1. Yeˬsuˇ zahˬ leˇ paˬ˗ehˇ gʼeh˗eu jeˬ jahˇ˗awˇ ngaˬ shaˬ gʼawˬ mya ni bi nyehꞈ mi ngeh, Beˬtuˆluˆ˗ahˇ aˬ joˆ˗ehˇ gʼeh leˇ˗euˬ nga?

 Beˬtuˆluˆ uˬ ciꞈ miˇ lah ni ngaˬ shaˬ nyehꞈ˗euˬ kʼawꞈ, tiˬ mawˇ˗iˬ maˬ nyehꞈ mi˗aˬ. Yeˬsuˇ aˬ yawꞈ˗ahˇ “Iˇ cuꞈ yaw naꞈ paw lawˬ heu gʼeh˗awˇ, za dzeh ahˇ gʼeh˗awˬ” lehˇ ehˇ nehˬ˗euˬ meh. (Luˇkaꞈ 5:4) Beˬtuˆluˆ jeˬ˗iˬ maˬ nyehꞈ mi nya˗euˬ paˬ lehˇ noeˬ˗eu kʼawꞈ, Yeˬsuˇ neh ehˇ˗euˬ loꞈ˗ehˇ za dzeh gʼeh˗euˬ meh. Aˬ yawꞈ maꞈ za dzeh ahˇ gʼeh ngeh, ngaˬ shaˬ dzeh uˇ dui dui˗euˬ miˇ neh za pyaˬ˗iˇ paˬ˗ehˇ pyeuꞈ laˇ˗euˬ meh. Aˬ yawꞈ maꞈ zahˬ leˇ paˬ˗ehˇ gʼeh˗eu jeˬ teu˗ahˇ ya mawˇ ngeh, “zahˬ dui dui leˇ”˗euˬ meh. Beˬtuˆluˆ Yeˬsuˇ˗ahˇ “Sahˬpaˬ˗oˇ, ngaˇ jawˇ gaˇ neh doˆ˗iˇ˗awˬ. Ngaˇ˗aˬ, iˬ baˇ huiˬ dui dui˗eu tsawˇ haˬ tiˬ gʼaˬ ma” lehˇ ehˇ nehˬ˗euˬ meh. (Luˇkaꞈ 5:6-9) Beˬtuˆluˆ Yeˬsuˇ˗euˬ dawˬ peh jawˇ˗eu maˬ geuˇ nya lehˇ noeˬ gaˇ duˇ˗eu meh.

2. Beˬtuˆluˆ˗euˬ gaˇ kawˆ˗ahˇ dzaw˗eu heu naˇ, aˬ dui˗ahˇ aˬ jeˬ miˇ neh gaˇ dahˇ tsoeˬ˗eu nga?

² Beˬtuˆluˆ ngaˇ “iˬ baˇ huiˬ dui dui˗eu tsawˇ haˬ tiˬ gʼaˬ ma” lehˇ ehˇ˗eu teu tsaˬ meh. Aˬ dui Jaˇliꞈ˗ahˇ haw ngeh tiˬ poˆ na˗aˬ, Beˬtuˆluˆ aˇ nah hawˇ˗eu nui ma ya cawˆ˗eu jeˬ ngehˬ˗awˇ mˇ gaˇ ya mawˇ˗eu meh. Nawˇ jiˇ Beˬtuˆluˆ loꞈ˗ehˇ duˇ ma laˬ? Nawˇ yawˬ ha˗euˬ gʼaˬ baˬ˗eu jeˬ maˬ ngeuˇ naˇ, yawˬ ha laꞈ kʼoeˇ maˬ muiˬ˗eu tiˬ jeˬ na˗ahˇ byehˇ˗eu leh jeh˗eu myahˇ laˇ˗euˬ kʼawꞈ maˬ byehˇ nya ni shaˬ luꞈ de loˇ? Nawˇ teu loꞈ˗ehˇ pyeuꞈ luꞈ naˇ, Beˬtuˆluˆ˗euˬ gaˇ kawˆ˗ahˇ neh gʼaˬ za nya meh. Shaˇ noeˬ haw sheˇ, Yeˬhawˇbaˬ Beˬtuˆluˆ˗euˬ yaw lehˬ gaˇ kawˆ Jaˇliꞈ laꞈ kʼoeˇ maˬ bi boꞈ ahˇ taˬ˗eu za kʼawꞈ, aˬ dui bi dzaw geuꞈ˗eu gʼaˇ duˬ bi boꞈ ahˇ taˬ˗euˬ meh. (2 Tiˆmoˇseˬ 3:16, 17) Aˬ dui loꞈ˗ehˇ nui noeˬ nui ma hawˇ˗eu gʼaˬ baˬ˗eu jeˬ jaˆ˗eu Beˬtuˆluˆ˗euˬ gaˇ kawˆ˗ahˇ pyehˆ tseˇ˗eu heu naˇ, Yeˬhawˇbaˬ aˬ dui iˬ baˇ tiˬ pawꞈ˗iˬ maˬ jaˆ ni byah kuꞈ gaˇ maˬ noeˬ tmˬ˗eu lehˇ siˬ laˇ˗eu meh. Yeˬhawˇbaˬ aˬ dui gʼaˬ baˬ˗eu jeˬ jaˆ kʼawꞈ, coˬ˗iˇ˗euˬ kʼawꞈ, tsawˬ tuˇ kʼoꞈ laˇ˗awˇ leh jeh daˆ leꞈ gaˇ noeˬ tmˬ˗eu meh.

3. Aˬ dui aˬ jeˬ miˇ neh gʼaˬ byehˆ maˬ byehˆ ni ya leh jeh daˆ leꞈ˗eu nga?

³ Aˬ dui aˬ jeˬ miˇ neh gʼaˬ byehˆ maˬ byehˆ ni ya leh jeh daˆ leꞈ˗eu nga? Leh jeh naˇ maˬ pyeuꞈ leˇ nya˗eu tiˬ jeˬ˗iˬ maˬ jaˆ˗a lehˇ ehˇ˗eu  dawˬ daˬ tiˬ hmˬ jaˆ˗eu meh. Yaw jeˬ ma jeˬ, tsawˇ haˬ tiˬ gʼaˬ Giˬtaꞈ yaw muiˬ˗ehˇ diˬ nya laˇ˗eu gʼaˇ duˬ aˇ kʼoꞈ aˇ la˗ahˇ neh ga leˇ˗eu meh. Diˬ dzaw luꞈ˗eu aˇ yamˬ laꞈ kʼoeˇ gʼawˬ mya poˆ nyehꞈ lehˬ laˇ˗eu meh. Ehˇ kʼawꞈ leh jeh daˆ leꞈ naˇ, nya laˇ˗eu meh. Giˬtaꞈ diˬ˗eu nya laˇ dzeuˇ˗euˬ kʼawꞈ, nyehꞈ lehˬ˗eu poˆ nmˇ baw meh siˬ. Ehˇ kʼawꞈ gʼaˬ byehˆ maˬ byehˆ ni, nya taꞈ˗ehˇ nya laˇ ni leh jeh daˆ leꞈ˗eu meh. Teu gaˇ duˇ ni aˬ dui yawˬ ha˗euˬ gʼaˬ baˬ˗eu jeˬ˗ahˇ gʼaˬ leˇ nya dzeuˇ maˬ lehˇ noeˬ˗euˬ kʼawꞈ, tiˬ poˆ na˗aˬ yaw lehˬ paˇ mˇ kʼoꞈ˗iˇ nya˗eu meh. Tiˬ poˆ na˗aˬ, aˇ nah hawˇ˗eu nui ma ya cawˆ˗eu jeˬ ngehˬ laˇ mˇ laˇ nya˗eu meh. Ehˇ kʼawꞈ gʼaˬ maˬ baˬ ni leh jeh daˆ leꞈ naˇ, Yeˬhawˇbaˬ aˬ dui˗ahˇ muiˬ˗eu taꞈ˗ehˇ muiˬ daˆ laˇ ni caw ba nehˬ laꞈ˗eu meh. (1 Beˬtuˆluˆ 5:10) Gʼaˬ byehˆ maˬ byehˆ ni leh jeh daˆ leꞈ˗euˬ Beˬtuˆluˆ˗euˬ gaˇ kawˆ˗ahˇ haw kaˇ˗euˇ. Beˬtuˆluˆ yaw lehˬ mˇ˗euˬ kʼawꞈ Yeˬsuˇ gʼawˬ shaˬ gaˬ nehˬ˗euˬ gaˇ haw ngeh, teu naˇ aˬ dui˗ahˇ Miˬyehˇ˗euˬ gaˇ˗ahˇ mˇ daˆ leꞈ ni laˆ noeˬ nehˬ laꞈ miˇ˗a.

4. Luˇkaꞈ 5:5-10-ahˇ haw ngeh, Beˬtuˆluˆ yawˬ ha˗euˬ gaˇ kawˆ˗ahˇ aˬ joˆ˗ehˇ ehˇ taˬ˗euˬ nga? Yeˬsuˇ aˬ yawꞈ˗ahˇ gʼaˬ aˬ joˆ˗ehˇ biꞈ nehˬ˗euˬ nga?

⁴ Jaˇliꞈ˗ahˇ Beˬtuˆluˆ yawˬ ha “iˬ baˇ huiˬ dui dui˗eu tsawˇ haˬ tiˬ gʼaˬ ma” lehˇ aˬ jeˬ miˇ neh ehˇ˗eu lehˇ maˬ ehˇ taˬ˗aˬ. Kʼoeˇ naˇ Beˬtuˆluˆ dzeuˇ yaꞈ ngeh aˬ yawꞈ neh mˇ bahˬ˗euˬ yaw bahˬ aˬ geu hmˬ˗ahˇ noeˬ keuˆ˗awˇ neh ehˇ˗eu lehˇ jiˇ maˬ ehˇ taˬ˗aˬ. (Luˇkaꞈ 5:5-10-ahˇ gui.) Ehˇ kʼawꞈ aˬ yawꞈ huiˬ˗eu iˬ baˇ mˇ haw˗euˬ kʼawꞈ pyeuꞈ nya meh. Yeˬsuˇ Beˬtuˆluˆ aˬ jeˬ miˇ neh guˆ˗eu nga lehˇ siˬ nya˗eu meh. Tiˬ poˆ na Beˬtuˆluˆ ngaˇ teu naˆ naˆ˗ehˇ muiˬ˗eu tsawˇ haˬ maˬ ngeuˇ nya lehˇ noeˬ˗eu kʼawꞈ pyeuꞈ nya meh. Yeˬsuˇ Beˬtuˆluˆ saˇ jaˇ ziꞈ daˆ leꞈ meh lehˇ jiˇ siˬ nya˗eu meh. Teu miˇ neh Yeˬsuˇ Beˬtuˆluˆ˗ahˇ gʼawˬ shaˬ gaˬ˗eu laꞈ kʼoeˇ “taˬ guˆ” lehˇ ehˇ nehˬ˗euˬ meh. Yeˬsuˇ Beˬtuˆluˆ˗ahˇ nui jah taˬ˗eu miˇ neh Beˬtuˆluˆ˗euˬ dehꞈ ziˇ paˇ˗iˇ˗euˬ meh. Aˇ nah naˇ Beˬtuˆluˆ hawˇ˗eu aˬ yawꞈ˗euˬ aˬ nyiˇ Aˬdehˬlehˬ ngaˬ shaˬ poˆ˗eu gaˇ byehˇ dzeh˗awˇ Yeˬsuˇ˗euˬ mehˬ nah caw teh iˇ˗euˬ meh. Teu loꞈ˗ehˇ jahˇ˗euˬ miˇ neh guiˬ lahˬ gʼawˬ mya ni za˗euˬ meh.—Maˬkuˆ 1:16-18.

5. Yawˬ ha˗euˬ gʼaˬ baˬ˗eu jeˬ˗ahˇ deuˆ ceh ceh˗awˇ Yeˬsuˇ˗euˬ mehˬ nah caw teh˗euˬ miˇ neh Beˬtuˆluˆ aˬ jeˬ jeˇ˗euˬ guiˬ lahˬ za˗euˬ nga?

⁵ Beˬtuˆluˆ Yeˬsuˇ˗euˬ mehˬ nah caw teh laˇ˗euˬ miˇ neh, maˬ ehˇ jiˇ coeˇ ni muiˬ˗eu puˬ haw mawˇ haw laꞈ˗eu jeˬ za˗euˬ meh. Beˬtuˆluˆ Yeˬsuˇ, naˇ˗eu deuˬ˗ahˇ laˆ saˆ taˬ nehˬ gaˇ, nehꞈ ahˇ˗eu deuˬ˗ahˇ teh doˆ nehˬ gaˇ, shiˇ˗eu deuˬ˗ahˇ laˆ dehꞈ nehˬ gaˇ, ya mawˇ˗euˬ meh. b (Maꞈtehˬ 8:14-17; Maˬkuˆ 5:37, 41, 42) Beˬtuˆluˆ yaw sahˇ laꞈ kʼoeˇ Yeˬsuˇ mehˬ hu paw Miˬyehˇ Miˇkʼahˬ˗ahˇ baoˬ yaw shehꞈ kʼahˬ sehˇ tiˬ byah ni jaˆ˗eu maˬ ngehˇ leˇ coeˇ paˬ˗ehˇ gʼeh˗eu aˇ baˇ heu ya mawˇ˗euˬ meh. (Maˬkuˆ 9:1-8; 2 Beˬtuˆluˆ 1:16-18) Beˬtuˆluˆ Yeˬsuˇ˗euˬ mehˬ nah maˬ caw teh laˇ law nmˇ˗aˬ, zahˬ leˇ paˬ˗ehˇ gʼeh˗eu aˇ baˇ heu deuˬ˗ahˇ maˬ ya mawˇ˗a. Yawˬ ha˗euˬ nui noeˬ nui  ma˗ahˇ deuˆ gʼaˬ nya˗awˇ heu loꞈ˗ehˇ gʼeh˗eu guiˬ lahˬ deuˬ za˗euˬ miˇ neh maˬ ehˇ jiˇ coeˇ ni laˬ kʼaˬ cehˇ˗eu yaw duˬ baw meh.

6. Beˬtuˆluˆ yawˬ ha˗euˬ gʼaˬ baˬ˗eu jeˬ˗ahˇ yaw awˬ˗ehˇ deuˆ gʼaˬ nya˗euˬ nga laˬ?

⁶ Beˬtuˆluˆ Yeˬsuˇ neh mehˬ˗euˬ jeˬ, mˇ˗euˬ shaˇ˗euˬ jeˬ˗ahˇ teu naˆ naˆ˗ehˇ ya mawˇ haw˗euˬ kʼawꞈ, aˬ yawꞈ yawˬ ha˗euˬ gʼaˬ baˬ˗eu jeˬ˗ahˇ ya deuˆ ceh ceh luꞈ˗a siˬ. Yaw jeˬ ma jeˬ tiˬ kawˆ na˗ahˇ haw ma. Yeˬsuˇ Jaˇliꞈ laꞈ kʼoeˇ maˬ keuˆ laˇ miˇ ehˇ taˬ˗euˬ loꞈ˗ehˇ shaˬ dui dui˗eu laꞈ kʼoeˇ ya shiˇ meh lehˇ ehˇ nehˬ ngeh, Beˬtuˆluˆ Yeˬsuˇ˗ahˇ toˆ˗ehˇ taˬ ehˇ lehˇ ehˇ nehˬ˗euˬ meh. (Maˬkuˆ 8:31-33) Kʼoeˇ naˇ Beˬtuˆluˆ hawˇ˗eu gʼaˬ kʼehˇ nui deuˬ tiˬ kʼehˬ maˬ kaˬ nawˇ huiˬ ngaˇ huiˬ˗eu lehˇ pyehˇ dzaˬ˗eu meh. (Maˬkuˆ 9:33, 34) Yeˬsuˇ dehꞈ saˬ saˬ ngeh miˇ jiˇ Beˬtuˆluˆ suˬ suˬ saˬ saˬ˗ehˇ gʼeh˗eu miˇ neh tsawˇ haˬ tiˬ gʼaˬ˗euˬ naˬ baꞈ coeˇ tsehˆ nehˬ˗euˬ meh. (Yoˇhaˬ 18:10) Uˬ ciꞈ teu miˇ laꞈ kʼoeˇ tehꞈ˗ehˇ Beˬtuˆluˆ tsawˇ haˬ tsawˇ guˆ pyeuꞈ˗iˇ˗awˇ, Yeˬsuˇ˗ahˇ maˬ siˬ nya nya lehˇ smˬ poˆ byah ni pyehˇ˗euˬ meh. (Maˬkuˆ 14:66-72) Teu miˇ neh Beˬtuˆluˆ cehˆ zaꞈ˗iˇ˗awˇ ngoeˇ dui dui˗euˬ meh.—Maꞈtehˬ 26:75.

7. Yeˬsuˇ gʼoꞈ dehꞈ laˇ gʼaˬ ngeh Beˬtuˆluˆ aˬ jeˬ˗euˬ aˬ kawˬ˗aˬ za˗euˬ nga?

⁷ Yeˬsuˇ aˬ yawꞈ˗euˬ gʼaˬ kʼehˇ deuˬ˗ahˇ nui ma maˬ jiˇ˗aˬ siˬ. Yeˬsuˇ gʼoꞈ dehꞈ laˇ gʼaˬ ngeh Beˬtuˆluˆ aˬ yawꞈ˗ahˇ gaˬ˗eu lehˇ mˇ mawˇ˗eu aˬ kawˬ˗aˬ biꞈ˗euˬ meh. Yeˬsuˇ Beˬtuˆluˆ˗ahˇ aˬ yawꞈ˗euˬ yawˇ deuˬ˗ahˇ bo saˆ lehˇ ehˇ nehˬ˗euˬ meh. (Yoˇhaˬ 21:15-17) Beˬtuˆluˆ Yeˬsuˇ neh kʼaˇ ehˇ˗euˬ loꞈ˗ehˇ mˇ˗euˬ meh. Beˬdeˬgoˇdeˬ aˇ nah˗ahˇ Yeˬluˇsaˬlehˬ meuˬ˗ahˇ muiˬ˗eu shawˇ˗eu yaw sahˇ neh tseˇ doˆ beh beh˗eu deuˬ˗euˬ laꞈ kʼoeˇ Beˬtuˆluˆ jiˇ ahˇ˗eu meh.

8. Aˬdiˇawˬ meuˬ˗ahˇ Beˬtuˆluˆ aˬ jeˬ˗euˬ yaw lehˬ mˇ˗euˬ nga?

⁸ Beˬtuˆluˆ muiˬ˗eu shawˇ˗eu yaw sahˇ neh bi tseˇ doˆ˗euˬ kʼawꞈ, yawˬ ha˗euˬ gʼaˬ baˬ˗eu jeˬ˗ahˇ ya deuˆ ceh ceh luꞈ˗eu meh. A.D. 36-ahˇ Yeˬhawˇbaˬ Beˬtuˆluˆ˗ahˇ aˬ cawˬ tsawˇ jeuˬ pyeuꞈ˗eu baˆ kʼoˆ mehˬ dzaˬ maˬ yehˬ˗euˬ Gawˬneˬliˇ jawˇ gaˇ kʼehˇ gʼeh˗euˬ meh. Kʼoeˇ naˇ aˬ yawꞈ Gawˬneˬliˇ muiˬ˗eu shawˇ˗eu yaw sahˇ neh bi tseˇ doˆ gaˇ jiˇ ya mawˇ˗euˬ meh. Teu naˇ “Miˬyehˇ myaˆ pyawˬ huiˬ nyiˇ maˬ tseˇ˗eu” lehˇ maˇ jawˆ ni siˬ laˇ˗awˇ, aˬ cawˬ tsawˇ jeuˬ deuˬ˗ahˇ kʼawꞈ Ka li zaˬ aˇ muˇ laꞈ kʼoeˇ bi jawˇ laˇ ngaˇ lehˇ siˬ laˇ˗eu meh. (Gʼaˬkʼehˇ 10:34, 44, 45) Teu gaˇ neh naˇ Beˬtuˆluˆ yaw beh aˬ cawˬ tsawˇ jeuˬ deuˬ nehˬ˗ehˇ hawˬ maˬ dzaˬ taꞈ gaˇ neh, nymˬ˗mˇ naˇ nui ma saˇ lehˆ ni dzaˬ taꞈ laˇ˗euˬ meh. (Gaˬlaˬtiˆ 2:12) Yuˇdaˆ Ka li zaˬ tiˬ deuˬ na aˬ cawˬ tsawˇ jeuˬ nehˬ˗ehˇ hawˬ dzaˬ taꞈ paˬ˗ehˇ maˬ gʼeh˗a lehˇ noeˬ˗eu meh. Teu loꞈ˗ehˇ noeˬ˗eu deuˬ Aˬdiˇawˬ meuˬ˗ahˇ laˇ keuˆ ngeh, Beˬtuˆluˆ aˬ yawꞈ maꞈ nui ma maˬ tsaˬ gaˇ guˆ˗eu miˇ neh aˬ cawˬ tsawˇ jeuˬ pyeuꞈ˗eu mehˇ nmˇ deuˬ nehˬ˗ehˇ hawˬ maˬ paˇ dzaˬ taꞈ˗euˬ meh. Pawˇluˆ Beˬtuˆluˆ mehˬ shi naˇ kʼah tiˬ jeˬ lehˇ jahˇ gaˇ ya mawˇ ngeh, tsawˇ haˬ deuˬ˗euˬ mehˬ shi Beˬtuˆluˆ˗ahˇ dehˬ nehˬ˗euˬ meh. (Gaˬlaˬtiˆ 2:13, 14) Beˬtuˆluˆ teu loꞈ˗ehˇ mˇ bahˬ˗euˬ kʼawꞈ gʼaˬ byehˆ maˬ byehˆ ni leh jeh daˆ leꞈ˗euˬ meh. Aˬ yawꞈ˗ahˇ caw ba nehˬ˗euˬ jeˬ naˇ aˬ jeˬ nga?

9. Beˬtuˆluˆ saˇ jaˇ ziꞈ˗eu tiˬ gʼaˬ pyeuꞈ˗eu lehˇ Yoˇhaˬ 6:68, 69 aˬ joˆ˗ehˇ bi siˬ laꞈ˗eu nga?

⁹ Beˬtuˆluˆ saˇ jaˇ ziꞈ˗eu meh. Aˬ yawꞈ aˬ jeˬ baˬ da neh maˬ kaˬ Yeˬsuˇ˗euˬ mehˬ nah maˬ caw teh ni maˬ gʼeh˗a. Gaˇ kawˆ heu Yeˬsuˇ gʼaˬ kʼehˇ deuˬ maˬ gʼoˆ shaw nya˗eu gaˇ kawˆ tiˬ jeˬ na ngehˬ ngeh pyeuꞈ laˇ˗euˬ jeˬ˗ahˇ haw ngeh siˬ laˇ˗eu meh. (Yoˇhaˬ 6:68, 69-ahˇ gui.) Zaˬ lahˇ gʼawˬ mya gʼaˬ Yeˬsuˇ dzawˇ mehˬ nehˬ gaˇ jiˇ maˬ naˇ haˬ duˬ ni byehˇ dzeh˗awˇ cah˗euˬ meh. Ehˇ kʼawꞈ Beˬtuˆluˆ Yeˬsuˇ˗ahˇ maˬ byehˇ dzeh˗aˬ. Aˬ yawꞈ Yeˬsuˇ˗ahˇ saˇ jaˇ ziꞈ daˆ leꞈ˗awˇ Yeˬsuˇ jawˇ gaˇ tehꞈ˗ehˇ “mˬ maˬ maˬ byaˆ zaˇ ziˇ dehꞈ˗eu jeˬ biꞈ˗eu dawˬ” jaˆ meh lehˇ ehˇ˗eu meh.

10. Beˬtuˆluˆ˗ahˇ nui ma taˬ coeˇ˗eu lehˇ Yeˬsuˇ aˬ joˆ˗ehˇ bi mawˇ˗euˬ nga? (Aˇ baˇ˗ahˇ jiˇ haw.)

¹⁰ Yeˬsuˇ jiˇ Beˬtuˆluˆ˗ahˇ maˬ byehˇ dzeh˗aˬ. Yeˬsuˇ miˇ tsaˬ kʼoeˇ taˆ dehꞈ saˬ saˬ ngeh miˇ Beˬtuˆluˆ hawˇ˗eu gʼaˬ kʼehˇ nui deuˬ aˬ yawꞈ˗ahˇ byehˇ dzeh meh lehˇ siˬ nya˗eu meh. Ehˇ kʼawꞈ Yeˬsuˇ Beˬtuˆluˆ˗ahˇ nawˇ noeˬ poˆ noeˬ paˇ˗awˇ gʼoꞈ laˇ meh, saˇ jaˇ ziꞈ daˆ leꞈ meh, lehˇ ngaˇ jah ma lehˇ ehˇ nehˬ˗euˬ meh. (Luˇkaꞈ 22:31, 32) Yeˬsuˇ aˬ yawꞈ maꞈ  “nui ma keuˆ kʼawꞈ, gʼawˇ mawˇ gʼaˬ baˬ meh” lehˇ siˬ nya˗eu meh. (Maˬkuˆ 14:38) Beˬtuˆluˆ Yeˬsuˇ˗ahˇ maˬ siˬ nya nya lehˇ pyehˇ˗euˬ kʼawꞈ, Yeˬsuˇ aˬ yawꞈ˗ahˇ noeˬ tmˬ luꞈ˗a siˬ. Yeˬsuˇ gʼoꞈ dehꞈ laˇ gʼaˬ naˇ Beˬtuˆluˆ tiˬ gʼaˬ tehꞈ˗ehˇ jawˇ gaˇ bi mawˇ˗iˇ˗euˬ meh. (Maˬkuˆ 16:7; Luˇkaꞈ 24:34; 1 Gawˇliˬtu 15:5) Teu ngeh nui ma cawˆ dui dui luꞈ˗eu Beˬtuˆluˆ˗ahˇ gʼaˬ ahˇ dui dui leˇ˗euˬ yaw duˬ baw meh.

11. Yeˬsuˇ Beˬtuˆluˆ˗ahˇ Yeˬhawˇbaˬ ngehˬ gʼeh nehˬ meh lehˇ aˬ joˆ˗ehˇ bi jah ziꞈ˗euˬ nga?

¹¹ Yeˬsuˇ Beˬtuˆluˆ˗ahˇ Yeˬhawˇbaˬ ngehˬ gʼeh nehˬ meh lehˇ jah ziꞈ leˇ ni caw ba nehˬ˗euˬ meh. Yeˬsuˇ gʼoꞈ dehꞈ laˇ gʼaˬ ngeh Beˬtuˆluˆ hawˇ˗eu gʼaˬ kʼehˇ deuˬ˗ahˇ ngaˬ shaˬ gʼawˬ mya ni tiˬ poˆ paˇ bi nyehꞈ mi˗euˬ meh. (Yoˇhaˬ 21:4-6) Gaˇ kawˆ teu naˇ Beˬtuˆluˆ˗ahˇ Yeˬhawˇbaˬ aˬ yawꞈ maꞈ loˬ˗eu jeˬ˗ahˇ yaw awˇ laꞈ˗ehˇ ngehˬ gʼeh nehˬ nya ngaˇ lehˇ jah ziꞈ leˇ ni caw ba nehˬ˗eu yaw duˬ baw meh. Teu ngeh Beˬtuˆluˆ Yeˬhawˇbaˬ ‘Miˬyehˇ˗euˬ Miˇ kʼahˬ˗ahˇ jeˬ huˬ poˆ˗eu’ deuˬ˗ahˇ loˬ˗eu jeˬ jaˆ ni ngehˬ gʼeh nehˬ meh lehˇ Yeˬsuˇ neh ehˇ˗euˬ dawˬ˗ahˇ noeˬ mawˇ˗eu kʼawꞈ pyeuꞈ nya meh. (Maꞈtehˬ 6:33) Teu miˇ neh Beˬtuˆluˆ ngaˬ shaˬ poˆ˗eu gaˇ˗ahˇ maˬ ngeuˇ˗eu, Miˬyehˇ˗euˬ gaˇ mˇ˗eu gaˇ˗ahˇ dehꞈ ziˇ laꞈ kʼoeˇ naˬ ba tiꞈ taˬ˗euˬ meh. A.D. 33 Beˬdeˬgoˇdeˬ aˇ nah˗ahˇ Beˬtuˆluˆ kʼaˬ duˬ ni tsaꞈ gaˬ˗euˬ miˇ neh tsawˇ haˬ aˇ heˇ aˇ heˇ gʼaˬ˗ahˇ neh guiˬ lahˬ dawˬ ha geuꞈlaˇ˗euˬ meh. (Gʼaˬkʼehˇ 2:14, 37-41) Kʼoeˇ naˇ aˬ yawꞈ Saˬmaˬliˆ tsawˇ haˬ hawˇ˗eu aˬ cawˬ˗euˬ tsawˇ jeuˬ yaw myaˬ gʼaˬ˗ahˇ Yeˬsuˇ˗euˬ mehˬ nah caw teh ni caw ba nehˬ˗euˬ meh. (Gʼaˬkʼehˇ 8:14-17; 10:44-48) Yeˬhawˇbaˬ Beˬtuˆluˆ˗ahˇ zmˬ˗awˇ dehꞈ jeˬ dehꞈ kawˆ maˬ duˇ leˇ˗eu tsawˇ haˬ deuˬ˗ahˇ aˇ muˇ laꞈ kʼoeˇ kuˇ uiˬ laꞈ˗euˬ meh.

12. Aˬ dui yawˬ ha˗euˬ gʼaˬ baˬ˗eu tiˬ jeˬ na˗ahˇ aˬ myah luꞈ ya deuˆ ceh ceh luꞈ naˇ Beˬtuˆluˆ˗euˬ gaˇ kawˆ heu aˬ dui˗ahˇ aˬ joˆ˗ehˇ caw ba nehˬ nya˗eu nga?

¹² Aˬ dui yawˬ ha˗euˬ gʼaˬ baˬ˗eu jeˬ˗ahˇ aˬ myah luꞈ ya deuˆ ceh ceh luꞈ naˇ, maˬ awˬ˗euˬ kʼawꞈ pyeuꞈ nya meh. Maˬ ngeuˇ naˇ aˬ dui yawˬ ha˗euˬ gʼaˬ baˬ˗eu jeˬ˗ahˇ Beˬtuˆluˆ naˆ maˬ tseˇ ya deuˆ ceh ceh˗eu kʼawꞈ pyeuꞈ nya meh. Ehˇ kʼawꞈ aˬ dui gʼaˬ byehˆ maˬ byehˆ ni leh jeh daˆ leꞈ naˇ, Yeˬhawˇbaˬ aˬ dui deuˆ gʼaˬ nya ni gʼaˬ biꞈ nehˬ˗eu yaw duˬ baw meh. (Ja ceuˬ 94:17-19) Yaw jeˬ ma jeˬ, mehˇ nmˇ zaˬ yo aˬ li tiˬ gʼaˬ yaw tsaˬ yaw dawˇ maˬ siˬ nya laˇ ngeh aˬ li cawˬ cawˬ yaw myaˬ kʼoꞈ gaˬ˗euˬ meh. Aˬ yawꞈ Yeˬhawˇbaˬ˗euˬ Saˇ kiˇ pyeuꞈ laˇ ngeh dehꞈ ziˇ dehꞈ poˆ dehꞈ paˇ jiˇ˗awˇ, Jaˇliꞈ˗euˬ tsaˬ˗eu dawˇ˗eu zahˇ˗ahˇ dehꞈ caw laˇ˗euˬ meh. Ehˇ kʼawꞈ tiˬ poˆ na˗aˬ, maˬ muiˬ˗eu nui noeˬ teu doˆ kʼoꞈ laˇ luꞈ meh siˬ. Aˬ yawꞈ˗ahˇ gʼaˬ byehˆ maˬ bi byehˆ ni leh jeh daˆ leꞈ nya ni caw ba nehˬ˗euˬ jeˬ naˇ aˬ jeˬ nga? Aˬ yawꞈ heu loꞈ˗ehˇ ehˇ˗eu meh. “Yeˬhawˇbaˬ aˬ dui˗ahˇ gʼaˬ biꞈ nehˬ laꞈ ngaˇ . . . Ngaˇ muiˬ˗eu shawˇ˗eu yaw sahˇ  neh bi caw ba naˇ, yaw tsaˬ yaw dawˇ gaˇ ma˗ahˇ cah daˆ leꞈ nya ngaˇ lehˇ ya siˬ˗euˬ ma . . . Ngaˇ aˬ joˆ˗ehˇ gʼeh˗eu tsawˇ haˬ pyeuꞈ˗eu lehˇ Yeˬhawˇbaˬ siˬ nya siˬ nya˗ehˇ zmˬ nehˬ laꞈ˗euˬ meh. Nymˬ˗mˇ keuˆ ni ngaˇ gʼaˬ baˬ˗eu jeˬ jaˆ luꞈ kʼawꞈ, ngaˬ˗ahˇ gʼaˬ biꞈ nehˬ laꞈ˗awˇ caw ba nehˬ laꞈ luꞈ˗eu meh.”

13. Gʼaˬkʼehˇ 4:13, 29, 31-ahˇ haw ngeh, aˬ dui Beˬtuˆluˆ˗ahˇ aˬ joˆ˗ehˇ dzaw geuꞈ nya˗eu nga? (Aˇ baˇ˗ahˇ jiˇ haw.)

¹³ Beˬtuˆluˆ tsawˇ haˬ˗ahˇ guˆ˗eu miˇ neh mˇ lehˬ˗euˬ tiˬ poˆ tehꞈ maˬ ngeuˇ˗a. Ehˇ kʼawꞈ nui kʼaˬ biꞈ nehˬ laꞈ lehˇ guiˬ lahˬ shaˇ˗euˬ miˇ neh nui kʼaˬ ahˇ laˇ˗euˬ meh. (Gʼaˬkʼehˇ 4:13, 29, 31-ahˇ gui.) Aˬ dui jiˇ guˆ˗eu nui ma teu˗ahˇ deuˆ gʼaˬ nya meh. Jeˬmaˬniˬ miˇ kʼahˬ˗ahˇ Naˇziˬ uˆ lahˇ˗eu aˇ yamˬ˗ahˇ jawˇ luꞈ˗eu Hawˆ˗suiˬ lehˇ kuˇ˗eu mehˇ nmˇ aˬ li zaˬ guˬ tiˬ gʼaˬ˗euˬ gaˇ kawˆ˗ahˇ haw ma. Teu ngeh tsawˇ haˬ deuˬ “Haiˇ Hiˇleuˬ” lehˇ ehˇ˗eu heu dawˬ˗ahˇ ya ngehˬ˗eu meh. Dawˬ tsuiꞈ naˇ, ka kʼoꞈ˗eu yaw sahˇ Hiˇleuˬ lehˇ meh. Hawˆ˗suiˬ dawˬ teu˗ahˇ ngehˬ˗awˇ dawˬ cawˬ puˬ˗eu teu naˇ maˬ tsaˬ˗eu lehˇ siˬ nya kʼawꞈ, saˬ laˬ deuˬ hawˇ˗eu dzaw cawˬ deuˬ˗ahˇ guˆ˗eu miˇ neh tiˬ poˆ na˗aˬ, dawˬ teu neh dawˬ cawˬ puˬ˗eu meh. Aˬ yawꞈ teu loꞈ˗ehˇ jahˇ˗euˬ aˬ da aˬ ma ya siˬ ngeh maˬ dehˬ˗aˬ. Nui kʼaˬ biꞈ nehˬ laꞈ lehˇ tiˬ kawˆ loꞈ˗ehˇ Yeˬhawˇbaˬ˗ahˇ guiˬ lahˬ shaˇ˗euˬ meh. Aˬ da aˬ ma caw ba nehˬ˗awˇ Hawˆ˗suiˬ jiˇ Yeˬhawˇbaˬ˗ahˇ gʼoe˗eu miˇ neh ziꞈ dah ni yawꞈ nya laˇ˗awˇ nui kʼaˬ ahˇ laˇ˗euˬ meh. Aˬ yawꞈ “Yeˬhawˇbaˬ ngaˬ˗ahˇ tiˬ jawˇ˗iˬ maˬ byehˇ dzeh nga lehˇ siˬ laˇ miˬ˗aˇ” lehˇ ehˇ˗eu meh. c

14. Gʼaˬ baˬ˗eu deuˬ˗ahˇ nui gaˬ keuˆ˗eu aˇ muˇ˗ahˇ sheuˬ gʼeh˗eu deuˬ gʼaˬ aˬ joˆ˗ehˇ biꞈ nehˬ nya˗eu nga?

¹⁴ Yeˬhawˇbaˬ hawˇ˗eu Yeˬsuˇ aˬ dui˗ahˇ maˬ byehˇ dzeh˗a. Beˬtuˆluˆ Yeˬsuˇ˗ahˇ maˬ siˬ nya nya lehˇ ehˇ gʼaˬ˗euˬ naˇ kʼah, aˬ yawꞈ Yeˬsuˇ˗euˬ zaˬ lahˇ pyeuꞈ daˆ leꞈ maˬ pyeuꞈ daˆ leꞈ de laˬ lehˇ ya noeˬ tsehˆ˗eu meh. Teu˗euˬ jeˬ hu Yeˬsuˇ Beˬtuˆluˆ˗ahˇ nawˇ nui jah gʼaˬ maˬ bi baˬ˗iˇ˗eu gʼaˇ duˬ ngaˇ Yeˬhawˇbaˬ˗ahˇ guiˬ lahˬ shaˇ taˬ˗euˬ ma lehˇ ehˇ nehˬ˗awˇ, aˇ nah naˇ nawˇ mehˇ nmˇ deuˬ˗ahˇ jiˇ gʼaˬ biꞈ nehˬ nya meh lehˇ jah ziꞈ˗eu ma lehˇ ehˇ nehˬ˗euˬ meh. (Luˇkaꞈ 22:31,  32) Beˬtuˆluˆ Yeˬsuˇ˗euˬ dawˬ teu˗ahˇ kʼaˇ noeˬ mawˇ ngeh gʼaˬ ahˇ leˇ˗eu yaw duˬ baw meh. Teu gaˇ duˇ ni aˬ dui aˇ yeˇ huiˬ˗eu gaˇ kawˆ˗ahˇ ya noeˬ tsehˆ ngeh, saˇ jaˇ ziꞈ daˆ leꞈ nya˗eu gʼaˇ duˬ Yeˬhawˇbaˬ sheuˬ gʼeh˗eu deuˬ˗ahˇ zmˬ˗awˇ bi caw ba laˇ nya˗eu meh. (Eˇpeˇsu 4:8, 11) Sheuˬ gʼeh˗eu gʼaˬ geuꞈ˗eu myahˇ laˇ˗euˬ mehˇ nmˇ Paw˗uˬ teu loꞈ˗ehˇ gʼaˬ biꞈ˗eu gʼaˇ duˬ leh jeh˗euˬ meh. Aˬ yawꞈ gʼaˬ baˬ laˇ taˬ˗euˬ mehˇ nmˇ deuˬ˗ahˇ Yeˬhawˇbaˬ nawˬ˗ahˇ yaw tsaˬ yaw dawˇ˗ahˇ aˬ joˆ˗ehˇ kuˇ ahˇ laꞈ˗euˬ gaˇ kawˆ˗ahˇ shaˇ noeˬ poˆ lehˇ gʼaˬ biꞈ˗eu meh. Yeˬhawˇbaˬ ziꞈ dah ni gʼeh˗eu nui gaˬ ahˇ˗eu miˇ neh aˬ yawꞈ maꞈ˗ahˇ tiˬ jawˇ˗iˬ maˬ byehˇ dzeh˗a lehˇ bi jah ziꞈ leˇ˗eu meh. Paw˗uˬ “Ngaˇ gʼaˬ baˬ˗eu mehˇ nmˇ yaw myaˬ gʼaˬ Yeˬhawˇbaˬ caw ba˗eu miˇ neh gʼaˬ maˬ baˬ˗iˇ ni leh jeh daˆ leꞈ gaˇ ya mawˇ˗euˬ ma” lehˇ ehˇ˗eu meh.

15. Maꞈtehˬ 6:33 heu naˇ maˇ diˇ ngeuˇ gaˇ ehˇ taˬ˗euˬ lehˇ Beˬtuˆluˆ˗euˬ gaˇ kawˆ hawˇ˗eu Hawˆ˗suiˬ˗euˬ gaˇ kawˆ˗ahˇ haw ngeh aˬ joˆ˗ehˇ siˬ laˇ˗eu nga?

¹⁵ Yeˬhawˇbaˬ Beˬtuˆluˆ hawˇ˗eu gʼaˬ kʼehˇ nui deuˬ˗ahˇ dehꞈ ziˇ laꞈ kʼoeˇ loˬ˗eu jeˬ˗ahˇ ngehˬ gʼeh nehˬ˗euˬ loꞈ˗ehˇ, aˬ dui˗ahˇ jiˇ Miˬyehˇ˗euˬ gaˇ˗ahˇ naˬ ba tiꞈ taˬ naˇ dehꞈ ziˇ laꞈ kʼoeˇ loˬ˗eu jeˬ˗ahˇ ngehˬ gʼeh nehˬ˗eu meh. (Maꞈtehˬ 6:33) Miˇ tsaˬ guiˇ nyiˬ poˆ aˬ yawꞈ poˆ jiˇ ngeh, uˬ soe ngehˬ keuˆ taˬ˗euˬ mehˇ nmˇ Hawˆ˗suiˬ huˬ mehˬ mehˬ˗eu gʼaˬ geuꞈ˗eu lehˇ shaˇ noeˬ laˇ˗euˬ meh. Aˬ yawꞈ pyuˇ shuiˇ shaˬ˗eu miˇ neh yawˬ ha˗ahˇ mˇ cu nya˗eu maˬ siˬ miˇ˗a lehˇ kʼahˬ lahˇ˗eu meh. Teu miˇ neh aˬ yawꞈ Yeˬhawˇbaˬ˗ahˇ lawˬ haw ma lehˇ noeˬ˗awˇ neh aˇ maꞈ˗ahˇ sheuˬ gʼeh˗eu gʼaˬ gʼa laˇ ngeh, tiˬ jaw jaw lah ni tsaꞈ gaˬ˗iˇ˗euˬ meh. Teu jaw jaw lah tsaꞈ gaˬ gʼaˬ ngeh aˇ maꞈ˗ahˇ sheuˬ gʼeh˗eu gʼaˬ aˬ yawꞈ jawˇ gaˇ laˇ˗awˇ, tsawˇ myahˇ maˬ bi siˬ nya mawꞈ˗eu tiˬ gʼaˬ neh biꞈ˗euˬ sahˬ boꞈ paꞈ toeˆ biꞈ nehˬ laˇ˗euˬ meh. Teu ngeh aˬ yawꞈ zahˬ dui dui leˇ˗euˬ meh. Sahˬ boꞈ paꞈ toeˆ teu˗euˬ laꞈ kʼoeˇ dawˆ ahˇ taˬ˗euˬ pyuˇ teu naˇ ba la gʼawˬ mya siˬ huˬ mehˬ mehˬ˗eu gaˇ mˇ nya˗eu meh. Hawˆ˗suiˬ heu naˇ Yeˬhawˇbaˬ neh caw ba nehˬ˗euˬ yaw duˬ baw ngaˇ lehˇ noeˬ˗eu meh. Teu gaˇ neh taꞈ naˇ aˬ yawꞈ˗euˬ tiˬ ziˇ ziˇ lah ni Miˬyehˇ˗euˬ gaˇ˗ahˇ dehꞈ ziˇ laꞈ kʼoeˇ naˬ ba tiꞈ taˬ laˇ˗euˬ meh.—Maˬlaˬkiˇ 3:10.

16. Aˬ dui Beˬtuˆluˆ˗euˬ gaˇ kawˆ hawˇ˗eu aˬ yawꞈ neh boꞈ˗euˬ sahˬ boꞈ˗ahˇ aˬ jeˬ miˇ neh pyehˆ tseˇ paˬ˗ehˇ gʼeh˗eu nga?

¹⁶ Beˬtuˆluˆ Yeˬsuˇ˗ahˇ ngaˇ jawˇ gaˇ neh doˆ˗iˇ˗awˬ lehˇ ehˇ nehˬ haw˗euˬ kʼawꞈ, Yeˬsuˇ aˬ yawꞈ˗ahˇ tiˬ jawˇ˗iˬ maˬ byehˇ dzeh˗euˬ miˇ neh Beˬtuˆluˆ laˬ kʼaˬ cehˇ˗eu yaw duˬ baw meh. Yeˬsuˇ Beˬtuˆluˆ˗ahˇ saˇ jaˇ ziꞈ˗eu gʼaˬ kʼehˇ tiˬ gʼaˬ pyeuꞈ nya ni hawˇ˗eu Ka li zaˬ deuˬ dzaw geuꞈ nya paˬ˗ehˇ gʼeh˗eu tiˬ gʼaˬ pyeuꞈ ni maˬ tsehˆ leˇ ni dzaw nehˬ˗euˬ meh. Yeˬsuˇ neh dzaw nehˬ˗euˬ jeˬ teu tiˬ kawˆ na˗ahˇ dahˬ beh˗euˬ Ka li zaˬ aˇ muˇ deuˬ˗ahˇ sha nehˬ˗euˬ sahˬ boꞈ nyiˬ taꞈ laꞈ kʼoeˇ Beˬtuˆluˆ boꞈ ahˇ taˬ˗euˬ meh. Sahˬ boꞈ teu nyiˬ taꞈ Jaˇliꞈ laꞈ kʼoeˇ ahˇ˗eu miˇ neh aˬ dui jiˇ teu˗ahˇ neh muiˬ˗eu jeˬ za nya meh. Aˬ dui nyaˆ taꞈ kawˆ˗ahˇ teu gaˇ neh aˬ jeˬ dzaw geuꞈ nya˗eu nga? Aˬ joˆ˗ehˇ zmˬ˗iˇ nya˗eu nga lehˇ ja sawˇ ma.