʼoeˇ Miˬyehˇ˗euˬ gaˇ mˇ˗eu meh. Heu naˇ yaw duiˇ ma˗ehˇ ja ceuˬ nehˬ paˬ˗ehˇ gʼeh˗eu jeˬ pyeuꞈ meh. Aˬ yawꞈ maꞈ Beˬdeˬlaˇ hawˇ˗eu aˇ muˇ˗euˬ gaˇ deuˬ˗ahˇ gʼawˬ naˆ ni caw ba nehˬ˗eu meh. Aˇ maꞈ˗ahˇ sheuˬ gʼeh˗eu yaw shuiꞈ deuˬ baˬ da neh aˇ muˇ deuˬ jiˇ gʼaˬ kʼaˆ laˇ luꞈ˗eu meh. Aˇ maꞈ˗ahˇ sheuˬ gʼeh˗eu deuˬ myaˬ tiˬ paˆ nymˇ dahˬ baw˗eu meh. Aˬ yawꞈ maꞈ aˬ cawˬ maˬ ehˇ, yawˬ ha˗euˬ nymˇ jiˇ laꞈ kʼoeˇ˗euˬ deuˬ maˬ ehˇ, zaˬ yuˇ lehˇ ka tiˇ laˇ kʼawꞈ, nymˬ˗mˇ loꞈ˗ehˇ gʼeh˗eu saˇ ka˗ahˇ zaˬ maˬ baw ni Miˬyehˇ˗euˬ gaˇ mˇ˗eu lehˇ noeˬ tsehˆ taˬ˗euˬ meh.

Ngaˇ ngaˬ neh noeˬ tsehˆ˗euˬ jeˬ˗ahˇ nui kʼahˇ shiˇ

Ehˇniˬ nga nyaꞈ Biˇteˬ Beˬdeˬlaˇ˗ahˇ

Ehˇpa˗li kaˆ˗ahˇ Miˬyehˇ˗euˬ gaˇ mˇ laꞈ˗euˬ 52 kʼoꞈ byah laˇ ngeh, ngaˬ˗ahˇ jawˇ saˇ maˬ doˆ ni pyeuꞈ laˇ˗euˬ meh. Saˇ naˇ˗euˬ Gawˬmiˬtiꞈ deuˬ neh ngaˬ˗ahˇ Biˇteˬ˗euˬ saˇ naˇ˗ahˇ bi mˇ paˇ˗iˇ nehˬ laꞈ lehˇ shaˇ˗euˬ dawˬ˗ahˇ uˆ lahˇ˗eu aˇ muˇ nui ma tsaˬ˗eu meh. Yawˬ ha gaˬ dui dui˗eu gaˇ ya byehˇ yaꞈ˗eu miˇ neh, nui ma nmˇ maˬ muiˬ nya. Ehˇ kʼawꞈ, Biˇteˬ Beˬdeˬlaˇ nymˇ jiˇ nga nyaꞈ loꞈ˗ehˇ aˇ kʼoꞈ kʼawˆ laˇ˗euˬ deuˬ˗ahˇ yaw muiˬ˗ehˇ ngehˬ gʼeh bo saˆ nehˬ laꞈ˗eu meh.

Yeˬhawˇbaˬ neh bi sheuˬ gʼeh˗eu lehˇ noeˬ tsehˆ˗euˬ heu naˇ, ngaˬ neh noeˬ tsehˆ˗euˬ jeˬ dawˬ tawˆ luꞈ laꞈ kʼoeˇ neh kʼaˇ muiˬ˗eu poˆ pyeuꞈ meh. Ngaˇ yawˬ ha˗euˬ nui gahˇ hawˇ˗eu yawˬ ha˗euˬ gʼaˬ˗ahˇ gʼoe˗awˇ miˇ tsaˬ˗euˬ gaˇ mˇ daˆ leꞈ law nmˇ˗aˬ, nymˬ˗mˇ aˬ gaˇ jawˇ luꞈ˗awˇ aˬ joˆ˗ehˇ dehꞈ luꞈ˗eu maˬ siˬ. Yeˬhawˇbaˬ ngaˬ˗euˬ laꞈ kʼoeˇ loˬ˗eu jeˬ˗ahˇ siˬ nya˗awˇ, aˬ yawꞈ ngaˬ˗ahˇ ‘yaw tsaˬ yaw dawˇ gaˇ ma mehˬ nehˬ laꞈ˗euˬ’ meh. (Dawˬdaˬ 3:5, 6) Zaˬ guˬ ngeh ngaˇ huiˬ dui dui˗eu gaˇ mˇ duˬ˗ahˇ ya mˇ˗euˬ miˇ neh aˬ yawꞈ maꞈ gaˇ aˬ joˆ˗ehˇ mˇ˗eu lehˇ siˬ nya˗eu ma. Ehˇ kʼawꞈ miˇ kʼahˬ doe ni jaˆ˗eu Yeˬhawˇbaˬ˗euˬ aˇ maꞈ aˇ muˇ naˇ ngaˬ˗ahˇ teu naˆ maˬ tseˇ nui kʼahˇ shiˇ laˇ paˬ˗ehˇ gʼeh˗eu gaˇ biꞈ nehˬ laꞈ˗euˬ meh. Yeˬhawˇbaˬ˗euˬ gaˇ mˇ˗eu heu naˇ, ngaˬ˗euˬ gʼaˇ duˬ laˬ kʼaˬ kʼaˇ cehˇ˗eu jeˬ pyeuꞈ miˇ˗a. Nyaˆ taꞈ jiˇ heu loꞈ˗ehˇ pyeuꞈ daˆ leꞈ meh.

b Nymˬ˗mˇ Maˇlaˇgʼoiˬ miˇ kʼahˬ˗ahˇ tsaꞈ gaˬ˗eu deuˬ 100,000 gʼaˬ dzehˬ ni jawˇ laˇ˗euˬ meh.