1-2. (a) Aˬ dui Yeˬsuˇ˗euˬ dehꞈ ziˇ gaˇ kawˆ hawˇ˗eu aˬ yawꞈ neh Miˬyehˇ˗euˬ gaˇ mˇ yaꞈ˗euˬ gaˇ kawˆ˗ahˇ shaˇ noeˬ shaˇ sawˇ˗eu heu naˇ, aˬ dui˗ahˇ aˬ joˆ˗ehˇ bi gʼeh laˇ˗eu nga? (b) Aˬ dui heu kawˆ laꞈ kʼoeˇ aˬ jeˬ˗euˬ gaˇ kawˆ ja sawˇ˗eu nga?

 Aˬ dui gaˬ˗eu tiˬ gʼaˬ gʼaˬ shiˇ ngeh aˬ dui aˬ yawꞈ˗ahˇ yaw kʼaˆ˗ehˇ noeˬ mawˇ˗eu ma. Aˬ yawꞈ maꞈ yaw kʼaˆ˗ehˇ naˇ naˇ˗ehˇ shiˇ˗euˬ naˇ ngehˬ˗ehˇ dzehˬ, gaˇ kawˆ teu˗ahˇ kʼaˇ noeˬ doˆ laˇ ngeh aˬ dui˗euˬ nui ma˗ahˇ naˇ dui dui laˇ nya˗eu meh. Ehˇ kʼawꞈ aˇ yamˬ myahˇ laˇ ngeh tiˬ jawˇ aˬ yawꞈ neh mehˬ yaꞈ tsoˆ yaꞈ˗euˬ jeˬ, gʼaˬ biꞈ yaꞈ˗euˬ jeˬ, aˬ dui laˬ kʼaˬ bi cehˇ˗eu gʼaˇ duˬ ngehˬ yaꞈ mˇ yaꞈ˗euˬ jeˬ˗ahˇ kʼaˇ noeˬ doˆ laˇ ngeh, aˬ dui˗ahˇ laˬ kʼaˬ cehˇ kʼoꞈ laˇ nya˗eu meh.

² Teu gaˇ duˇ ni aˬ dui Yeˬsuˇ neh naˇ naˇ gawˇ gawˇ˗ehˇ shiˇ˗euˬ gaˇ kawˆ˗ahˇ gui ngeh, aˬ dui˗euˬ nui ma˗ahˇ yaw kʼaˆ˗ehˇ deuˬ laˇ˗eu meh. Noeˬ mawˇ˗eu mehˬ bawˬ aˇ yamˬ heu laꞈ kʼoeˇ ngehˬ˗ehˇ dzehˬ, aˬ dui Yeˬsuˇ˗euˬ ka kʼoꞈ˗eu jeˬ˗euˬ aˇ yeˇ huiˬ˗eu gaˇ kawˆ˗ahˇ aˇ yamˬ yuˇ˗awˇ yaw kʼaˆ˗ehˇ shaˇ noeˬ shaˇ sawˇ˗eu ma. (1 Gawˇliˬtu 11:24, 25) Ehˇ kʼawꞈ aˬ dui Yeˬsuˇ neh miˇ tsaˬ kʼoeˇ taˆ jawˇ ngeh ngehˬ yaꞈ mˇ yaꞈ˗euˬ jeˬ˗ahˇ shaˇ noeˬ kʼoꞈ ngeh laˬ kʼaˬ cehˇ laˇ˗eu meh. Kʼoeˇ naˇ Yeˬsuˇ nymˬ˗mˇ aˬ jeˬ mˇ luꞈ˗awˇ mehˬ hu paw aˬ jeˬ mˇ˗eu lehˇ gʼeh˗eu gaˇ kawˆ heu˗ahˇ shaˇ noeˬ˗eu heu jiˇ gʼaˬ bi ahˇ laˇ˗eu meh. Teu hawˇ˗eu Yeˬsuˇ˗euˬ nui gaˬ˗ahˇ shaˇ noeˬ shaˇ sawˇ˗eu heu naˇ, aˬ dui˗ahˇ guiˬ lahˬ huiˬ˗eu lehˇ laꞈ neh mˇ mawˇ ni laˆ noeˬ nehˬ laꞈ˗eu meh. Gaˇ kawˆ heu aˬ dui heu kawˆ laꞈ kʼoeˇ ja sawˇ ma.

3. Aˬ dui ka kʼoꞈ˗eu jeˬ˗euˬ gʼaˇ duˬ aˬ jeˬ miˇ neh guiˬ lahˬ huiˬ paˬ˗ehˇ gʼeh˗eu nga?

³ Aˬ dui Yeˬsuˇ˗euˬ dehꞈ ziˇ gaˇ kawˆ hawˇ˗eu Yeˬsuˇ neh shiˇ˗euˬ gaˇ kawˆ˗ahˇ shaˇ noeˬ shaˇ sawˇ ngeh guiˬ lahˬ huiˬ dui dui˗eu ma. Yeˬsuˇ miˇ tsaˬ kʼoeˇ taˆ Miˬyehˇ˗euˬ gaˇ mˇ ngeh, yawˬ gʼaˬ na luꞈ˗ahˇ Miˬyehˇ Miˇkʼahˬ biꞈ˗eu guiˬ lahˬ deuˬ˗euˬ gaˇ kawˆ mehˬ˗eu meh. Aˬ dui Miˬyehˇ Miˇkʼahˬ yaw tsaˬ yaw dawˇ gaˇ kawˆ˗ahˇ aˇ poeˬ taˬ baw dui dui˗eu ma. Kʼoeˇ naˇ ka kʼoꞈ˗eu jeˬ heu, aˬ dui˗ahˇ Yeˬhawˇbaˬ hawˇ˗eu  Yeˬsuˇ nehˬ˗ehˇ jiˇ muiˬ˗eu cawˬ cawˬ˗eu jeˬ jaˆ ni caw ba nehˬ˗eu miˇ neh guiˬ lahˬ huiˬ˗eu ma. Yeˬsuˇ˗ahˇ kʼaˇ jah˗eu tsawˇ haˬ yawˬ gʼaˬ na luꞈ mˬ maˬ maˬ byaˆ zaˇ ziˇ dehꞈ˗eu jeˬ za˗eu uˬ taꞈ, shiˇ dzeuˇ˗euˬ yawˬ ha gaˬ˗eu deuˬ nehˬ˗ehˇ jiˇ paˇ ya mawˇ dzoeˇ˗eu noeˬ tmˬ˗eu jeˬ jaˆ˗eu meh. (Yoˇhaˬ 5:28, 29; Loˇmaˆ 6:23) Maˇ diˇ naˇ, aˬ dui guiˬ lahˬ heu deuˬ˗ahˇ za geuˇ paˬ˗ehˇ tiˬ jeˬ˗iˬ mˇ taˬ˗euˬ maˬ jaˆ˗a. Kʼoeˇ naˇ aˬ dui Yeˬhawˇbaˬ hawˇ˗eu Yeˬsuˇ neh aˬ dui˗euˬ gʼaˇ duˬ mˇ nehˬ laꞈ˗euˬ jeˬ˗ahˇ tiˬ jeˬ gʼeh nehˬ˗iˬ guiˬ lahˬ maˬ kʼoꞈ nehˬ jiˇ nya˗a. (Loˇmaˆ 5:8, 20, 21) Ehˇ kʼawꞈ aˬ dui yawˬ gʼaˬ na luꞈ guiˬ lahˬ aˇ naˆ ni huiˬ˗eu lehˇ mˇ mawˇ nya˗eu meh. Aˬ joˆ˗ehˇ mˇ mawˇ nya˗eu nga?

4. Maˬliˇ Maˬgaˬdaˬlaˇ Yeˬsuˇ neh mˇ nehˬ˗euˬ jeˬ˗ahˇ guiˬ lahˬ huiˬ˗eu lehˇ aˬ joˆ˗ehˇ mˇ mawˇ˗euˬ nga? (Aˇ baˇ˗ahˇ haw.)

⁴ Aˬ dui Yuˇdaˆ tsawˇ haˬ tiˬ gʼaˬ pyeuꞈ˗eu Maˬliˇ Maˬgaˬdaˬlaˇ˗euˬ gaˇ kawˆ˗ahˇ haw kaˇ˗euˇ. Aˬ yawꞈ˗euˬ laꞈ kʼoeˇ nehꞈ 7 mawˇ ahˇ leˇ taˬ˗euˬ miˇ neh yaw kʼaˆ˗ehˇ ya shaˬ luꞈ˗eu meh. Aˬ yawꞈ buˬ˗iˇ nya˗eu gaˇ ma maˬ paˇ dahˇ miˇ˗a lehˇ noeˬ˗eu tehꞈ˗a. Yeˬsuˇ aˬ yawꞈ˗ahˇ laˆ bahˬ luꞈ˗eu nehꞈ deuˬ˗ahˇ teh doˆ nehˬ ngeh, aˬ yawꞈ guiˬ lahˬ aˇ naˆ ni huiˬ paˬ nga lehˇ shaˇ noeˬ haw sheˇ. Aˬ yawꞈ guiˬ lahˬ aˇ dzehˬ˗ehˇ huiˬ˗eu miˇ neh, Yeˬsuˇ˗euˬ mehˬ nah caw teh˗eu tiˬ gʼaˬ pyeuꞈ laˇ˗euˬ meh. Aˬ yawꞈ aˬ yawꞈ˗euˬ aˇ yamˬ hawˇ˗eu gʼaˬ uˬ taꞈ, pyuˇ shuiˇ myawˬ gahˬ deuˬ˗ahˇ zmˬ˗awˇ, Miˬyehˇ gaˇ laꞈ kʼoeˇ Yeˬsuˇ˗ahˇ caw ba nehˬ˗euˬ meh. (Luˇkaꞈ 8:1-3) Maˬliˇ Yeˬsuˇ neh nehꞈ teh doˆ nehˬ˗euˬ miˇ neh guiˬ lahˬ huiˬ dui dui luꞈ kʼawꞈ, Yeˬsuˇ aˬ yawꞈ˗euˬ gʼaˇ duˬ teu naˆ maˬ tseˇ huiˬ˗eu gaˇ mˇ˗eu lehˇ gʼeh˗eu gaˇ kawˆ˗ahˇ aˬ yawꞈ maˬ siˬ nya˗a. Yeˬsuˇ tsawˇ haˬ zaˬ yawˬ gʼaˬ na luꞈ˗euˬ gʼaˇ duˬ, aˬ yawꞈ˗euˬ ziˇ lawˇ nehˬ˗eu lehˇ gʼeh˗eu meh. Teu naˇ aˬ yawꞈ˗ahˇ “kʼaˇ jah˗eu tsawˇ haˬ” mˬ maˬ maˬ byaˆ zaˇ ziˇ dehꞈ˗eu jeˬ bi za˗eu gʼaˇ duˬ meh. (Yoˇhaˬ 3:16) Maˬliˇ teu ngeh gaˇ kawˆ teu˗ahˇ maˬ siˬ nya kʼawꞈ, Yeˬsuˇ˗ahˇ saˇ jaˇ ziꞈ˗awˇ guiˬ lahˬ huiˬ˗eu gaˇ kawˆ mˇ mawˇ˗euˬ meh. Aˬ yawꞈ Yeˬsuˇ zeuˇ liˬ kʼoeˇ taˆ naˇ dui dui˗eu laꞈ kʼoeˇ shaˬ luꞈ ngeh yamˬ˗ahˇ jiˇ tiˬ gaˇ˗iˬ maˬ cehˆ ni Yeˬsuˇ˗euˬ gaˇ dzeˇ yawꞈ luꞈ˗awˇ, Yeˬsuˇ hawˇ˗eu nui deuˬ˗ahˇ gʼaˬ biꞈ˗eu meh. (Yoˇhaˬ 19:25) Yeˬsuˇ shiˇ dzeuˇ ngeh jiˇ Maˬliˇ hawˇ˗eu dzaˇ˗i zaˬ miˬ aˬ buˇ nyiˬ gʼaˬ tsiˇ yaw shaw yuˇ˗awˇ, lmˬ bymˇ˗ahˇ laˇ˗euˬ meh. (Maˬkuˆ 16:1, 2) Maˬliˇ teu loꞈ˗ehˇ saˇ jaˇ ziꞈ˗euˬ miˇ neh guiˬ lahˬ za˗euˬ meh. Aˬ yawꞈ gʼoꞈ dehꞈ laˇ˗euˬ Yeˬsuˇ nehˬ˗ehˇ ya mawˇ˗awˇ ya ngehˬ cawˬ˗euˬ meh. Gʼaˬ kʼehˇ deuˬ myaˬ tiˬ paˆ kʼawꞈ, aˬ kawˬ˗aˬ heu˗ahˇ maˬ za˗aˬ.—Yoˇhaˬ 20:11-18.

5. Yeˬhawˇbaˬ hawˇ˗eu Yeˬsuˇ neh mˇ nehˬ laꞈ˗euˬ jeˬ˗euˬ gʼaˇ duˬ guiˬ lahˬ huiˬ˗eu lehˇ aˬ joˆ˗ehˇ mˇ mawˇ nya˗eu nga?

 ⁵ Aˬ dui jiˇ Miˬyehˇ Miˇkʼahˬ˗euˬ gʼaˇ duˬ yawˬ ha˗euˬ gʼaˬ hawˇ˗eu aˇ yamˬ uˬ taꞈ, pyuˇ shuiˇ myawˬ gahˬ zmˬ˗awˇ Yeˬhawˇbaˬ hawˇ˗eu Yeˬsuˇ neh mˇ nehˬ laꞈ˗euˬ jeˬ˗euˬ gʼaˇ duˬ guiˬ lahˬ huiˬ˗eu lehˇ mˇ mawˇ nya meh. Yaw jeˬ ma jeˬ, aˇ maꞈ aˇ muˇ˗euˬ nymˇ deuˬ tsoˆ gaˇ, laˆ saˆ gaˇ caw ba nehˬ nya meh.

6. Ka kʼoꞈ˗eu jeˬ heu naˇ, aˬ dui yawˬ gʼaˬ na luꞈ˗ahˇ biꞈ˗euˬ laꞈ saw pyeuꞈ˗eu lehˇ aˬ jeˬ miˇ neh ehˇ nya˗eu nga?

⁶ Aˬ dui Yeˬhawˇbaˬ hawˇ˗eu Yeˬsuˇ aˬ dui˗ahˇ aˇ naˆ ni gaˬ˗eu lehˇ shaˇ noeˬ shaˇ sawˇ˗eu heu naˇ, aˬ dui˗ahˇ aˬ yawꞈ nyaꞈ˗ahˇ gaˬ kʼoꞈ ni laˆ noeˬ nehˬ laꞈ˗eu meh. (1 Yoˇhaˬ 4:10, 19) Yeˬsuˇ ngaˬ˗euˬ gʼaˇ duˬ shiˇ ngaˬ lehˇ siˬ laˇ ngeh ngehˬ˗ehˇ dzehˬ, aˬ dui aˬ yawꞈ˗ahˇ paˇ gaˬ dzehˬ laˇ˗eu meh. Gʼaˬ kʼehˇ Pawˇluˆ jiˇ gaˇ kawˆ heu˗ahˇ siˬ nya˗eu meh. Aˬ yawꞈ Gaˬlaˬtiˆ meuˬ˗ahˇ jawˇ˗eu Ka li zaˬ deuˬ˗ahˇ “ngaˬ˗ahˇ gaˬ˗awˇ ngaˬ˗euˬ gʼaˇ duˬ gʼawˇ mawˇ damˬ nehˬ le˗euˬ Miˬyehˇ˗euˬ Zaˬmaˇ” lehˇ boꞈ nehˬ˗awˇ, guiˬ lahˬ huiˬ˗eu lehˇ mˇ mawˇ˗euˬ meh. (Gaˬlaˬtiˆ 2:20) Yeˬhawˇbaˬ nawˬ˗ahˇ aˬ yawꞈ˗euˬ cawˬ bi pyeuꞈ laˇ˗eu lehˇ kuˇ˗eu gʼaˇ duˬ, Yeˬsuˇ˗euˬ ka kʼoꞈ˗eu jeˬ˗ahˇ dawˬ pehˬ taˬ˗eu meh. (Yoˇhaˬ 6:44) Yeˬhawˇbaˬ nawˬ˗euˬ laꞈ kʼoeˇ jaˆ˗eu yaw muiˬ tiˬ jeˬ na˗ahˇ haw mawˇ ngeh, nawˬ˗ahˇ aˬ yawꞈ˗euˬ cawˬ bi pyeuꞈ laˇ˗eu gʼaˇ duˬ poeˬ dui dui˗eu jeˬ biꞈ˗euˬ lehˇ ya siˬ ngeh, nawˬ˗euˬ nui ma˗ahˇ zaw dui dui laˇ˗eu maˬ ngeuˇ nya loˇ? Yeˬsuˇ hawˇ˗eu Yeˬhawˇbaˬ˗ahˇ gaˬ dzehˬ laˇ˗eu maˬ ngeuˇ nya loˇ? Yawˬ ha˗ahˇ heu loꞈ˗ehˇ naˇ haˬ ‘Nui gaˬ heu naˇ, aˬ jeˬ mˇ ni laˆ noeˬ nehˬ laꞈ˗eu nya?ʼ

7. Aˇ baˇ laꞈ kʼoeˇ ya mawˇ˗eu loꞈ˗ehˇ, aˬ dui Yeˬhawˇbaˬ hawˇ˗eu Yeˬsuˇ˗ahˇ gaˬ˗eu lehˇ aˬ joˆ˗ehˇ mˇ mawˇ nya˗eu nga? (2 Gawˇliˬtu 5:14, 15; 6:1, 2)

⁷ Yeˬhawˇbaˬ hawˇ˗eu Yeˬsuˇ˗ahˇ gaˬ˗eu nui gaˬ heu naˇ, aˬ dui˗ahˇ aˬ cawˬ˗ahˇ gaˬ ni laˆ noeˬ nehˬ. (2 Gawˇliˬtu 5:14, 15; 6:1, 2-ahˇ gui.) Aˬ dui aˬ cawˬ˗ahˇ gaˬ˗eu lehˇ mˇ mawˇ nya˗eu tiˬ jeˬ naˇ, tsaꞈ gaˬ˗eu gaˇ˗ahˇ nui ma keuˆ˗eu laꞈ kʼoeˇ kʼaˇ gʼeh nya gaˇ neh leh jeh˗awˇ mˇ˗eu heu meh. Aˬ dui tsawˇ jeuˬ tsawˇ ca, dehꞈ jeˬ dehꞈ kawˆ, dehꞈ˗eu aˇ tiˆ beu gaˇ kʼawꞈ maˬ haw teˬ. Aˬ dui heu loꞈ˗ehˇ jahˇ˗eu heu neh Yeˬhawˇbaˬ “tsawˇ haˬ yawˬ gʼaˬ na luꞈ ka  kʼoꞈ˗eu jeˬ bi za mawꞈ˗awˇ, yaw tsaˬ yaw dawˇ jeˬ˗ahˇ bi siˬ nya mawꞈ˗eu” nui noeˬ˗ahˇ mˇ caw luꞈ˗eu ma.—1 Tiˆmoˇseˬ 2:4.

8. Aˬ dui mehˇ nmˇ deuˬ˗ahˇ nui gaˬ aˬ joˆ˗ehˇ mˇ mawˇ nya˗eu nga?

⁸ Kʼoeˇ naˇ aˬ dui aˬ dui˗euˬ mehˇ nmˇ deuˬ˗ahˇ gaˬ˗eu lehˇ mˇ mawˇ˗eu heu neh, Yeˬhawˇbaˬ hawˇ˗eu Yeˬsuˇ˗ahˇ gaˬ˗eu lehˇ bi mawˇ˗eu ma. (1 Yoˇhaˬ 4:21) Aˬ dui mehˇ nmˇ deuˬ˗ahˇ nui ma keuˆ˗eu ma. Aˬ dui aˬ yawꞈ maꞈ shaˬ zahˬ puˬ luꞈ ngeh caw ba nehˬ˗awˇ, yawˬ ha gaˬ˗eu gʼaˬ bi shiˇ ngeh gʼaˬ biꞈ nehˬ˗eu uˬ taꞈ, jawˇ saˇ maˬ doˆ ngeh gʼa˗iˇ˗awˇ, gʼaˬ baˬ luꞈ ngeh jiˇ kʼaˇ gʼeh nya gaˇ neh gʼaˬ biꞈ nehˬ˗eu ma. (2 Gawˇliˬtu 1:3-7; 1 Teˇsaˬloˇni 5:11, 14) Aˬ dui “yaw tsaˬ yaw dawˇ tsawˇ haˬ tiˬ gʼaˬ neh guiˬ lahˬ shaˇ˗euˬ˗aˬ, baoˬ jaˆ˗eu meh” lehˇ siˬ nya˗eu miˇ neh, aˬ yawꞈ maꞈ˗euˬ gʼaˇ duˬ guiˬ lahˬ shaˇ nehˬ˗eu ma.—Yaˬkoˆ 5:16.

9. Aˬ dui mehˇ nmˇ deuˬ˗ahˇ gaˬ˗eu lehˇ aˬ joˆ˗ehˇ paˇ mˇ mawˇ nya nga siˬ?

⁹ Aˬ dui mehˇ nmˇ deuˬ nehˬ˗ehˇ tsaˬ leˇ dzoeˇ leˇ˗eu leh jeh˗eu heu neh nui gaˬ mˇ mawˇ˗eu ma. Aˬ dui Yeˬhawˇbaˬ iˬ baˇ pyehˬ˗eu gaˇ kawˆ˗ahˇ kʼaˇ gʼeh nya gaˇ neh leh jeh˗awˇ dzaw geuꞈ˗eu ma. Aˬ dui˗euˬ iˬ baˇ gʼaˇ duˬ Yeˬhawˇbaˬ aˬ yawꞈ˗euˬ Zaˬmaˇ bi shiˇ le˗euˬ naˇ, aˬ dui ngehˬ˗ehˇ dzehˬ mehˇ nmˇ deuˬ˗ahˇ iˬ baˇ pyehˬ nehˬ paˬ˗ehˇ gʼeh˗eu maˬ ngeuˇ nga loˇ? Aˬ dui Yeˬsuˇ neh yaw jeˬ ma jeˬ ja˗euˬ laꞈ kʼoeˇ˗euˬ haiˬ˗eu zaˬ kʼaˆ kʼoeˇ gʼaˬ loꞈ˗ehˇ maˬ pyeuꞈ mawꞈ. Sahˬ paˬ aˬ yawꞈ˗ahˇ dziˇ dzoˆ gʼawˬ mya ni daˆ˗eu byehˇ nehˬ˗euˬ kʼawꞈ, aˬ yawꞈ naˇ yawˬ ha˗euˬ cawˬ dziˇ dzoˆ ui cuiˆ na daˆ gaˇ maˬ byehˇ nehˬ˗aˬ. (Maꞈtehˬ 18:23-35) Aˇ muˇ laꞈ kʼoeˇ˗euˬ mehˇ nmˇ tiˬ gʼaˬ gʼaˬ nehˬ˗ehˇ gaˇ kawˆ jaˆ luꞈ naˇ, Noeˬ mawˇ˗eu mehˬ bawˬ maˬ keuˆ laˇ mi naˆ˗ehˇ yawˬ ha jawˇ paw neh dahˬ beh˗awˇ laˆ tsaˬ laˆ dzoeˇ kʼoꞈ nya meh laˬ? (Maꞈtehˬ 5:23, 24) Toˆ˗ehˇ jahˇ˗eu teu naˇ, aˬ dui Yeˬhawˇbaˬ hawˇ˗eu Yeˬsuˇ˗ahˇ gaˬ dui dui˗eu lehˇ mˇ mawˇ˗eu jeˬ pyeuꞈ meh.

10-11. Aˇ muˇ˗ahˇ sheuˬ gʼeh˗eu deuˬ Yeˬhawˇbaˬ hawˇ˗eu Yeˬsuˇ˗ahˇ gaˬ˗eu lehˇ aˬ joˆ˗ehˇ mˇ mawˇ nya˗eu nga? (1 Beˬtuˆluˆ 5:1, 2)

¹⁰ Aˇ muˇ˗ahˇ sheuˬ gʼeh˗eu deuˬ Yeˬhawˇbaˬ hawˇ˗eu Yeˬsuˇ˗ahˇ gaˬ˗eu lehˇ aˬ joˆ˗ehˇ mˇ mawˇ nya˗eu nga? Mˇ mawˇ nya˗eu aˇ yeˇ huiˬ˗eu tiˬ jeˬ naˇ, Yeˬsuˇ˗euˬ yawˇ deuˬ loˬ˗eu jeˬ˗ahˇ ngehˬ gʼeh nehˬ˗eu heu neh meh. (1 Beˬtuˆluˆ 5:1, 2-ahˇ gui.) Gaˇ kawˆ heu nehˬ˗ehˇ taꞈ leˇ˗awˇ, Yeˬsuˇ gʼaˬ kʼehˇ Beˬtuˆluˆ˗ahˇ maˇ jawˆ ni dzawˇ nehˬ˗euˬ meh. Beˬtuˆluˆ Yeˬsuˇ˗ahˇ 3 poˆ byah ni byehˇ dzeh˗euˬ tiˬ dehˬ siˬ miˇ neh, aˬ yawꞈ Yeˬsuˇ˗ahˇ aˇ naˆ ni gaˬ˗eu lehˇ mˇ mawˇ mawꞈ˗eu yaw duˬ baw meh. Yeˬsuˇ gʼoꞈ dehꞈ laˇ gʼaˬ ngeh, Beˬtuˆluˆ˗ahˇ “Yoˇhaˬ˗euˬ aˬ li Siˇmoˬ˗oˇ, nawˇ ngaˬ˗ahˇ gaˬ ma loˇ” lehˇ naˇ haˬ nehˬ˗euˬ meh. Beˬtuˆluˆ Yeˬsuˇ˗ahˇ gaˬ˗eu lehˇ mˇ mawˇ˗eu gʼaˇ duˬ, aˬ jeˬ kʼawꞈ mˇ mawꞈ˗eu yaw duˬ baw meh. Yeˬsuˇ Beˬtuˆluˆ˗ahˇ “Ngaˬ˗euˬ yawˇ deuˬ˗ahˇ bo saˆ˗awˬ” lehˇ ehˇ nehˬ˗euˬ meh. (Yoˇhaˬ 21:15-17) Teu gaˇ neh taꞈ naˇ Beˬtuˆluˆ Yeˬsuˇ˗ahˇ gaˬ˗eu lehˇ mˇ mawˇ˗eu gʼaˇ duˬ, aˬ yawꞈ˗euˬ tiˬ ziˇ Yeˬsuˇ˗euˬ yawˇ deuˬ˗ahˇ yaw muiˬ˗ehˇ ngehˬ gʼeh bo saˆ˗euˬ meh.

¹¹ Aˇ muˇ˗ahˇ sheuˬ gʼeh˗eu deuˬ Noeˬ mawˇ˗eu mehˬ bawˬ aˇ yamˬ heu laꞈ kʼoeˇ Yeˬsuˇ neh Beˬtuˆluˆ˗ahˇ ngehˬ nehˬ˗euˬ dawˬ teu yawˬ ha˗euˬ gʼaˇ duˬ jiˇ aˇ yeˇ huiˬ˗eu lehˇ aˬ joˆ˗ehˇ mˇ mawˇ nya˗eu nga? Kʼoeˇ naˇ mehˇ nmˇ deuˬ jawˇ gaˇ tiˬ kʼehˬ maˬ kaˬ iˇ˗awˇ, gʼaˬ biꞈ nehˬ˗iˇ˗eu heu neh maˬ ehˇ, naˬ leˇ taˬ˗euˬ mehˇ nmˇ deuˬ˗ahˇ Yeˬhawˇbaˬ jawˇ gaˇ gʼoꞈ laˇ nya ni caw ba nehˬ˗eu heu meh maˬ ehˇ, Yeˬhawˇbaˬ hawˇ˗eu Yeˬsuˇ˗ahˇ aˇ naˆ ni gaˬ˗eu lehˇ mˇ mawˇ nya meh. (Yeˬsaˬgeˬlaˇ 34:11, 12) Kʼoeˇ uˬ taꞈ, Noeˬ mawˇ˗eu mehˬ bawˬ˗ahˇ laˇ˗euˬ Jaˇliꞈ dzaw zaˬ deuˬ˗ahˇ maˬ ehˇ, daˬ yah deuˬ˗ahˇ maˬ ehˇ, yaw muiˬ˗ehˇ ngehˬ gʼeh nehˬ˗eu heu neh jiˇ mˇ mawˇ nya meh. Tiˬ nah Yeˬsuˇ˗euˬ zaˬ lahˇ pyeuꞈ laˇ nya˗eu daˬ yah teu deuˬ˗ahˇ lmˇ boˬ ni ha nehˬ laꞈ nyaˬ lehˇ noeˬ leˇ ni ya ngehˬ gʼeh nehˬ˗eu meh.

12. Yeˬsuˇ neh dehꞈ saˬ saˬ ngeh miˇ ngehˬ˗euˬ dawˬ˗ahˇ shaˇ noeˬ shaˇ sawˇ˗eu heu naˇ, aˬ dui˗ahˇ aˬ jeˬ miˇ neh nui kʼaˬ bi ahˇ laˇ˗eu nga? (Yoˇhaˬ 16:32, 33)

¹² Yeˬsuˇ dehꞈ saˬ saˬ ngeh miˇ aˬ yawꞈ˗euˬ zaˬ lahˇ deuˬ˗ahˇ “Miˇ tsaˬ heu kʼoeˇ taˆ, kʼehˬ˗eu kʼaˆ˗eu jeˬ˗ahˇ naw maꞈ ya daˬ tehꞈ˗a. Ehˇ kʼawꞈ, tiˬ pawꞈ˗iˬ taˬ guˆ. Miˇ tsaˬ heu˗ahˇ ngaˇ gʼaˬ leˇ˗euˬ ma” lehˇ ehˇ nehˬ˗euˬ meh. (Yoˇhaˬ 16:32, 33-ahˇ gui.) Yeˬsuˇ˗ahˇ ziˇ jiˇ ngeh keuˆ ni saˇ jaˇ ziꞈ ni maˬ ehˇ, muiˇ˗eu deuˬ˗ahˇ kʼaˬ duˬ ni ciˬ  daˬ peuˬ ni maˬ ehˇ, caw ba nehˬ˗euˬ jeˬ naˇ aˬ jeˬ nga? Yeˬsuˇ Yeˬhawˇbaˬ˗ahˇ gʼoe˗eu meh. Yeˬsuˇ aˬ yawꞈ˗euˬ mehˬ nah caw teh˗eu deuˬ jiˇ teu loꞈ˗ehˇ gʼeh˗eu shaˬ zahˬ˗ahˇ ya puˬ meh lehˇ siˬ nya˗eu miˇ neh, Yeˬsuˇ Yeˬhawˇbaˬ˗ahˇ aˬ yawꞈ˗euˬ zaˬ lahˇ deuˬ˗ahˇ haw piˇ nehˬ laꞈ lehˇ guiˬ lahˬ shaˇ˗euˬ meh. (Yoˇhaˬ 17:11) Gaˇ kawˆ heu˗ahˇ siˬ nya˗eu heu naˇ, aˬ jeˬ miˇ neh nui kʼaˬ bi ahˇ laˇ˗eu nga? Yeˬhawˇbaˬ naˇ muiˇ˗eu deuˬ dawˬ tawˆ luꞈ naˆ maˬ tseˇ baoˬ ahˇ dzehˬ˗eu miˇ neh meh. (1 Yoˇhaˬ 4:4) Yeˬhawˇbaˬ maˬ mawˇ nya˗eu tiˬ jeˬ˗iˬ maˬ jaˆ˗a. Teu miˇ neh aˬ dui Yeˬhawˇbaˬ˗ahˇ gʼoe naˇ, aˬ yawꞈ aˬ dui˗ahˇ guˆ laˇ paˬ˗ehˇ gʼeh˗eu jeˬ˗ahˇ kʼaˬ duˬ ni ciˬ daˬ peuˬ ni caw ba nehˬ laꞈ˗eu yaw duˬ baw meh.

13. Aˬliˇmaꞈtehˬ meuˬ˗ahˇ˗euˬ Yoˇsehˆ nui kʼaˬ ahˇ˗eu lehˇ aˬ joˆ˗ehˇ mˇ mawˇ˗euˬ nga?

¹³ Aˬ dui Aˬliˇmaꞈtehˬ meuˬ˗ahˇ jawˇ˗eu Yoˇsehˆ˗euˬ gaˇ kawˆ˗ahˇ haw kaˇ˗euˇ. Aˬ yawꞈ Yuˇdaˆ tsawˇ haˬ˗euˬ huiˬ dui dui˗eu saˇ naˇ pyeuꞈ˗eu Baꞈ dzah aˇ muˇ laꞈ kʼoeˇ˗euˬ tiˬ gʼaˬ pyeuꞈ˗eu miˇ neh, tsawˇ myahˇ doˆ˗eu tiˬ gʼaˬ pyeuꞈ meh. Ehˇ kʼawꞈ Yeˬsuˇ miˇ tsaˬ kʼoeˇ taˆ Miˬyehˇ˗euˬ gaˇ mˇ˗eu aˇ yamˬ laꞈ kʼoeˇ Yoˇsehˆ nui kʼaˬ maˬ ahˇ˗a. Yoˇhaˬ “Yoˇsehˆ kʼoeˇ gʼaˬ˗aˬ, Yuˇdaˆ tsawˇ haˬ aˬ yuiꞈ aˬ tsu deuˬ˗ahˇ guˆ˗eu miˇ neh, Yeˬsuˇ˗euˬ zaˬ lahˇ ciˬ cuˇ ni geuꞈ kʼoeˬ taˬ˗euˬ tsawˇ haˬ meh” lehˇ ehˇ˗eu meh. (Yoˇhaˬ 19:38) Yoˇsehˆ aˬ yawꞈ Miˬyehˇ Miˇkʼahˬ laˬ kʼaˬ cehˇ˗eu guiˬ lahˬ dawˬ˗ahˇ nui ma ahˇ kʼawꞈ, aˬ yawꞈ Yeˬsuˇ˗ahˇ jah˗eu lehˇ tiˬ gʼaˬ˗iˬ maˬ bi siˬ mawꞈ˗a. Aˬ yawꞈ myaˆ pyawˬ naˇ mehˇ hawˇ˗eu aˇ yaˬ ya smˇ˗iˇ gaˇ guˆ˗eu miˇ neh kʼawꞈ pyeuꞈ nya meh. Ehˇ kʼawꞈ Yeˬsuˇ shiˇ ngeh tiˬ jawˇ Yoˇsehˆ “sahˬ paˬ Piˇlaˆ jawˇ gaˇ nui ma kʼaˬ duˬ ni le˗awˇ, Yeˬsuˇ˗euˬ gʼawˇ mawˇ shaˇ leˇ˗euˬ meh.” (Maˬkuˆ 15:42, 43) Nymˬ˗mˇ poˆ naˇ aˬ yawꞈ Yeˬsuˇ˗euˬ zaˬ lahˇ pyeuꞈ˗eu lehˇ bya cehˆ ni bi mawˇ˗euˬ meh.

14. Tsawˇ haˬ˗ahˇ guˆ˗eu nui ma nehˬ˗ehˇ ya deuˆ ceh ceh luꞈ naˇ, aˬ jeˬ ya jahˇ˗eu nga?

¹⁴ Yoˇsehˆ loꞈ˗ehˇ nawˇ jiˇ tsawˇ haˬ˗ahˇ guˆ haw maˬ loˇ? Sahˬ boꞈ dzaw nymˇ˗ahˇ jawˇ ngeh maˬ ehˇ, gaˇ mˇ duˬ˗ahˇ jawˇ ngeh maˬ ehˇ, yawˬ ha Yeˬhawˇbaˬ˗euˬ Saˇ kiˇ pyeuꞈ˗eu gaˇ kawˆ maˬ ehˇ nehˬ peuˬ ni shaˬ miˇ˗a laˬ? Nawˇ aˬ cawˬ aˬ joˆ˗ehˇ noeˬ˗eu maˬ siˬ lehˇ kʼahˬ lahˇ˗eu miˇ neh tsaꞈ gaˬ˗eu gʼaˬ maˬ pyeuꞈ laˇ ni, iˇ cuꞈ maˬ shawˇ ni nyiˬ naˬ luꞈ de laˬ? Teu deuˬ baˬ da neh tsaˬ˗eu jeˬ˗ahˇ maˬ mˇ ni taˬ gʼeh. Yeˬhawˇbaˬ˗ahˇ guiˬ lahˬ yaw kʼaˆ kʼaˆ˗ehˇ shaˇ. Miˬyehˇ˗ahˇ nawˬ˗euˬ nui noeˬ˗ahˇ mˇ caw nya ni nui kʼaˬ biꞈ nehˬ laꞈ lehˇ tahˬ shaˇ. Nawˬ˗euˬ guiˬ lahˬ shaˇ dawˬ˗ahˇ Yeˬhawˇbaˬ dawˬ kʼoꞈ biꞈ nehˬ laꞈ gaˇ ya mawˇ ngeh, ziꞈ dah ni gʼeh laˇ˗awˇ nui kʼaˬ ahˇ laˇ˗eu meh.—Iˇsaˬyaˇ 41:10, 13.

15. Yeˬsuˇ zaˬ lahˇ deuˬ˗ahˇ bi mawˇ gʼaˬ ngeh, aˬ yawꞈ maꞈ˗euˬ laˬ kʼaˬ cehˇ˗eu jeˬ aˬ yawꞈ maꞈ˗ahˇ aˬ jeˬ mˇ ni laˆ noeˬ nehˬ˗euˬ nga? (Luˇkaꞈ 24:52, 53)

¹⁵ Zaˬ lahˇ deuˬ Yeˬsuˇ shiˇ ngeh nui ma cawˆ dui dui˗eu meh. Aˬ yawꞈ maꞈ˗euˬ jawˇ duˬ˗ahˇ jawˇ˗awˇ shaˇ noeˬ haw sheˇ. Aˬ yawꞈ maꞈ gaˬ dui dui˗eu cawˬ ya smˇ˗euˬ tehꞈ˗ehˇ maˬ ngeuˇ˗eu, aˬ yawꞈ maꞈ˗euˬ noeˬ tmˬ˗eu jeˬ jiˇ tiˬ jeˬ˗iˬ maˬ paˇ jaˆ miˬ˗a lehˇ noeˬ˗eu meh.  (Luˇkaꞈ 24:17-21) Ehˇ kʼawꞈ Yeˬsuˇ aˬ yawꞈ maꞈ˗ahˇ bi mawˇ le ngeh tiˬ jawˇ, aˬ yawꞈ mˇ luꞈ˗eu jeˬ heu naˇ Jaˇliꞈ laꞈ kʼoeˇ˗euˬ maˬ keuˆ laˇ miˇ ehˇ taˬ dawˬ byah laˇ ni mˇ luꞈ˗eu jeˬ pyeuꞈ˗eu lehˇ gʼoˆ shaw leˇ ni caw ba nehˬ˗euˬ meh. Kʼoeˇ naˇ Yeˬsuˇ aˬ yawꞈ maꞈ˗ahˇ aˇ yeˇ huiˬ˗eu gaˇ jiˇ a nehˬ˗euˬ meh. (Luˇkaꞈ 24:26, 27, 45-48) Yeˬsuˇ gʼoˆ dehꞈ laˇ˗euˬ 40 nah byah laˇ˗awˇ mˬ taˆ ya gʼoˆ daˆ leˇ ngeh, zaˬ lahˇ deuˬ nui ma cawˆ cawˆ˗ehˇ jawˇ gaˇ neh laˬ kʼaˬ cehˇ˗eu jeˬ pyeuꞈ laˇ˗euˬ meh. Aˬ yawꞈ maꞈ aˬ yawꞈ maꞈ˗euˬ Sahˬ paˬ dehꞈ luꞈ˗awˇ, aˬ yawꞈ maꞈ˗ahˇ a nehˬ taˬ˗euˬ gaˇ deuˬ mˇ luiˆ nya ni caw ba nehˬ meh lehˇ siˬ nya˗eu miˇ neh laˬ kʼaˬ cehˇ˗eu meh. Laˬ kʼaˬ cehˇ˗eu jeˬ heu naˇ, aˬ yawꞈ maꞈ˗ahˇ Yeˬhawˇbaˬ˗ahˇ maˬ tsehˆ leˇ ni ja ceuˬ ni laˆ noeˬ nehˬ˗euˬ meh.—Luˇkaꞈ 24:52, 53-ahˇ gui; Gʼaˬkʼehˇ 5:42.

16. Aˬ dui Yeˬsuˇ˗euˬ mehˬ nah caw teh˗eu deuˬ˗ahˇ aˬ joˆ˗ehˇ dzaw geuꞈ nya˗eu nga?

¹⁶ Aˬ dui Yeˬsuˇ˗euˬ mehˬ nah caw teh˗eu deuˬ˗ahˇ aˬ joˆ˗ehˇ dzaw geuꞈ nya˗eu nga? Aˬ dui Noeˬ mawˇ˗eu mehˬ bawˬ aˇ yamˬ laꞈ kʼoeˇ tehꞈ˗ehˇ maˬ ngeuˇ˗eu, tiˬ kʼoꞈ kʼoꞈ lah ni Yeˬhawˇbaˬ˗ahˇ uˬ duˬ ya tahˬ gaˇ laˬ kʼaˬ cehˇ˗eu ma. Teu loꞈ˗ehˇ pyeuꞈ nya˗eu gʼaˇ duˬ dehꞈ ziˇ laꞈ kʼoeˇ Miˬyehˇ Miˇkʼahˬ˗ahˇ jeˬ hu ya taˬ˗eu meh. Mehˇ nmˇ gʼawˬ mya gʼaˬ Miˬyehˇ˗euˬ gaˇ mˇ˗eu gʼaˇ duˬ, mehˬ bawˬ˗ahˇ daˆ laˇ˗eu gʼaˇ duˬ, nymˇ jiˇ uˬ duˬ tahˬ˗eu jeˬ aˬ myah luꞈ jahˇ nya˗eu gʼaˇ duˬ, gaˇ mˇ˗eu aˇ yamˬ laˆ paˇ˗euˬ meh. Tiˬ deuˬ na naˇ tsaꞈ gaˬ˗eu deuˬ loˬ˗eu jawˇ duˬ˗ahˇ pawˇ˗iˇ˗awˇ, Miˬyehˇ˗euˬ gaˇ˗ahˇ yaw muiˬ˗ehˇ mˇ nya˗eu gʼaˇ duˬ, pyuˇ shuiˇ myawˬ gahˬ poˆ gaˇ maˬ paˇ leh jeh˗euˬ meh. Ehˇ kʼawꞈ tiˬ deuˬ na˗euˬ gʼaˇ duˬ naˇ, pyuˇ shuiˇ myawˬ gahˬ teu maˬ jaˆ˗ehˇ maˬ geuꞈ nya ni gʼeh˗eu meh. Aˬ dui Yeˬhawˇbaˬ˗euˬ gaˇ mˇ daˆ leꞈ˗eu gʼaˇ duˬ shaˬ zahˬ˗ahˇ ya puˬ kʼawꞈ Miˬyehˇ˗euˬ Miˇkʼahˬ˗ahˇ jeˬ hu taˬ naˇ, Yeˬhawˇbaˬ aˬ dui˗ahˇ guiˬ lahˬ gʼawˬ mya ni biꞈ ma lehˇ saˇ jaˇ dzaˬ taˬ˗euˬ meh.—Dawˬdaˬ 10:22; Maꞈtehˬ 6:32, 33.

17. Tsuiꞈ nuiˆ kʼoꞈ˗euˬ Noeˬ mawˇ˗eu mehˬ bawˬ aˇ yamˬ heu laꞈ kʼoeˇ nawˇ aˬ jeˬ jahˇ˗eu lehˇ noeˬ tsehˆ taˬ de? (Aˇ baˇ-ahˇ haw.)

¹⁷ Aˬ dui Oeˬ siˬ ba la 4 nah jawˇ nah dzeuˇ nyiˬ nah˗ahˇ Noeˬ mawˇ˗eu mehˬ bawˬ jahˇ˗eu aˇ nah˗ahˇ dawˬ luꞈ˗eu ma. Aˬ dui Yeˬsuˇ˗euˬ dehꞈ ziˇ gaˇ kawˆ hawˇ˗eu Yeˬsuˇ shiˇ˗euˬ gaˇ kawˆ uˬ taꞈ, Yeˬhawˇbaˬ hawˇ˗eu Yeˬsuˇ neh mˇ mawˇ˗euˬ nui gaˬ˗euˬ gaˇ kawˆ˗ahˇ shaˇ noeˬ shaˇ sawˇ˗eu gʼaˇ duˬ, Noeˬ mawˇ˗eu mehˬ bawˬ aˇ nah keuˆ laˇ gaˇ dawˬ˗eu maˬ loˬ˗a. Noeˬ mawˇ˗eu mehˬ bawˬ aˇ yamˬ heu˗ahˇ zmˬ˗awˇ shaˇ noeˬ shaˇ sawˇ nya meh. Yaw jeˬ ma jeˬ, aˬ dui Miˇ shuiꞈ dawˬ paˇ Jaˇliꞈ laꞈ kʼoeˇ Dzaw lahˬ B12-A hawˇ˗eu B12-B˗ahˇ “Yeˬsuˇ miˇ tsaˬ kʼoeˇ taˆ dehꞈ saˬ saˬ ngeh jaw˗ahˇ pyeuꞈ yaꞈ˗euˬ gaˇ kawˆ deuˬ” lehˇ ehˇ gaˇ dzawˇ nehˬ taˬ˗euˬ gaˇ kawˆ deuˬ˗ahˇ gui˗awˇ, shaˇ noeˬ shaˇ sawˇ˗eu gʼaˇ duˬ aˇ yamˬ yuˇ doˆ taˬ. Gaˇ kawˆ teu deuˬ˗ahˇ gui ngeh, guiˬ lahˬ huiˬ˗eu nui ma, nui gaˬ, nui kʼaˬ, laˬ kʼaˬ cehˇ˗eu jeˬ myaˬ laˇ ni caw ba nehˬ˗eu Jaˇliꞈ aˇ deuˆ deuˬ˗ahˇ yaw muiˬ˗ehˇ haw taˬ. Kʼoeˇ naˇ guiˬ lahˬ huiˬ˗eu lehˇ mˇ mawˇ nya˗eu jeˬ˗ahˇ yaw muiˬ˗ehˇ shaˇ noeˬ shaˇ sawˇ. Noeˬ mawˇ˗eu mehˬ bawˬ aˇ yamˬ heu laꞈ kʼoeˇ Yeˬsuˇ˗ahˇ noeˬ mawˇ˗eu gʼaˇ duˬ nawˬ neh leh jeh˗awˇ kʼaˇ mˇ˗euˬ jeˬ˗ahˇ Yeˬsuˇ aˇ poeˬ taˬ baw˗eu yaw duˬ baw meh.—Pah mehˬ˗eu 2:19.