1-2. Baˬbuˇloˬ miˇ kʼahˬ˗ahˇ jawˇ˗eu Yuˇdaˆ tsawˇ haˬ deuˬ aˬ jeˬ˗euˬ aˇ yeˇ huiˬ˗eu gaˇ kawˆ˗ahˇ ya noeˬ tsehˆ˗eu nga? (Eˇzaˬlaˬ 1:2-4)

 Baˬbuˇloˬ miˇ kʼahˬ˗ahˇ uˬ taꞈ 70 kʼoꞈ ehˇ gʼaˬ ni zaˬ kʼaˆ geuꞈ˗euˬ Yuˇdaˆ tsawˇ haˬ deuˬ yawˬ ha˗euˬ jawˇ kʼahˬ pyeuꞈ˗eu Iˇsaˬleˬlaˆ miˇ kʼahˬ˗ahˇ gʼoꞈ˗iˇ nya laˇ shaw mehˬ lehˇ tsaꞈ gaˬ gaˇ ya gaˬ˗euˬ meh. (Eˇzaˬlaˬ 1:2-4-ahˇ gui.) Yeˬhawˇbaˬ tiˬ gʼaˬ tehꞈ˗ehˇ gaˇ kawˆ heu˗ahˇ pyeuꞈ laˇ ni jahˇ nya˗eu meh. Aˬ jeˬ miˇ neh teu loꞈ˗ehˇ ehˇ nya˗eu nga? Aˬ myah myah naˇ Baˬbuˇloˬ˗ahˇ zaˬ kʼaˆ deuˬ˗ahˇ pyehˬ nehˬ˗eu zahˇ sahˇ kʼoꞈ maˬ jaˆ˗eu miˇ neh meh. (Iˇsaˬyaˇ 14:4, 17) Ehˇ kʼawꞈ Baˬbuˇloˬ meuˬ aˬ cawˬ neh bi deuˆ geuꞈ˗awˇ teu gaˇ uˆ lahˇ laˇ˗euˬ sahˬ paˬ yaw shuiꞈ teu gʼaˬ Yuˇdaˆ tsawˇ haˬ deuˬ˗ahˇ yawˬ ha˗euˬ miˇ kʼahˬ˗ahˇ gʼoꞈ˗iˇ˗eu aˬ kawˬ˗aˬ biꞈ nehˬ˗euˬ meh. Teu miˇ neh nymˇ sahˇ aˬ da deuˬ hawˇ˗eu Yuˇdaˆ tsawˇ haˬ yawˬ gʼaˬ na luꞈ Baˬbuˇloˬ˗ahˇ jawˇ daˆ leꞈ de laˬ, maˬ ngeuˇ naˇ teu gaˇ˗ahˇ neh doˆ˗iˇ de laˬ lehˇ aˇ yeˇ huiˬ˗eu gaˇ kawˆ heu˗ahˇ ya noeˬ tsehˆ˗eu meh. Gaˇ kawˆ heu˗ahˇ noeˬ tsehˆ˗eu maˬ awˬ˗a. Aˬ jeˬ miˇ neh?

² Gaˇ mahˇ kaˬ gaˇ cah˗eu heu naˇ, tsawˇ mawˬ deuˬ˗euˬ gʼaˇ duˬ yaw awˬ maˬ ngeuˇ˗a. Kʼoeˇ naˇ Baˬbuˇloˬ˗ahˇ dehꞈ le˗euˬ zaˬ deuˬ˗euˬ gʼaˇ duˬ kʼawꞈ, Baˬbuˇloˬ heu naˇ aˬ yawꞈ maꞈ˗euˬ jawˇ kʼahˬ loꞈ˗ehˇ pyeuꞈ˗iˇ taˬ˗euˬ meh. Aˬ yawꞈ maꞈ˗euˬ gʼaˇ duˬ Iˇsaˬleˬlaˆ miˇ kʼahˬ lehˇ ehˇ naˇ, aˬ piˬ aˬ bawˇ deuˬ˗euˬ jawˇ kʼahˬ lehˇ tehꞈ˗ehˇ noeˬ mawˇ leˇ˗eu meh. Tiˬ deuˬ na ngehˬ˗ehˇ dzehˬ Baˬbuˇloˬ˗ahˇ jeˬ gaꞈ jeˬ ka mˇ mˇ˗ehˇ yaw duiˇ ma˗ehˇ dehꞈ dzaˬ˗eu meh. Teu miˇ neh aˬ yawꞈ maꞈ neh laˆ ziꞈ taˬ˗euˬ iˇ kahˇ hawˇ˗eu muiˬ˗eu jeˬ gaꞈ jeˬ ka deuˬ byehˇ dzeh˗awˇ, jawˇ duˬ yaw shuiꞈ˗ahˇ dehꞈ˗iˇ˗eu lehˇ ehˇ˗eu heu naˇ yaw awˬ maˬ ngeuˇ˗a.

3. Iˇsaˬleˬlaˆ miˇ kʼahˬ˗ahˇ gʼoꞈ laˇ˗eu saˇ jaˇ ziꞈ˗eu Yuˇdaˆ tsawˇ haˬ deuˬ aˬ jeˬ˗euˬ guiˬ lahˬ za˗eu nga?

³ Saˇ jaˇ ziꞈ˗eu Yuˇdaˆ tsawˇ haˬ deuˬ ya byehˇ dzeh˗eu jeˬ gʼawˬ mya jaˆ kʼawꞈ ni, Iˇsaˬleˬlaˆ miˇ kʼahˬ˗ahˇ gʼoꞈ laˇ naˇ guiˬ lahˬ gʼawˬ mya ni za meh lehˇ siˬ nya˗eu meh. Huiˬ˗eu guiˬ lahˬ tiˬ jeˬ naˇ, uˬ duˬ tahˬ˗eu jeˬ nehˬ˗ehˇ taꞈ˗eu meh. Baˬbuˇloˬ˗ahˇ maˬ ngeuˇ˗eu miˬ yehˇ deuˬ˗euˬ uˬ duˬ tahˬ nymˇ 50 nymˇ dzehˬ ni jaˆ kʼawꞈ ni, Yeˬhawˇbaˬ˗euˬ uˬ duˬ tahˬ nymˇ maˬ jaˆ˗a.  Moˇseˬ˗euˬ zahˇ dawˬ kʼoꞈ dawˬ˗ahˇ ehˇ taˬ˗euˬ loꞈ˗ehˇ lawˇ˗eu shehˇ˗eu lawˇ duˬ maˬ jaˆ˗a. Lawˇ˗eu shehˇ˗eu gʼaˇ duˬ yaw muiˬ˗ehˇ muˇ taˬ˗euˬ bawˇlawˇpeh deuˬ jiˇ maˬ jawˇ˗eu uˬ taꞈ, Miˬyehˇ˗euˬ tsawˇ haˬ deuˬ Yeˬhawˇbaˬ hawˇ˗eu aˬ yawꞈ˗euˬ tsaˬ˗euˬ dawˇ˗eu zahˇ˗ahˇ aˇ poeˬ maˬ taˬ baw˗eu, maˇ diˇ miˬ yehˇ maˬ ngeuˇ˗eu deuˬ˗ahˇ uˬ duˬ tahˬ˗eu deuˬ tehꞈ˗ehˇ byah˗eu Baˬbuˇloˬ miˇ kʼahˬ˗ahˇ jawˇ luꞈ˗eu meh. Teu miˇ neh Yeˬhawˇbaˬ˗ahˇ gaˬ˗eu Yuˇdaˆ tsawˇ haˬ deuˬ yawˬ ha˗euˬ jawˇ kʼahˬ pyeuꞈ˗eu Iˇsaˬleˬlaˆ miˇ kʼahˬ˗ahˇ gʼoꞈ leˇ˗awˇ muiˬ˗eu shawˇ˗eu uˬ duˬ tahˬ˗eu jeˬ˗ahˇ laˆ muiˬ kʼoꞈ leˇ˗eu gʼaˇ duˬ nui ma cehˇ tahˬ tahˬ dui dui luꞈ˗eu meh.

4. Iˇsaˬleˬlaˆ miˇ kʼahˬ˗ahˇ gʼoꞈ laˇ˗eu Yuˇdaˆ tsawˇ haˬ deuˬ˗ahˇ caw ba nehˬ ma lehˇ Yeˬhawˇbaˬ saˇ jaˇ aˬ joˆ˗ehˇ dzaˬ taˬ˗euˬ nga?

⁴ Baˬbuˇloˬ˗ahˇ neh Iˇsaˬleˬlaˆ miˇ kʼahˬ˗ahˇ gʼoꞈ laˇ˗eu ba la oeˬ siˬ ya cah˗eu meh. Gaˇ ma teu jiˇ shaˬ dui dui˗eu meh. Ehˇ kʼawꞈ gaˇ ma˗ahˇ laˆ tsoeˬ laˇ˗eu shaˬ zahˬ guˆ gaˆ yawˬ jeˬ na luꞈ˗ahˇ laˆ luiˆ nehˬ taˬ ma lehˇ Yeˬhawˇbaˬ saˇ jaˇ dzaˬ taˬ˗euˬ meh. Iˇsaˬyaˇ “Sahˬpaˬ Miˬyehˇ gʼaˇ duˬ bawˇ tsahˬ bawˇ dahˇ˗ahˇ gaˇ ma shaˇ dahˇ˗awˬ. Aˬ dui˗euˬ Miˬyehˇ gʼaˇ duˬ kʼaˇ shuiꞈ deh˗ahˇ gaˇ ma laˆ saˆ˗awˬ. . . . Gawˬ duˇ˗ahˇ deh saˇ saˇ laˇ˗awˇ, kuˬ kaˬ kuˬ hiˇ saˇ lehˆ ni pyeuꞈ laˇ tehꞈ˗a” lehˇ boꞈ taˬ˗euˬ meh. (Iˇsaˬyaˇ 40:3, 4) Yaw jeˬ ma jeˬ aˇ baˇ heu˗ahˇ shaˇ noeˬ haw sheˇ. Bawˇ tsahˬ bawˇ dahˇ˗ahˇ gaˇ ma gaˇ jawˬ laˆ dahˇ taˬ˗euˬ naˇ, gaˇ ma doˆ˗iˇ˗eu deuˬ˗euˬ gʼaˇ duˬ muiˬ dui dui˗eu jeˬ pyeuꞈ meh. Aˬ jeˬ miˇ neh ehˇ naˇ gaˇ ma kʼawꞈ dawˇ dzehˬ˗awˇ, gawˬ jawˬ gʼaˬ lawˬ gaˇ toeˬ gaˇ daˆ doe ni shaˬ shaˬ˗ehˇ cah˗eu maˬ paˇ loˬ˗eu miˇ neh meh.

5. Baˬbuˇloˬ˗ahˇ neh Iˇsaˬleˬlaˆ miˇ kʼahˬ˗ahˇ gʼoꞈ˗iˇ˗eu gaˇ jawˬ˗ahˇ aˬ jeˬ lehˇ kuˇ˗eu nga?

⁵ Nymˬ˗mˇ iˬ nah gaˇ ma gaˇ jawˬ myaˬ tiˬ paˆ˗ahˇ tsawˇ myahˇ myahˇ taˬ˗awˇ, naˬ ba lawˬ muˇ jiˇ baw˗eu meh. Iˇsaˬyaˇ ehˇ˗eu gaˇ ma gaˇ jawˬ heu jiˇ tsawˇ myahˇ baw˗eu meh. Jaˇliꞈ˗ahˇ “muiˬ˗eu shawˇ˗eu gaˇ jawˬ lehˇ kuˇ˗eu gaˇ jawˬ tiˬ kahˇ, kʼoeˇ gaˇ dahˇ laˇ tehꞈ˗a. Iˬ baˇ zaˬ deuˬ gaˇ jawˬ kʼoeˇ kahˇ maˬ cah” nya˗a lehˇ ehˇ taˬ˗euˬ meh. (Iˇsaˬyaˇ 35:8) Saˇ jaˇ dawˬ teu gaˇ hu˗euˬ Iˇsaˬleˬlaˆ deuˬ˗euˬ gʼaˇ duˬ aˬ jeˬ˗ahˇ ehˇ mawꞈ˗awˇ, nymˬ˗mˇ iˬ nah aˬ dui˗euˬ gʼaˇ duˬ aˬ jeˬ˗ahˇ ehˇ mawꞈ˗eu nga?

6. Gaˇ ma heu˗ahˇ aˬ jeˬ miˇ neh muiˬ˗eu shawˇ˗eu gaˇ ma lehˇ kuˇ˗eu nga?

⁶ Gaˇ ma gaˇ jawˬ heu˗ahˇ ‘muiˬ˗eu shawˇ˗eu gaˇ ma’ lehˇ zawˇ˗ehˇ muiˬ˗eu tsawˇ myahˇ biꞈ nehˬ taˬ˗euˬ meh. Muiˬ˗eu shawˇ˗eu gaˇ ma lehˇ aˬ jeˬ miˇ neh kuˇ˗eu nga? Aˬ jeˬ miˇ neh ehˇ naˇ, Iˇsaˬleˬlaˆ miˇ kʼahˬ˗ahˇ gʼoꞈ leˇ˗eu Yuˇdaˆ tsawˇ haˬ deuˬ dehꞈ bahˬ dehꞈ muˆ˗eu, tahˬ pahˬ aˬ ma mawˇ kawˇ˗ahˇ uˬ duˬ tahˬ˗eu, huiˬ˗eu iˬ baˇ mˇ˗eu heu loꞈ˗ehˇ gʼeh˗eu deuˬ mˇ˗eu “iˬ baˇ zaˬ deuˬ” tiˬ gʼaˬ˗iˬ maˬ ya uˇ leˇ˗eu miˇ neh meh. Teu gaˇ gʼoꞈ leˇ˗eu Yuˇdaˆ tsawˇ haˬ deuˬ ‘muiˬ˗eu shawˇ˗eu tsawˇ haˬ’ pyeuꞈ laˇ˗eu meh. (Dawˬmehˬmehˬ˗eu 7:6) Ehˇ kʼawꞈ toˆ˗ehˇ nga lehˇ˗aˬ, aˬ yawꞈ maꞈ Miˬyehˇ nui kʼahˇ bi shiˇ˗eu gʼaˇ duˬ tiˬ jeˬ˗iˬ laˆ poˆ laˆ paˇ mˇ˗eu maˬ loˬ˗a lehˇ ehˇ mawꞈ˗eu maˬ ngeuˇ˗a.

7. Yuˇdaˆ tsawˇ haˬ tiˬ gʼaˬ na aˬ jeˬ laˆ poˆ laˆ paˇ ya mˇ˗eu nga?

⁷ Uˬ soe laꞈ taˆ ehˇ taˬ˗euˬ loꞈ˗ehˇ Yuˇdaˆ tsawˇ haˬ myaˬ tiˬ paˆ Baˬbuˇloˬ˗ahˇ dehꞈ le˗euˬ miˇ neh, Baˬbuˇloˬ˗euˬ noeˬ jeˬ noeˬ kawˆ hawˇ˗eu zahˇ sahˇ kʼoꞈ deuˬ˗ahˇ daˬ laˇ taˬ˗euˬ meh. Iˇsaˬleˬlaˆ miˇ kʼahˬ˗ahˇ Yuˇdaˆ tsawˇ haˬ dahˬ beh˗eu muˇ gʼoꞈ keuˆ laˇ˗awˇ, 69 kʼoꞈ byah laˇ ngeh Eˇzaˬlaˬ Yuˇdaˆ tsawˇ haˬ tiˬ deuˬ na aˬ cawˬ tsawˇ jeuˬ˗euˬ zaˬ miˬ zaˬ nehˬ˗ehˇ yuˇ˗euˬ lehˇ ya siˬ˗euˬ meh. (Doˆ˗iˇ˗eu 34:15, 16; Eˇzaˬlaˬ 9:1, 2) Kʼoeˇ uˬ taꞈ, Neˬhaˬmiˇ Iˇsaˬleˬlaˆ miˇ kʼahˬ˗ahˇ gʼoꞈ laˇ ngeh, Iˬsaˬleˬlaˆ miˇ kʼahˬ˗ahˇ dehꞈ le˗euˬ zaˬ deuˬ kʼawꞈ Heˬbyehˇ dawˬ maˬ ngehˬ nya gaˇ ya mawˇ ngeh zahˬ dui dui leˇ˗euˬ meh. (Dawˬmehˬmehˬ˗eu 6:6, 7; Neˬhaˬmiˇ 13:23, 24) Maˇ diˇ naˇ Jaˇliꞈ˗ahˇ myaˬ tiˬ paˆ Heˬbyehˇ˗euˬ dawˬ neh boꞈ taˬ˗euˬ meh. Zaˬ teu deuˬ Heˬbyehˇ˗euˬ dawˬ maˬ gʼoꞈ shaw nya naˇ, aˬ yawꞈ maꞈ Yeˬhawˇbaˬ˗ahˇ aˬ joˆ˗ehˇ gaˬ˗awˇ uˬ duˬ tahˬ nya˗eu? (Eˇzaˬlaˬ 10:3, 44) Teu miˇ neh Yuˇdaˆ tsawˇ haˬ deuˬ laˆ poˆ laˆ paˇ ya mˇ dui dui˗eu meh. Ehˇ kʼawꞈ muiˬ˗eu shawˇ˗eu uˬ duˬ tahˬ˗eu jeˬ tiˬ poˆ cuiˆ cuiˆ˗ehˇ laˆ muiˬ kʼoꞈ luꞈ˗eu  Iˇsaˬleˬlaˆ miˇ kʼahˬ˗ahˇ jawˇ luꞈ˗eu miˇ neh laˆ poˆ laˆ paˇ mˇ˗eu yaw awˬ meh.—Neˬhaˬmiˇ 8:8, 9.

8. Aˬ dui gaˇ hu˗euˬ gaˇ kawˆ˗ahˇ aˬ jeˬ miˇ neh nui ma ahˇ paˬ˗ehˇ gʼeh˗eu nga? (Sahˬ boꞈ baˆ kʼoˆ˗euˬ aˇ baˇ˗ahˇ haw.)

⁸ Tiˬ gʼaˬ na˗aˬ, ‘Teu naˇ nui ma ahˇ dui dui laˇ paˬ˗ehˇ gʼeh ngaˇ. Ehˇ kʼawꞈ Yuˇdaˆ˗euˬ gaˇ kawˆ teu naˇ, pyeuꞈ yaꞈ˗euˬ teu naˆ naˆ˗ehˇ myahˇ laˇ˗euˬ, nymˬ˗mˇ iˬ nah aˬ dui nehˬ˗ehˇ aˬ jeˬ taꞈ˗eu?’ lehˇ noeˬ˗eu kʼawꞈ pyeuꞈ nya meh. Nymˬ˗mˇ iˬ nah aˬ dui jiˇ ‘muiˬ˗eu shawˇ˗eu gaˇ ma’˗ahˇ cah luꞈ˗eu miˇ neh taꞈ meh. Tseˇ doˆ taˬ˗euˬ deuˬ maˬ ehˇ, ‘yawˇ nui deuˬ’ maˬ ehˇ, ‘muiˬ˗eu shawˇ˗eu gaˇ ma’˗ahˇ ya cah daˆ leꞈ˗eu meh. Aˬ jeˬ miˇ neh ehˇ naˇ, gaˇ ma heu kʼah˗ahˇ cah daˆ leꞈ˗eu heu naˇ nymˬ˗mˇ maˬ ehˇ, mehˬ hu paw Miˬyehˇ Miˇkʼahˬ guiˬ lahˬ biꞈ ngeh maˬ ehˇ, Yeˬhawˇbaˬ˗ahˇ uˬ duˬ tahˬ daˆ leꞈ ni caw ba nehˬ˗eu miˇ neh meh. b (Yoˇhaˬ 10:16) 1919 kʼoꞈ˗ahˇ neh naˇ, yaw myaˬ lam gʼaˬ miˇ tsaˬ kʼoeˇ taˆ˗euˬ zahˇ kʼawꞈ pyeuꞈ˗eu Baˬbuˇloˬ˗ahˇ neh doˆ le˗awˇ gaˇ ma heu kʼahˇ˗ahˇ cah dahˬ beh laˇ˗euˬ meh. Nawˇ jiˇ gaˇ ma heu kahˇ˗ahˇ cah luꞈ tehꞈ˗aˬ. Dzeuˇ yaꞈ˗euˬ 100 kʼoꞈ˗ahˇ hawˇ˗eu gaˇ ma heu kahˇ pah laˇ˗euˬ kʼawꞈ ni, teu˗euˬ jeˬ hu gʼawˬ mya kʼoꞈ ca ngeh neh gaˇ ma heu kʼahˇ˗ahˇ lehˬ hmˬ laꞈ˗euˬ meh.

9. Iˇsaˬyaˇ 57:14-ahˇ ‘muiˬ˗eu shawˇ˗eu gaˇ ma’ lehˬ hmˬ dah taˬ˗eu nehˬ˗ehˇ taꞈ leˇ˗awˇ aˬ jeˬ pah mehˬ taˬ˗euˬ nga?

⁹ Yeˬhawˇbaˬ Baˬbuˇloˬ˗ahˇ neh gʼoꞈ laˇ˗eu Yuˇdaˆ tsawˇ haˬ deuˬ˗ahˇ laˆ tsoeˬ˗eu jeˬ˗ahˇ laˆ deˬ nehˬ˗euˬ meh. (Iˇsaˬyaˇ 57:14-ahˇ gui.) Nymˬ˗mˇ iˬ nah˗euˬ ‘muiˬ˗eu shawˇ˗eu gaˇ ma’˗ahˇ tawˇ neh Yeˬhawˇbaˬ toˆ˗ehˇ jahˇ ngaˇ laˬ? 1919 kʼoꞈ keuˆ le˗eu gʼawˬ mya yaˇ kʼoꞈ ca ngeh neh, Yeˬhawˇbaˬ Baˬbuˇloˬ˗ahˇ neh doˆ laˇ˗eu gaˇ ma˗ahˇ laˆ luiˆ laˆ deˬ˗eu gʼaˇ duˬ aˬ yawꞈ˗ahˇ yaw zeu baw˗eu tsawˇ haˬ deuˬ˗ahˇ zmˬ laˇ shaw˗euˬ meh. (Iˇsaˬyaˇ 40:3 nehˬ˗ehˇ sheu cehˆ.) Yeˬhawˇbaˬ neh zmˬ˗euˬ tsawˇ haˬ heu deuˬ nui ma dawˇ coe ni gʼeh˗eu deuˬ˗ahˇ Baˬbuˇloˬ˗ahˇ neh doˆ laˇ˗awˇ, Miˬyehˇ˗euˬ tsawˇ haˬ deuˬ nehˬ˗ehˇ Yeˬhawˇbaˬ˗ahˇ uˬ duˬ tiˬ kawˆ loꞈ˗ehˇ tahˬ laˇ nya˗eu gʼaˇ duˬ gaˇ ma yaw muiˬ˗ehˇ lehˬ hmˬ nehˬ˗euˬ meh. Gaˇ ma lehˬ hmˬ˗eu gaˇ heu laꞈ kʼoeˇ aˬ jeˬ jeˇ ahˇ˗eu nga? Yaw jeˬ ma jeˬ tiˬ deuˬ na˗ahˇ ja sawˇ ma.

10-11. Sahˬ boꞈ yaˬ doˆ˗eu jeˬ hawˇ˗eu dawˬ yuˇ paˇ˗eu jeˬ Jaˇliꞈ˗euˬ zaˬ siˬ nui gahˇ iˇ byaˆ ni aˬ joˆ˗ehˇ caw ba nehˬ˗eu nga? (Aˇ baˇ˗ahˇ jiˇ haw.)

¹⁰ Sahˬ boꞈ yaˬ doˆ˗eu. 1450 kʼoꞈ heu kaˬ˗ahˇ keuˆ ni Jaˇliꞈ˗ahˇ sahˬ boꞈ kahˬ neh ya boꞈ doˆ˗eu miˇ neh, aˇ yamˬ gʼawˬ myahˇ ni ga leˇ˗eu meh. Teu ngeh Jaˇliꞈ ui cuiˆ na tehꞈ˗ehˇ jaˆ˗awˇ aˇ poeˬ jiˇ kʼaˆ dui dui˗eu meh. Ehˇ kʼawꞈ aˇ nah naˇ sahˬ boꞈ yaˬ doˆ˗eu caˆ jaˆ laˇ˗euˬ miˇ neh Jaˇliꞈ˗ahˇ yaw awˬ˗ehˇ yaˬ doˆ nya laˇ˗awˇ biˇ kʼawˬ nya laˇ˗euˬ meh.

¹¹ Dawˬ yuˇ paˇ˗eu. Dzeuˇ yaꞈ˗euˬ yaw myaˬ yaˇ kʼoꞈ˗ahˇ Jaˇliꞈ˗ahˇ myaˬ tiˬ paˆ Laˇteꞈ˗euˬ dawˬ neh tehꞈ˗ehˇ za nya˗eu meh. Sahˬ boꞈ dzaw goˇ taˬ˗euˬ deuˬ tehꞈ˗ehˇ Laˇteꞈ dawˬ teu˗ahˇ siˬ nya˗eu meh. Ehˇ kʼawꞈ sahˬ boꞈ yaˬ doˆ˗eu gaˇ heu huiˬ laˇ ngeh tiˬ jawˇ yawˬ gʼaˬ na luꞈ gʼoˆ shaw nya˗eu dawˬ neh Jaˇliꞈ˗ahˇ yuˇ paˇ˗eu gʼaˇ duˬ Miˬyehˇ˗ahˇ yaw zeu baw˗eu deuˬ leh jeh laˇ˗euˬ meh. Teu miˇ neh Jaˇliꞈ gui˗eu deuˬ maˇ diˇ Jaˇliꞈ laꞈ kʼoeˇ mehˬ˗eu jeˬ hawˇ˗eu uˬ duˬ tahˬ nymˇ˗euˬ saˬ laˬ deuˬ mehˬ˗eu jeˬ duˇ leˇ ngaˇ laˬ lehˇ sheu cehˆ nya laˇ˗euˬ meh.

12-13. 1835 kʼoꞈ˗ahˇ neh naˇ sui˗eu dawˇ˗eu Jaˇliꞈ dzaw zaˬ deuˬ zahˇ kʼawꞈ deuˬ˗euˬ mehˬ bahˬ˗eu jeˬ˗ahˇ aˬ joˆ˗ehˇ pah doˆ dahˬ beh laˇ˗euˬ nga?

¹² Jaˇliꞈ pyehˆ tseˇ gaˇ caw ba˗eu jeˬ. Jaˇliꞈ dzaw zaˬ heu deuˬ naˇ Jaˇliꞈ˗ahˇ yaw muiˬ˗ehˇ duꞈ yawˇ ni pyehˆ tseˇ˗eu miˇ neh, yaw myaˬ jeˬ ya siˬ nya laˇ˗euˬ meh. Ya siˬ˗euˬ jeˬ aˬ cawˬ˗ahˇ dzawˇ nehˬ laˇ shaw˗euˬ meh. Yaw jeˬ ma jeˬ, 1835 kʼoꞈ heu kaˬ˗ahˇ uˬ duˬ tahˬ nymˇ deuˬ mehˬ bahˬ˗eu jeˬ˗ahˇ toeˬ mehˬ˗eu gʼaˇ duˬ sahˬ boꞈ aˇ taꞈ jahˇ doˆ laꞈ˗euˬ meh. Teu ngeh zahˇ mehˬ˗eu saˬ laˬ deuˬ nui ma pehˇ dui dui˗eu meh.

¹³ 1835 kʼoꞈ heu kaˬ˗ahˇ Miˬyehˇ˗ahˇ yaw zeu baw˗eu tiˬ gʼaˬ pyeuꞈ˗eu Hehˇliˬ Gaˬ˗luˬ, tsawˇ shiˇ deuˬ nehˬ˗ehˇ taꞈ leˇ˗awˇ dzawˇ nehˬ taˬ˗euˬ sahˬ boꞈ aˇ taꞈ tiˬ hmˬ jahˇ doˆ˗euˬ meh. Aˬ yawꞈ uˬ duˬ tahˬ nymˇ deuˬ mehˬ˗eu loꞈ˗ehˇ shiˇ˗eu jeˬ maˬ baw ni dehꞈ˗eu jeˬ heu naˇ, aˬ yawˇ yawꞈ dehꞈ ahˇ le˗euˬ jeˬ pyeuꞈ˗eu maˬ ngeuˇ ni Miˬyehˇ neh biꞈ˗awˇ neh  tehꞈ˗ehˇ za nya˗eu lehˇ Jaˇliꞈ˗ahˇ neh toeˬ mehˬ˗eu meh. 1837 kʼoꞈ˗ahˇ Jo˗cuiˬ Saꞈtoˆ˗suiꞈ lehˇ kuˇ˗eu aˬ da koꞈ dawˬ tiˬ gʼaˬ miˬ dzaˬ laˆ lawˬ˗ahˇ dziˬ˗awˇ neh iˇ luꞈ ngeh, sahˬ boꞈ aˇ taꞈ teu˗ahˇ ya mawˇ˗euˬ meh. Aˬ yawꞈ sahˬ boꞈ teu gui gʼaˬ ngeh tiˬ jawˇ, heu naˇ aˇ yeˇ huiˬ˗eu yaw tsaˬ yaw dawˇ jeˬ pyeuꞈ nga lehˇ gʼoˆ shaw˗euˬ meh. Teu miˇ neh aˬ yawꞈ aˬ cawˬ˗ahˇ dzawˇ nehˬ˗eu gʼaˇ duˬ noeˬ tsehˆ˗euˬ meh. 1842 kʼoꞈ˗ahˇ aˬ yawꞈ “Pyehˆ tseˇ˗eu jeˬ tiˬ hmˬ—Yaw haiˬ yaw doeˇ deuˬ maˬ shiˇ nya˗eu dehꞈ˗eu jeˬ za nga laˬ?” lehˇ ehˇ˗eu nui ma ahˇ laˇ paˬ˗ehˇ gʼeh˗eu uˬ dzah heu neh jaˆ tawꞈ˗eu dawˬ mehˬ mehˬ˗eu jeˬ heu˗ahˇ yaw myaˬ poˆ mehˬ˗euˬ meh. Jo˗cuiˬ Saꞈtoˆ˗suiꞈ neh boꞈ doˆ jahˇ doˆ˗euˬ jeˬ heu naˇ, Caˇlawꞈ˗suiˬ Te˗suiˬ Laˇseuˬ lehˇ kuˇ˗eu zaˬ guˬ zaˬ tiˬ gʼaˬ˗euˬ nui ma˗ahˇ zaw dui dui leˇ˗euˬ meh.

14. Mehˇ nmˇ Laˇseuˬ hawˇ˗eu cawˬ deuˬ jeˬ hu paw neh gaˇ ma laˆ saˆ taˬ˗euˬ jeˬ˗ahˇ neh aˬ jeˬ˗euˬ gaˇ dahˇ tsoeˬ˗eu jeˬ za˗euˬ nga? (Aˇ baˇ˗ahˇ jiˇ haw.)

¹⁴ Mehˇ nmˇ Laˇseuˬ hawˇ˗eu cawˬ deuˬ jeˬ hu paw neh gaˇ ma laˆ saˆ taˬ˗euˬ jeˬ˗ahˇ neh aˬ jeˬ˗euˬ gaˇ dahˇ tsoeˬ˗eu jeˬ za˗euˬ nga? Aˬ yawꞈ maꞈ jeˬ hu paw˗euˬ tsawˇ haˬ deuˬ neh laˆ saˆ taˬ˗euˬ Jaˇliꞈ dawˬ tsuiꞈ puiˇ kʼawˬ˗eu jeˬ hawˇ˗eu diˇshaˬnaˬliˬ uˬ taꞈ, Jaˇliꞈ dawˬ yuˇ paˇ taˬ˗euˬ jeˬ˗ahˇ neh gaˇ dahˇ tsoeˬ˗eu jeˬ za˗euˬ meh. Kʼoeˇ uˬ taꞈ, aˬ yawꞈ maꞈ Hehˇliˬ Gaˬ˗luˬ hawˇ˗eu Jo˗cuiˬ Saꞈtoˆ˗suiꞈ uˬ taꞈ, nui deuˬ neh pyehˆ tseˇ poˆ tseˇ taˬ˗euˬ jeˬ˗ahˇ neh jiˇ gaˇ dahˇ tsoeˬ˗eu jeˬ za˗euˬ meh. Laˇseuˬ hawˇ˗eu cawˬ deuˬ Jaˇliꞈ˗ahˇ dzawˇ nehˬ˗eu paˇ dmˬ hawˇ˗eu sahˬ boꞈ aˇ taꞈ deuˬ yaˬ doˆ˗eu heu neh gaˇ ma heu˗ahˇ laˆ saˆ taˬ˗euˬ gaˇ heu˗ahˇ gm le˗euˬ meh.

15. 1919 kʼoꞈ˗ahˇ aˬ jeˬ˗euˬ aˇ yeˇ huiˬ˗eu jeˬ poˆ laˇ paˇ laˇ˗euˬ nga?

¹⁵ 1919 kʼoꞈ˗ahˇ Miˬyehˇ˗euˬ tsawˇ haˬ deuˬ Baˬbuˇloˬ˗ahˇ neh ya buˬ˗iˇ˗euˬ meh. Teu kʼoꞈ laꞈ kʼoeˇ “Saˇ jaˇ ziꞈ˗awˇ noeˬ dahˇ doe˗eu zaˬ kʼaˆ” jawˇ laˇ˗awˇ, aˬ yawꞈ maꞈ nui ma dawˇ coe nui gʼeh˗eu deuˬ˗ahˇ ‘muiˬ˗eu shawˇ˗eu gaˇ ma’˗ahˇ cah dahˬ beh laˇ ni caw ba nehˬ˗eu meh. (Maꞈtehˬ 24:45-47) Gaˇ hu˗euˬ saˇ jaˇ ziꞈ˗eu tsawˇ haˬ deuˬ neh, laˆ saˆ taˬ˗euˬ gaˇ ma heu naˇ, ahˇ laˇ˗eu yaw shuiꞈ deuˬ˗ahˇ Yeˬhawˇbaˬ hawˇ˗eu aˬ yawꞈ˗euˬ nui kʼahˇ siˬ nya laˇ ni caw ba nehˬ˗eu uˬ taꞈ, Miˬyehˇ nui kʼahˇ shiˇ˗eu jeˬ˗ehˇ yaw dehꞈ aˬ joˆ˗ehˇ dehꞈ˗eu lehˇ jiˇ siˬ nya laˇ ni caw ba nehˬ˗eu meh. (Dawˬdaˬ 4:18) Ehˇ kʼawꞈ Yeˬhawˇbaˬ aˬ yawꞈ˗euˬ tsawˇ haˬ deuˬ tiˬ poˆ tehꞈ˗ehˇ laˆ poˆ laˆ paˇ jiˇ gaˇ maˬ noeˬ tmˬ˗a. Miˬyehˇ aˬ yawꞈ˗euˬ tsawˇ  haˬ deuˬ˗ahˇ tiˬ tiˆ saˇ˗iˬ tiˬ tiˆ muiˬ laˇ shawˇ laˇ ni jahˇ nehˬ˗eu meh. (“Yeˬhawˇbaˬ aˬ yawꞈ˗euˬ tsawˇ haˬ deuˬ˗ahˇ tiˬ tiˆ saˇ˗i tiˬ tiˆ muiˬ laˇ shawˇ laˇ ni jahˇ nehˬ” lehˇ ehˇ˗eu oeˬ coeˇ oeˬ bawˬ˗ahˇ haw.) Aˬ dui neh kʼaˇ mˇ˗euˬ yawˬ jeˬ na luꞈ˗ahˇ Miˬyehˇ nui kʼahˇ shiˇ ngeh, aˇ naˆ ni laˬ kʼaˬ cehˇ laˇ paˬ˗ehˇ gʼeh nga lehˇ shaˇ noeˬ haw sheˇ.—Gawˇlawˇsehˇ 1:10.

16. 1919 kʼoꞈ˗ahˇ neh naˇ, ‘muiˬ˗eu shawˇ˗eu gaˇ ma’˗ahˇ aˬ joˆ˗ehˇ laˆ muiˬ laˆ saˆ˗euˬ nga? (Iˇsaˬyaˇ 48:17; 60:17)

¹⁶ Gaˇ ma aˬ geu kahˇ maˬ kaˬ aˬ myah luꞈ laˆ muiˬ laˆ saˆ˗eu loˬ meh. Tsawˇ haˬ gʼawˬ mya ni˗ahˇ Baˬbuˇloˬ˗ahˇ neh oe doˆ nya ni caw ba nehˬ˗eu gʼaˇ duˬ, saˇ jaˇ ziꞈ˗awˇ noeˬ dahˇ noe˗eu zaˬ kʼaˆ 1919 kʼoꞈ˗ahˇ neh naˇ, muiˬ˗eu shawˇ˗eu gaˇ ma heu˗ahˇ laˆ muiˬ laˆ saˆ˗euˬ meh. 1921 kʼoꞈ˗ahˇ aˬ yawꞈ maꞈ ahˇ laˇ˗eu yaw shuiꞈ deuˬ˗ahˇ Jaˇliꞈ laꞈ kʼoeˇ˗euˬ yaw tsaˬ yaw dawˇ˗ahˇ dzaw nya ni caw ba nehˬ˗eu gʼaˇ du, Miˬyehˇ neh biꞈ˗euˬ deuˇ˗mˬ lehˇ ehˇ˗eu paˇ dmˬ jahˇ doˆ laꞈ˗euˬ meh. Paˇ dmˬ heu˗ahˇ tsawˇ jeuˬ˗euˬ dawˬ 36 jeˬ˗euˬ dawˬ jahˇ doˆ˗awˇ, 6 lam dmˬ ehˇ gʼaˬ ni biˇ kʼawˬ˗euˬ meh. Nymˬ˗mˇ aˬ dui Jaˇliꞈ dzaw ngeh zmˬ˗eu muiˬ dui dui˗eu paˇ dmˬ pyeuꞈ˗eu Aˬ dui mˬ maˬ maˬ byaˆ zaˇ ziˇ laˬ kʼaˬ cehˇ nya lehˇ ehˇ paˇ dmˬ yaw shuiꞈ jaˆ laˇ˗euˬ ma. Aˇ saˬ saˬ˗euˬ aˇ nah aˇ yamˬ heu laꞈ kʼoeˇ Yeˬhawˇbaˬ aˬ dui˗ahˇ ‘muiˬ˗eu shawˇ˗eu gaˇ ma’˗ahˇ cah daˆ leꞈ nya ni caw ba nehˬ˗eu gʼaˇ du, aˬ yawꞈ˗euˬ aˇ maꞈ aˇ muˇ˗ahˇ neh tiˬ tiˆ maˬ tsehˆ leˇ ni nui jah paw˗euˬ dzaˇ lehˬ hmˬ nehˬ˗eu meh.—Iˇsaˬyaˇ 48:17; 60:17-ahˇ gui.

17-18. ‘Muiˬ˗eu shawˇ˗eu gaˇ ma’ aˬ dui˗ahˇ aˬ gaˇ sheuˬ gʼeh˗eu nga?

¹⁷ Tsawˇ haˬ tiˬ gʼaˬ gʼaˬ Jaˇliꞈ dzaw dahˬ beh laˇ ngeh, aˬ yawꞈ ‘muiˬ˗eu shawˇ˗eu gaˇ ma’˗ahˇ cah˗eu aˬ kawˬ˗aˬ za˗euˬ meh. Ehˇ kʼawꞈ tiˬ gʼaˬ na˗aˬ, gaˇ ma heu kahˇ˗ahˇ tiˬ kʼehˬ tehꞈ˗ehˇ cah˗awˇ doˆ iˇ˗eu meh. Tiˬ gʼaˬ na naˇ gaˇ ma heu kahˇ˗ahˇ noeˬ taˬ˗euˬ jawˇ duˬ˗ahˇ maˬ le keuˆ˗euˬ kʼoeˇ keuˆ ni cah daˆ leꞈ ma lehˇ noeˬ tsehˆ taˬ˗euˬ meh. Gaˇ ma heu kahˇ aˇ saˬ aˬ geu gaˇ saˬ iˇ˗eu nga?

¹⁸ Mˬ kʼoeˇ taˆ noeˬ tmˬ˗eu jeˬ jaˆ˗eu deuˬ˗euˬ gʼaˇ duˬ, ‘muiˬ˗eu shawˇ˗eu gaˇ ma’ heu mˬ kʼoeˇ taˆ jaˆ˗eu “Miˬyehˇ˗euˬ Eˬdeˬ yaˇ kmˇ”˗ahˇ sheuˬ gʼeh˗eu meh. (Pah mehˬ˗eu 2:7) Miˇ tsaˬ kʼoeˇ taˆ noeˬ tmˬ˗eu jeˬ jaˆ˗eu deuˬ˗euˬ gʼaˇ duˬ naˇ, gaˇ ma heu kahˇ Yeˬsuˇ uˆ lahˇ˗eu 1,000 kʼoꞈ aˇ yamˬ jiˇ leˇ dzaˬ˗ahˇ sheuˬ gʼeh˗awˇ, teu ngeh tsawˇ haˬ yawˬ gʼaˬ na luꞈ byah kuꞈ˗eu tsawˇ haˬ pyeuꞈ laˇ˗eu meh. Nawˇ gaˇ ma heu kahˇ˗ahˇ cah luꞈ naˇ, nahˇ gʼoꞈ taˬ gʼoꞈ haw. Miˇ shuiꞈ˗ahˇ maˬ le keuˆ˗euˬ kʼoeˇ keuˆ ni gaˇ ma heu kahˇ˗ahˇ cah daˆ leꞈ˗awˬ. Lehˬ laˇ ca laˇ˗eu jeˬ maˬ jaˆ ni cah leꞈ luꞈ˗uˇ.