1. Nymˬ˗mˇ iˬ nah tsawˇ haˬ gʼawˬ mya ni Jaˇliꞈ-ahˇ aˬ jeˬ miˇ neh maˬ paˇ jah˗euˬ nga?

 Nymˬ˗mˇ iˬ nah˗euˬ tsawˇ haˬ gʼawˬ mya gʼaˬ, tiˬ gʼaˬ-ahˇ˗iˬ maˬ jah coeˇ ni pyeuꞈ luꞈ˗eu meh. Aˬ yawꞈ maꞈ, aˬ yawꞈ maꞈ neh yaw kʼaˆ˗ehˇ taˬ huiˬ˗euˬ miˇ kʼahˬ-ahˇ uˆ lahˇ˗eu gaˇ kawˆ-ahˇ mˇ˗eu deuˬ, jeˬ gaꞈ jeˬ ka mˇ˗eu deuˬ, miˇ tsaˬ zaˬ siˬ nui gahˇ paw mˇ˗eu deuˬ, heu deuˬ-ahˇ nui ma maˬ dawˇ nga lehˇ noeˬ laˇ taˬ˗euˬ meh. Kʼoeˇ naˇ aˬ yawꞈ maꞈ zahˇ aˬ yuiꞈ deuˬ-ahˇ jiˇ yaw zeu maˬ paˇ baw ni pyeuꞈ laˇ taˬ˗euˬ meh. Teu miˇ neh tsawˇ haˬ deuˬ maˬ jah coeˇ ni pyeuꞈ laˇ taˬ˗euˬ heu naˇ, zahˬ leˇ paˬ˗ehˇ gʼeh˗eu jeˬ maˬ ngeuˇ˗a.

2. Ja ceuˬ 119:160-ahˇ ehˇ taˬ˗euˬ loꞈ˗ehˇ aˬ dui aˬ jeˬ˗euˬ gaˇ kawˆ-ahˇ jah nya˗eu nga?

² Yeˬhawˇbaˬ˗euˬ gaˇ mˇ zaˬ pyeuꞈ˗eu aˬ dui Yeˬhawˇbaˬ naˇ “yaw tsaˬ yaw dawˇ˗euˬ Miˬyehˇ pyeuꞈ˗eu” lehˇ siˬ nya˗awˇ, aˬ myah luꞈ aˬ dui˗euˬ gʼaˇ duˬ mˇ meh lehˇ siˬ nya˗eu ma. (Ja ceuˬ 31:5, Yaw shawˇ Yehˇ boꞈ 2018; Iˇsaˬyaˇ 48:17) Aˬ dui Jaˇliꞈ-ahˇ jah nya˗awˇ ‘Miˬyehˇ˗euˬ dawˬ˗euˬ puˇ nmꞈ˗aˬ, yaw tsaˬ yaw dawˇ jeˬ mehʼ lehˇ jiˇ siˬ nya˗eu ma. (Ja ceuˬ 119:160-ahˇ gui.) Aˬ dui Jaˇliꞈ paw nui gahˇ ahˇ˗eu tiˬ gʼaˬ˗euˬ ehˇ dawˬ-ahˇ nui ma tsaˬ˗eu ma. Aˬ yawꞈ heu loꞈ˗ehˇ ehˇ˗eu meh. “Miˬyehˇ neh ehˇ˗euˬ yawˬ jeˬ na luꞈ tsaˬ meh. Yawˬ jeˬ na luꞈ maˇ diˇ byah laˇ˗eu yaw duˬ baw meh. Miˬyehˇ˗euˬ tsawˇ haˬ deuˬ naˇ Miˬyehˇ-ahˇ jah˗eu miˇ neh, Miˬyehˇ neh ehˇ˗euˬ jeˬ-ahˇ jiˇ jah˗eu meh.”

3. Aˬ dui heu kawˆ laꞈ kʼoeˇ aˬ jeˬ˗euˬ gaˇ kawˆ-ahˇ ja sawˇ˗eu nga?

³ Aˬ dui aˬ cawˬ-ahˇ Jaˇliꞈ-ahˇ aˬ dui loꞈ˗ehˇ jah laˇ ni aˬ joˆ˗ehˇ caw ba nehˬ nya˗eu nga? Aˬ dui Jaˇliꞈ-ahˇ aˬ jeˬ miˇ neh jah nya˗eu gaˇ kawˆ 3 jeˬ-ahˇ ja sawˇ ma. Teu naˇ (1) Jaˇliꞈ˗euˬ dawˬ kawˬ-ahˇ maˬ bi paˇ˗iˇ ni yaw muiˬ˗ehˇ laˆ saˆ taˬ˗euˬ (2) maˬ keuˆ laˇ miˇ ehˇ taˬ˗euˬ dawˬ byah laˇ˗eu (3) Jaˇliꞈ tsawˇ haˬ˗euˬ dehꞈ ziˇ beˬ paˇ nehˬ nya˗eu dawˬ ahˇ˗eu, heu deuˬ pyeuꞈ meh.

4. Tiˬ deuˬ na˗aˬ, Jaˇliꞈ heu gaˇ hu yaw oeˇ hmˬ nehˬ˗ehˇ tsaˬ˗eu maˬ siˬ ngaˇ lehˇ aˬ jeˬ miˇ neh noeˬ˗eu nga?

⁴ Yeˬhawˇbaˬ Jaˇliꞈ bi boꞈ˗eu gʼaˇ duˬ, saˇ jaˇ ziꞈ˗eu zaˬ yo aˬ li 40 gʼaˬ ehˇ gʼaˬ ni-ahˇ zmˬ˗euˬ meh. Ehˇ kʼawꞈ ni aˬ yawꞈ maꞈ neh boꞈ˗euˬ laꞈ zaˇ teu, nymˬ˗mˇ iˬ nah aˬ dui˗euˬ saˇ ka-ahˇ tiˬ hmˬ˗iˬ maˬ paˇ jaˆ˗euˬ meh. Nymˬ˗mˇ iˬ nah aˬ dui jawˇ gaˇ jaˆ luꞈ˗eu heu naˇ, gʼawˬ mya poˆ boꞈ poˆ paˇ˗euˬ jeˬ pyeuꞈ meh. Teu miˇ neh nymˬ˗mˇ iˬ nah tiˬ deuˬ na˗aˬ, Jaˇliꞈ heu naˇ yaw beh yaw oeˇ hmˬ nehˬ˗ehˇ tsaˬ˗eu maˬ siˬ ngaˇ lehˇ noeˬ˗eu meh. Aˬ dui gaˇ kawˆ heu-ahˇ nui kʼaˬ tsmˬ laˇ˗eu gʼaˇ duˬ, aˬ joˆ˗ehˇ ya jahˇ˗eu nga lehˇ haw ma.

5. Miˬyehˇ˗euˬ Jaˇliꞈ-ahˇ aˬ joˆ˗ehˇ boꞈ poˆ doˆ˗euˬ nga? (Sahˬ boꞈ baˆ kʼoˆ˗euˬ aˇ baˇ-ahˇ haw.)

⁵ Yeˬhawˇbaˬ aˬ yawꞈ˗euˬ tsawˇ haˬ deuˬ-ahˇ Jaˇliꞈ˗euˬ dawˬ kawˬ maˬ bi byoˆ˗iˇ˗eu gʼaˇ duˬ, gʼawˬ mya poˆ boꞈ poˆ doˆ taˬ lehˇ dawˬ biꞈ˗euˬ meh. Yeˬhawˇbaˬ Iˇsaˬleˬlaˆ˗euˬ sahˬ paˬ deuˬ-ahˇ Miˬyehˇ˗euˬ zahˇ dawˬ kʼoꞈ dawˬ-ahˇ yawˬ ha˗euˬ laꞈ neh boꞈ poˆ doˆ taˬ lehˇ dawˬ biꞈ˗euˬ meh. Kʼoeˇ naˇ, Yeˬhawˇbaˬ Leˬbiˇ tsawˇ haˬ deuˬ-ahˇ tseˇ doˆ˗awˇ, zaˬ lahˇ deuˬ-ahˇ zahˇ dawˬ kʼoꞈ dawˬ biꞈ mehˬ˗euˬ meh. (Dawˬmehˬmehˬ˗eu 17:18; 31:24-26; Neˬhaˬmiˇ 8:7) Yuˇdaˆ tsawˇ haˬ deuˬ Baˬbuˇloˬ-ahˇ bi nyehꞈ gʼeh ngeh, sahˬ boꞈ boꞈ˗eu yaw nya deuˬ Heˬbyehˇ Jaˇliꞈ-ahˇ gʼawˬ mya ni boꞈ poˆ doˆ˗euˬ meh. (Eˇzaˬlaˬ 7:6) Aˬ yawꞈ maꞈ yaw muiˬ˗ehˇ haw haw˗ehˇ boꞈ˗euˬ meh. Aˇ nah naˇ, Jaˇliꞈ boꞈ poˆ doˆ˗eu deuˬ maˬ boꞈ lehˬ˗euˬ lehˇ yaw duˬ bi baw˗eu gʼaˇ duˬ, sahˬ boꞈ aˇ bymˇ aˇ bymˇ lehˇ tehꞈ˗ehˇ maˬ ngeuˇ˗eu, sahˬ boꞈ aˇ mawˇ jiˇ aˇ myaˆ mawˇ byah nga lehˇ jiˇ gui laˇ˗euˬ meh. Ehˇ kʼawꞈ maˬ byah kuꞈ˗eu miˇ neh, boꞈ lehˬ˗euˬ ui cuiˆ na nmˇ jaˆ meh. Ehˇ kʼawꞈ gaˇ kawˆ aˬ yawꞈ tiˬ kawˆ-ahˇ boꞈ poˆ doˆ taˬ˗euˬ gʼawˬ mya ni jaˆ˗eu miˇ neh, teu-ahˇ zmˬ˗awˇ aˬ geu gaˇ boꞈ lehˬ˗euˬ nga lehˇ haw˗eu meh.

6. Boꞈ poˆ doˆ˗euˬ Jaˇliꞈ˗euˬ yaw lehˬ-ahˇ aˬ joˆ˗ehˇ poˆ mawˇ nya˗eu nga?

⁶ Nymˬ˗mˇ iˬ nah Jaˇliꞈ paw nui gahˇ ahˇ˗eu deuˬ, aˬ geu deuˬ-ahˇ boꞈ lehˬ˗euˬ nga lehˇ yaw muiˬ˗ehˇ poˆ tseˇ nya˗eu meh. Yaw jeˬ ma jeˬ, sahˬ boꞈ tiˬ taꞈ-ahˇ tsawˇ haˬ 100 gʼaˬ-ahˇ bi boꞈ poˆ doˆ˗euˬ lehˇ ehˇ˗awˬ, tiˬ gʼaˬ gʼaˬ ui cuiˆ boꞈ lehˬ˗euˬ naˇ, aˬ yawꞈ˗euˬ yaw lehˬ-ahˇ aˬ joˆ˗ehˇ siˬ nya˗eu nga? Aˬ joˆ˗ehˇ siˬ nya nya˗eu nga lehˇ ngeuˇ naˇ, dzeˇ˗eu 99 gʼaˬ neh boꞈ˗euˬ nehˬ˗ehˇ sheu cehˆ nya meh. Teu gaˇ duˇ ni Jaˇliꞈ paw nui gahˇ ahˇ˗eu deuˬ, boꞈ poˆ doˆ taˬ˗euˬ Jaˇliꞈ gʼawˬ mya hmˬ nehˬ˗ehˇ sheu cehˆ˗eu heu neh aˬ geu tsahˇ-ahˇ boꞈ lehˬ˗awˇ aˬ geu gaˇ ga doˆ˗euˬ nga lehˇ siˬ nya˗eu meh.

7. Jaˇliꞈ boꞈ poˆ doˆ˗eu deuˬ yaw muiˬ˗ehˇ haw haw˗ehˇ boꞈ˗euˬ lehˇ aˬ dui-ahˇ aˬ joˆ˗ehˇ siˬ laˇ˗eu nga?

⁷ Jaˇliꞈ-ahˇ boꞈ poˆ doˆ˗eu deuˬ naˇ, maˬ bi lehˬ˗iˇ˗eu gʼaˇ duˬ yaw kʼaˆ˗ehˇ leh jeh˗awˇ mˇ˗euˬ meh. Aˬ dui yaw jeˬ ma jeˬ tiˬ hmˬ-ahˇ haw kaˇ˗euˇ. Oeˇ dui dui˗awˇ byah jiˇ˗eu boꞈ poˆ doˆ˗euˬ Heˬbyehˇ Jaˇliꞈ heu naˇ, A.D. 1008 hawˇ˗eu 1009 heu kaˬ-ahˇ jaˆ yaꞈ˗euˬ meh. Teu-ahˇ Leˇniˬgaˬ˗lehˬ Koˇdehˬ˗suiꞈ lehˇ kuˇ˗eu meh. Ehˇ kʼawꞈ maˬ myahˇ laˇ˗euˬ heu kaˬ-ahˇ Leˇniˬgaˬ˗lehˬ Koˇdehˬ˗suiꞈ naˆ maˬ tseˇ 1,000 kʼoꞈ ehˇ gʼaˬ ni oeˇ dzehˬ˗eu boꞈ poˆ doˆ taˬ˗euˬ Jaˇliꞈ˗euˬ aˇ tsehˆ gʼawˬ mya ni-ahˇ poˆ mawˇ˗euˬ meh. Teu miˇ neh tiˬ deuˬ na˗aˬ, 1,000 kʼoꞈ ehˇ gʼaˬ ni aˇ yamˬ heu laꞈ kʼoeˇ Leˇniˬgaˬ˗lehˬ Koˇdehˬ˗suiꞈ heu-ahˇ neh gʼawˬ mya poˆ boꞈ poˆ doˆ laꞈ˗euˬ miˇ neh, maˬ myahˇ laˇ˗euˬ heu kaˬ-ahˇ poˆ mawˇ˗euˬ oeˇ dui dui˗eu Jaˇliꞈ teu deuˬ nehˬ˗ehˇ gʼawˬ naˆ ni beu gaˇ˗eu paˬ lehˇ kʼahˬ lahˇ˗eu meh. Ehˇ kʼawꞈ maˇ diˇ naˇ maˬ beu gaˇ˗a. Jaˇliꞈ paw nui gahˇ ahˇ˗eu deuˬ, dawˬ zmˬ jeˬ zmˬ kawˆ ui cuiˆ na beu gaˇ kʼawꞈ dawˬ tsuiꞈ maˬ paˇ˗iˇ gaˇ ya mawˇ˗euˬ meh.

8. Boꞈ poˆ doˆ paˇ˗euˬ Gaˬliˇ Jaˇliꞈ-ahˇ gaˇ hu˗euˬ paˇ dmˬ deuˬ nehˬ˗ehˇ sheu cehˆ haw ngeh aˬ jeˬ ya mawˇ˗eu nga?

⁸ Dahˬ beh˗euˬ Ka li zaˬ deuˬ jiˇ ni Heˬbyehˇ Jaˇliꞈ boꞈ poˆ doˆ paˇ˗euˬ loꞈ˗ehˇ duˇ ni, aˬ yawꞈ maꞈ Gaˬliˇ Jaˇliꞈ 27 dmˬ boꞈ˗awˇ, yaw muiˬ˗ehˇ haw haw˗ehˇ boꞈ poˆ doˆ˗awˇ mehˬ bawˬ hawˇ˗eu tsaꞈ gaˬ˗eu gaˇ-ahˇ zmˬ˗eu meh. Gaˬliˇ Jaˇliꞈ heu-ahˇ aˬ yawꞈ˗euˬ saˇ ka-ahˇ boꞈ˗euˬ paˇ dmˬ nui deuˬ nehˬ˗ehˇ sheu cehˆ ngeh, Jaˇliꞈ paw nui gahˇ ahˇ˗eu tiˬ gʼaˬ “Boꞈ poˆ doˆ˗euˬ Gaˬliˇ Jaˇliꞈ heu naˇ, paˇ dmˬ nui deuˬ naˆ maˬ tseˇ myaˬ dzehˬ nga” lehˇ ehˇ˗eu meh. Paˇ dmˬ tiˬ dmˬ-ahˇ (Anatomy of the New Testament) jiˇ heu loꞈ˗ehˇ ehˇ taˬ˗euˬ meh. “Nymˬ˗mˇ iˬ nah aˬ dui gui luꞈ˗eu Gaˬliˇ Jaˇliꞈ laꞈ kʼoeˇ˗euˬ dawˬ heu naˇ, yaw beh Jaˇliꞈ boꞈ˗eu deuˬ neh boꞈ˗euˬ loꞈ˗ehˇ duˇ leˇ meh lehˇ jah nya meh.”

9. Iˇsaˬyaˇ 40:8-ahˇ haw ngeh, Jaˇliꞈ nehˬ˗ehˇ taꞈ leˇ˗awˇ aˬ jeˬ˗euˬ yaw tsaˬ yaw dawˇ gaˇ kawˆ ngehˬ taˬ˗euˬ nga?

 ⁹ Dzeuˇ laꞈ˗euˬ aˇ nah aˇ yamˬ laꞈ kʼoeˇ Jaˇliꞈ-ahˇ boꞈ poˆ doˆ˗eu deuˬ yaw muiˬ˗ehˇ haw haw˗ehˇ boꞈ˗euˬ miˇ neh, nymˬ˗mˇ iˬ nah muiˬ dui tsaˬ dui dui-eu Jaˇliꞈ jaˆ luꞈ˗eu meh. b Yeˬhawˇbaˬ aˬ yawꞈ˗euˬ dawˬ-ahˇ aˬ dui-ahˇ bi gui nya˗eu gʼaˇ duˬ yaw muiˬ˗ehˇ laˆ saˆ taˬ˗euˬ yaw duˬ baw meh. (Iˇsaˬyaˇ 40:8-ahˇ gui.) Ehˇ kʼawꞈ Jaˇliꞈ maˬ poˆ maˬ paˇ laˇ ni yaw muiˬ˗ehˇ laˆ saˆ taˬ nya˗euˬ heu-ahˇ haw˗awˇ neh tehꞈ˗ehˇ Jaˇliꞈ heu naˇ, Miˬyehˇ˗euˬ muiˬ˗eu shawˇ˗eu yaw sahˇ neh sheuˬ gʼeh˗awˇ boꞈ˗euˬ lehˇ maˬ ehˇ nya˗a lehˇ tiˬ gʼaˬ na ehˇ˗eu meh. Toˆ˗ehˇ naˇ aˬ dui Jaˇliꞈ-ahˇ Miˬyehˇ˗euˬ muiˬ˗eu shawˇ˗eu yaw sahˇ laꞈ kʼoeˇ neh sheuˬ gʼeh˗awˇ boꞈ˗euˬ lehˇ bi jah ziꞈ laꞈ˗euˬ gaˇ kawˆ tiˬ deuˬ na-ahˇ haw ma.

10. 2 Beˬtuˆluˆ 1:21 laꞈ kʼoeˇ˗euˬ dawˬ deuˬ maˇ diˇ tsaˬ˗eu lehˇ bi siˬ laꞈ˗eu maˬ keuˆ laˇ miˇ ehˇ taˬ dawˬ tiˬ hmˬ na-ahˇ ehˇ haw. (Aˇ baˇ-ahˇ haw.)

¹⁰ Jaˇliꞈ laꞈ kʼoeˇ byah laˇ dzeuˇ-euˬ maˬ keuˆ laˇ miˇ ehˇ taˬ dawˬ yaw myaˬ ni ahˇ˗eu meh. Maˬ keuˆ laˇ miˇ ehˇ taˬ dawˬ tiˬ hmˬ na ehˇ taˬ˗euˬ yaw myaˬ yaˇ kʼoꞈ dzeuˇ˗iˇ˗awˇ neh hawˇ˗eu byah laˇ˗euˬ meh. Maˬ keuˆ laˇ miˇ ehˇ taˬ dawˬ teu-ahˇ bi boꞈ˗euˬ gʼaˬ naˇ, Yeˬhawˇbaˬ pyeuꞈ˗eu miˇ neh aˬ dui gaˇ kawˆ teu-ahˇ maˬ zahˬ leˇ. (2 Beˬtuˆluˆ 1:21-ahˇ gui.) Aˬ dui Baˬbuˇloˬ meuˬ bi laˆ cawˆ˗eu maˬ keuˆ laˇ miˇ ehˇ taˬ dawˬ gaˇ kawˆ nehˬ˗ehˇ taꞈ leˇ˗awˇ haw kaˇ˗euˇ. Bawˇlawˇpeh Iˇsaˬyaˇ B.C. 778-ahˇ neh 732-ahˇ keuˆ ni-ahˇ baoˬ kʼaˆ dui dui˗eu Baˬbuˇloˬ meuˬ meuˬ ma bi laˆ cawˆ˗awˇ, meuˬ meuˬ tsoeˬ pyeuꞈ˗iˇ meh lehˇ maˬ keuˆ laˇ mi naˆ˗ehˇ ehˇ taˬ˗euˬ meh. (Iˇsaˬyaˇ 44:27–45:2) Kʼoeˇ naˇ Baˬbuˇloˬ meuˬ-ahˇ deuˆ geuꞈ˗eu gʼaˬ˗euˬ tsawˇ myahˇ jiˇ maˬ keuˆ laˇ mi naˆ˗ehˇ ehˇ taˬ˗awˇ, meuˬ teu meuˬ-ahˇ aˬ joˆ˗ehˇ deuˆ geuꞈ˗eu lehˇ jiˇ duꞈ yawˇ ni ehˇ taˬ˗euˬ meh. (Iˇsaˬyaˇ 13:19, 20) Ehˇ loꞈ˗ehˇ teu loꞈ˗ehˇ pyeuꞈ laˇ˗euˬ meh. B.C. 539-ahˇ Baˬbuˇloˬ Meˬdiˇ Paˇshaˇ neh bi deuˆ gʼaˬ˗euˬ meh. Huiˬ dui dui˗eu meuˬ jaˆ yaꞈ˗euˬ miˇ kʼahˬ, nymˬ˗mˇ iˬ nah tiˬ jeˬ˗iˬ geuꞈ dzaˬ˗eu maˬ ahˇ ni meuˬ meuˬ tsoeˬ pyeuꞈ˗iˇ taˬ˗euˬ meh. Eˆleꞈtawˇniꞈ paw neh Aˬ dui mˬ maˬ maˬ byaˆ zaˇ ziˇ laˬ kʼaˬ cehˇ nya lehˇ ehˇ˗eu paˇ dmˬ laꞈ kʼoeˇ˗euˬ dzaw deuˆ 3 aˇ deuˆ 5-ahˇ Baˬbuˇloˬ meuˬ bi laˆ cawˆ˗eu gaˇ kawˆ Jaˇliꞈ˗ahˇ mehˬ hu paw neh ehˇ taˬ lehˇ ehˇ˗eu biˬdiˬoˬ-ahˇ haw.

11. Daˬyeˬlaˇ 2:41-43 laꞈ kʼoeˇ˗euˬ maˬ keuˆ laˇ miˇ ehˇ taˬ dawˬ nymˬ˗mˇ iˬ nah aˬ joˆ˗ehˇ byah laˇ taˬ˗euˬ nga?

 ¹¹ Jaˇliꞈ laꞈ kʼoeˇ˗euˬ maˬ keuˆ laˇ miˇ ehˇ taˬ dawˬ heu naˇ, yaw beh tehꞈ˗ehˇ byah laˇ˗euˬ maˬ ngeuˇ˗a. Nymˬ˗mˇ iˬ nah jiˇ byah laˇ luꞈ˗eu meh. Yaw jeˬ ma jeˬ, Daˬyeˬlaˇ neh miˇ kʼahˬ-ahˇ uˆ lahˇ˗eu baoˬ jaˆ˗eu Eˬgaˬlamˬ hawˇ˗eu Aˬmeˬliˇkaˬ nehˬ˗ehˇ taꞈ leˇ˗awˇ, maˬ keuˆ laˇ miˇ ehˇ taˬ dawˬ zahˬ leˇ paˬ˗ehˇ byah laˇ taˬ˗euˬ gaˇ shaˇ noeˬ haw sheˇ. (Daˬyeˬlaˇ 2:41-43-ahˇ gui.) Daˬyeˬlaˇ˗euˬ maˬ keuˆ laˇ miˇ ehˇ taˬ dawˬ-ahˇ miˇ kʼahˬ-ahˇ uˆ lahˇ˗eu baoˬ jaˆ˗eu heu pehˬ naˇ, shmˇ loꞈ˗ehˇ “gʼaˬ ahˇ˗eu miˇ kʼahˬ” pyeuꞈ˗eu loꞈ˗ehˇ, miˇ tsaˬ loꞈ˗ehˇ “gʼaˬ baˬ˗eu miˇ kʼahˬ” jiˇ pyeuꞈ meh lehˇ maˬ keuˆ laˇ miˇ maˇ jawˆ ni ehˇ taˬ˗euˬ meh. Ehˇ loꞈ˗ehˇ teu loꞈ˗ehˇ maˇ diˇ pyeuꞈ˗eu meh. Eˬgaˬlamˬ hawˇ˗eu Aˬmeˬliˇkaˬ naˇ shmˇ loꞈ˗ehˇ gʼahˇ˗awˇ, miˇ tsaˬ guiˇ nyiˬ poˆ luꞈ-ahˇ deuˆ gʼaˬ˗euˬ meh. Nymˬ˗mˇ iˬ nah keuˆ ni guiˇ maꞈ paw dzeˇ gʼaˬ kʼaˆ dui dui luꞈ˗a siˬ. Ehˇ kʼawꞈ aˬ yawꞈ maꞈ˗euˬ baoˬ zaˬ lahˇ deuˬ ga ja zaˬ deuˬ˗euˬ saˇ naˇ, jeˬ gaꞈ jeˬ ka hawˇ˗eu uˆ lahˇ˗eu aˇ maꞈ-ahˇ laˆ tsoeˬ˗eu jeˬ-ahˇ zmˬ˗awˇ neh yawˬ ha geuꞈ mawꞈ pyeuꞈ mawꞈ˗eu jeˬ shaˇ luꞈ˗eu miˇ neh gʼaˬ baˬ˗eu meh. Miˇ kʼahˬ-ahˇ uˆ lahˇ˗eu gaˇ kawˆ paw nui gahˇ ahˇ˗eu tiˬ gʼaˬ “Miˇ tsaˬ kʼoeˇ taˆ Diˬmoˬgaˬ˗leˬsiˬ zmˬ˗awˇ uˆ lahˇ˗eu miˇ kʼahˬ deuˬ laꞈ kʼoeˇ Aˬmeˬliˇkaˬ miˇ kʼahˬ loꞈ˗ehˇ heu naˆ naˆ˗ehˇ beu gaˇ˗awˇ gaˇ kawˆ jaˆ˗eu miˇ kʼahˬ maˬ paˇ jaˆ meh” lehˇ ehˇ˗eu meh. Miˇ tsaˬ-ahˇ uˆ lahˇ˗eu baoˬ jaˆ˗eu dzaˇ˗i tiˬ tsehˆ pyeuꞈ˗eu Eˬgaˬlamˬ miˇ kʼahˬ jiˇ maˬ myahˇ laˇ˗euˬ heu kaˬ-ahˇ Yuˇloˬ paw jaˆ˗eu miˇ kʼahˬ-ahˇ uˆ lahˇ˗eu gaˇ kawˆ hawˇ˗eu jeˬ gaꞈ jeˬ ka mˇ˗eu jeˬ nehˬ˗ehˇ taꞈ leˇ˗awˇ muˇ taˬ˗euˬ aˇ muˇ nehˬ˗ehˇ maˬ tsaˬ maˬ dzoeˇ leˇ ni gʼeh˗euˬ meh. Teu loꞈ˗ehˇ gaˇ kawˆ jaˆ˗eu miˇ neh Eˬgaˬlamˬ hawˇ˗eu Aˬmeˬliˇkaˬ miˇ kʼahˬ-ahˇ uˆ lahˇ˗eu baoˬ jaˆ˗eu gʼaˬ pyeuꞈ kʼawꞈ, yaw tsehˆ tsehˆ lehˇ maˬ mˇ mawˇ nya ni shaˬ˗eu meh.

12. Jaˇliꞈ laꞈ kʼoeˇ˗euˬ maˬ keuˆ laˇ miˇ ehˇ taˬ dawˬ heu naˇ, aˬ dui-ahˇ aˬ jeˬ-ahˇ bi jah ziꞈ laꞈ˗eu nga?

¹² Byah laˇ taˬ˗euˬ maˬ keuˆ laˇ miˇ ehˇ taˬ dawˬ heu deuˬ naˇ, mehˬ hu paw nehˬ˗ehˇ taꞈ leˇ˗awˇ Miˬyehˇ neh dzaˬ taˬ˗euˬ saˇ jaˇ dawˬ deuˬ jiˇ maˇ diˇ pyeuꞈ laˇ ngaˇ lehˇ bi jah ziꞈ laꞈ˗eu meh. Aˬ dui jiˇ Ja ceuˬ sahˬ boꞈ boꞈ˗euˬ tiˬ gʼaˬ neh “Sahˬpaˬ Miˬyehˇ˗oˇ, nawˇ ka kʼoꞈ le gaˇ maˬ dawˬ coeˇ laˇ miˇ˗a. Nawˬ˗euˬ dawˬ-ahˇ ngaˇ jah˗eu ma” lehˇ ehˇ˗euˬ loꞈ˗ehˇ noeˬ˗eu ma. (Ja ceuˬ 119:81) Jaˇliꞈ laꞈ kʼoeˇ Yeˬhawˇbaˬ aˬ dui-ahˇ “noeˬ tmˬ” jeˬ biꞈ ma lehˇ saˇ jaˇ dzaˬ taˬ˗euˬ meh. (Yeˬlaˬmiˇ 29:11) Aˬ dui˗euˬ mehˬ hu paw˗euˬ gaˇ kawˆ nehˬ˗ehˇ taꞈ˗eu noeˬ tmˬ˗eu jeˬ heu naˇ, tsawˇ haˬ zaˬ neh leh jeh˗euˬ jeˬ-ahˇ maˬ taꞈ ni Yeˬhawˇbaˬ˗euˬ saˇ jaˇ dawˬ deuˬ-ahˇ jaˆ˗eu meh. Teu miˇ neh Jaˇliꞈ laꞈ kʼoeˇ˗euˬ maˬ keuˆ laˇ miˇ ehˇ taˬ dawˬ deuˬ-ahˇ yaw kʼaˆ kʼaˆ˗ehˇ pyehˆ tseˇ˗eu heu neh Jaˇliꞈ-ahˇ jah ziꞈ laˇ ni leh jeh daˆ leꞈ kaˇ˗euˇ.

13. Ja ceuˬ 119:66, 138-ahˇ haw ngeh, Jaˇliꞈ-ahˇ jah laˇ ni caw ba nehˬ˗eu dzaˇ˗i tiˬ jeˬ naˇ aˬ jeˬ nga?

¹³ Aˬ dui-ahˇ Jaˇliꞈ-ahˇ jah laˇ ni caw ba nehˬ˗eu dzaˇ˗i tiˬ jeˬ naˇ, tsawˇ haˬ deuˬ Jaˇliꞈ˗euˬ nui noeˬ nui duˇ-ahˇ mˇ caw ngeh tiˬ jawˇ dehꞈ ziˇ muiˬ daˆ laˇ gaˇ ya mawˇ˗eu heu meh. (Ja ceuˬ 119:66, 138-ahˇ gui.) Yaw jeˬ ma jeˬ, gʼawˬ˗eu lehˇ gʼeh˗eu nymˇ dahˬ deuˬ Jaˇliꞈ˗euˬ nui noeˬ nui duˇ-ahˇ mˇ caw ngeh tiˬ jawˇ nymˇ dahˬ muiˬ daˆ laˇ˗awˇ laˬ kʼaˬ cehˇ gaˇ ya mawˇ˗euˬ meh. Kʼoeˇ naˇ zaˬ deuˬ kʼawꞈ nui gaˬ tiˬ byah ni jaˆ˗eu nymˇ jiˇ laꞈ kʼoeˇ lmˇ boˬ ni ya huiˬ laˇ˗eu meh.—Eˇpeˇsu 5:22-29.

14. Jaˇliꞈ˗euˬ nui noeˬ nui duˇ-ahˇ maˇ diˇ mˇ caw naˇ dehꞈ ziˇ muiˬ daˆ laˇ˗eu lehˇ aˬ joˆ˗ehˇ siˬ laˇ˗eu nga?

¹⁴ Jaˇliꞈ laꞈ kʼoeˇ˗euˬ nui gahˇ ahˇ˗eu nui noeˬ nui duˇ heu-ahˇ mˇ caw ngeh tiˬ jawˇ guˆ laˇ paˬ˗ehˇ gʼeh˗eu yaw haiˬ yaw doeˇ mˇ˗euˬ deuˬ kʼawꞈ, muiˬ˗eu tsawˇ haˬ pyeuꞈ laˇ˗eu meh. Jehˇ˗kuiꞈ c lehˇ kuˇ˗eu tawˬ zaˬ tiˬ gʼaˬ-ahˇ Jaˇliꞈ˗euˬ nui noeˬ nui duˇ aˬ joˆ˗ehˇ caw ba nehˬ˗euˬ nga lehˇ haw ma. Jehˇ˗kuiꞈ naˇ haiˬ dui doeˇ dui dui˗eu tiˬ gʼaˬ pyeuꞈ meh. Aˬ yawꞈ naˇ sehꞈ˗eu lehˇ bi daˇ taˬ˗euˬ deuˬ laꞈ kʼoeˇ neh kʼaˇ guˆ laˇ paˬ˗ehˇ gʼeh˗eu gʼaˬ pyeuꞈ meh. Tiˬ nah Jaˇliꞈ dzaw gaˇ aˬ yawꞈ nuiˇ laˇ˗awˇ, mehˇ nmˇ deuˬ˗euˬ gʼawˬ shaˬ gaˬ˗eu jeˬ-ahˇ ya mawˇ ngeh nui ma-ahˇ zaw leˇ˗awˇ Jaˇliꞈ dzaw dahˬ beh laˇ˗euˬ meh.  Jaˇliꞈ˗euˬ yaw tsaˬ yaw dawˇ-ahˇ dehꞈ ziˇ laꞈ kʼoeˇ maˇ diˇ zmˬ˗iˇ ngeh tiˬ jawˇ, aˬ yawꞈ˗euˬ dehꞈ jeˬ dehꞈ kawˆ poˆ laˇ paˇ laˇ˗euˬ meh. Tiˬ kʼehˬ naˇ aˬ yawꞈ iˇ cuꞈ maˬ shawˇ˗euˬ tsaꞈ gaˬ˗eu gʼaˬ pyeuꞈ laˇ˗awˇ, iˇ cuꞈ shawˇ˗euˬ meh. Aˬ yawꞈ Miˬyehˇ Miˇkʼahˬ gaˇ kawˆ tawˬ zaˬ nui deuˬ-ahˇ leh jeh˗awˇ tsaꞈ gaˬ˗euˬ meh. Teu miˇ neh tawˬ zaˬ 4 gʼaˬ Jaˇliꞈ dzaw laˇ˗euˬ meh. Aˬ yawꞈ bi sehꞈ˗eu aˇ nah keuˆ laˇ ngeh, Jehˇ˗kuiꞈ naˇ yawˬ gʼaˬ yawˬ loꞈ˗ehˇ paˇ laˇ shaw˗euˬ meh. Jehˇ˗kuiꞈ˗euˬ yaˇ kʼaˬ ja dah nehˬ˗eu tiˬ gʼaˬ heu loꞈ˗ehˇ ehˇ˗eu meh. “Jehˇ˗kuiꞈ heu gʼaˬ naˇ dzeuˇ laꞈ˗euˬ 20 kʼoꞈ-ahˇ ngaˬ neh siˬ nya˗euˬ Jehˇ˗kuiꞈ kʼoeˇ gʼaˬ maˬ paˇ ngeuˇ meh. Yeˬhawˇbaˬ˗euˬ Saˇ kiˇ deuˬ neh aˬ yawꞈ˗euˬ dehꞈ ziˇ-ahˇ mehˬ paˇ nehˬ shaw ngaˇ lehˇ ehˇ˗eu meh.” Jehˇ˗kuiꞈ bi sehꞈ˗euˬ kʼawꞈ, aˬ yawꞈ neh mˇ yaꞈ˗euˬ jeˬ heu naˇ, aˬ dui Jaˇliꞈ-ahˇ jah nya˗awˇ, Jaˇliꞈ heu naˇ tsawˇ haˬ˗euˬ dehꞈ ziˇ-ahˇ muiˬ daˆ laˇ ni laˆ poˆ laˆ paˇ mˇ nehˬ nya ngaˇ lehˇ bi siˬ laꞈ˗eu meh.—Iˇsaˬyaˇ 11:6-9.

15. Jaˇliꞈ˗euˬ yaw tsaˬ yaw dawˇ-ahˇ maˇ diˇ mˇ caw˗eu miˇ neh nymˬ˗mˇ iˬ nah˗euˬ Yeˬhawˇbaˬ˗euˬ Saˇ kiˇ deuˬ aˬ cawˬ nehˬ˗ehˇ aˬ joˆ˗ehˇ beu gaˇ˗eu nga? (Aˇ baˇ-ahˇ haw.)

¹⁵ Yeˬhawˇbaˬ˗euˬ tsawˇ haˬ deuˬ Jaˇliꞈ˗euˬ yaw tsaˬ yaw dawˇ-ahˇ mˇ caw˗eu miˇ neh mehˬ bawˬ gm˗eu meh. (Yoˇhaˬ 13:35; 1 Gawˇliˬtu 1:10) Miˇ tsaˬ˗euˬ uˆ lahˇ˗eu jeˬ hawˇ-eu tsawˇ jeuˬ tsawˇ ca biˇ paˆ˗eu jeˬ, dehꞈ˗eu aˇ tiˆ biˇ paˆ˗eu jeˬ heu naˇ, aˬ dui˗euˬ mehˬ bawˬ gm˗eu jeˬ hawˇ˗eu nui saˇ oꞈ˗eu jeˬ nehˬ˗ehˇ sheu cehˆ haw ngeh gʼawˬ naˆ ni beu gaˇ gaˇ ya mawˇ˗eu meh. Yeˬhawˇbaˬ˗euˬ Saˇ kiˇ˗euˬ mehˬ bawˬ gm˗eu jeˬ heu naˇ, Jeˬ lehˇ kuˇ˗eu zaˬ guˬ tiˬ gʼaˬ˗euˬ nui ma-ahˇ zaw dui dui leˇ˗euˬ meh. Aˬ yawꞈ naˇ Ehˇpa˗li kaˆ paw pyawˬ-ahˇ huiˬ laˇ˗euˬ meh. Miˇ kʼahˬ laꞈ kʼoeˇ guiˇ deuˆ˗eu jaˆ ngeh aˬ yawꞈ yehˇ geuꞈ˗iˇ˗euˬ meh. Aˇ nah naˇ aˬ yawꞈ dawˬ peh jaˆ˗eu miˇ kʼahˬ tiˬ kʼahˬ-ahˇ cehˆ˗iˇ˗euˬ meh. Aˬ yawꞈ teu gaˇ Yeˬhawˇbaˬ˗euˬ Saˇ kiˇ deuˬ nehˬ˗ehˇ ya mawˇ˗euˬ meh. Aˬ yawꞈ heu loꞈ˗ehˇ ehˇ˗eu meh. “Zahˇ maˇ laꞈ kʼoeˇ jawˇ˗eu deuˬ naˇ, miˇ kʼahˬ-ahˇ uˆ lahˇ˗eu gaˇ kawˆ-ahˇ maˬ suˬ saˬ˗eu uˬ taꞈ, tsaˬ leˇ dzoeˇ leˇ˗awˇ, tiˬ gʼaˬ tiˇ gʼaˬ jiˇ gaˬ˗eu meh. Ngaˇ miˇ kʼahˬ-ahˇ haw piˇ˗eu gʼaˇ duˬ ngaˬ˗euˬ dehꞈ ziˇ lawˇ nehˬ taˬ˗euˬ ma. Ehˇ kʼawꞈ Jaˇliꞈ˗euˬ yaw tsaˬ yaw dawˇ-ahˇ ya siˬ nya laˇ ngeh tiˬ jawˇ dehꞈ ziˇ Yeˬhawˇbaˬ-ahˇ a nehˬ ni laˆ noeˬ nehˬ laꞈ˗euˬ meh.” Jeˬ maˇ diˇ paˇ laˇ shaw˗euˬ meh. Nymˬ˗mˇ naˇ aˬ yawꞈ tsawˇ jeuˬ tsawˇ ca maˬ duˇ leˇ˗eu deuˬ-ahˇ maˬ deuˆ˗eu uˬ taꞈ, kʼaˇ puˬ kʼaˇ mawˇ le˗eu deuˬ-ahˇ Jaˇliꞈ˗euˬ yaw tsaˬ yaw dawˇ  mehˬ nehˬ˗eu leh jeh˗eu meh. Aˬ jeˬ˗euˬ tsawˇ jeuˬ maˬ kaˬ Jaˇliꞈ˗euˬ nui noeˬ nui duˇ-ahˇ mˇ caw ngeh dehꞈ ziˇ muiˬ daˆ laˇ gaˇ haw ngeh, Jaˇliꞈ heu naˇ jah nya˗eu jeˬ pyeuꞈ˗eu lehˇ bi siˬ laꞈ˗eu dzaˇ˗i saˇ kiˇ tiˬ hmˬ pyeuꞈ meh.

16. Jaˇliꞈ-ahˇ jah ziꞈ dzehˬ laˇ ni jahˇ˗eu aˬ jeˬ miˇ neh aˇ yeˇ huiˬ˗eu nga?

¹⁶ Miˇ tsaˬ heu tiˬ nah saˇ˗i tiˬ nah doeˇ dzehˬ laˇ luꞈ˗eu miˇ neh, Jaˇliꞈ-ahˇ jah˗eu paˇ shaˬ dzehˬ laˇ luꞈ˗eu meh. Tsawˇ haˬ deuˬ aˬ dui˗euˬ nui ma-ahˇ maˬ jah coeˇ˗eu siˬ yoeˬ sehˬ ahˇ laˇ nya˗eu meh. Jaˇliꞈ heu tsaˬ meh laˬ leˇ? Nymˬ˗mˇ iˬ nah Miˬyehˇ˗euˬ tsawˇ haˬ deuˬ-ahˇ bi sheuˬ hehˇ˗eu gʼaˇ duˬ, saˇ jaˇ ziꞈ˗awˇ noeˬ dahˇ doe˗eu zaˬ kʼaˆ deuˬ-ahˇ tseˇ taˬ˗euˬ lehˇ ehˇ˗eu heu maˇ diˇ ngeuˇ meh laˬ leˇ? lehˇ bi noeˬ laˇ nya˗eu meh. Ehˇ kʼawꞈ aˬ dui Yeˬhawˇbaˬ˗euˬ dawˬ heu naˇ, aˬ myah luꞈ tsaˬ meh dawˇ meh lehˇ jah ziꞈ naˇ teu loꞈ˗ehˇ gʼeh˗eu lawˬ haw laˇ˗eu jeˬ teu-ahˇ deuˆ gʼaˬ nya meh. Aˬ dui “shiˇ ngeh keuˆ ni [Yeˬhawˇbaˬ]˗euˬ zahˇ dawˬ-ahˇ naˇ haˬ geuꞈ˗eu gʼaˇ duˬ, noeˬ tsehˆ” nya laˇ˗eu meh. (Ja ceuˬ 119:112) Aˬ dui aˬ cawˬ-ahˇ yaw tsaˬ yaw dawˇ jeˬ dzawˇ nehˬ˗eu gʼaˇ duˬ hawˇ˗eu teu-ahˇ dehꞈ caw nya ni caw ba nehˬ˗eu gʼaˇ duˬ ‘shaꞈ dawˇ shaꞈ dawˇ˗ehˇ maˬ jawˇ.’ (Ja ceuˬ 119:46) Aˬ dui kʼehˬ˗eu kʼaˆ˗eu jeˬ uˬ taꞈ, shaˬ dui doeˇ dui dui˗eu jeˬ-ahˇ ya puˬ kʼawꞈ, ‘nui ma gʼawˬ mahˇ ni taˬ˗awˇ laˬ kʼaˬ tiˬ cehˇʼ kamˬ daˬ nya˗eu meh.—Gawˇlawˇsehˇ 1:11; Ja ceuˬ 119:143, 157.

17. 2023 kʼoꞈ˗euˬ kʼoꞈ lah˗euˬ Jaˇliꞈ aˇ deuˆ heu naˇ, aˬ dui-ahˇ aˬ jeˬ-ahˇ bi noeˬ mawˇ laˇ˗eu nga?

¹⁷ Yeˬhawˇbaˬ aˬ dui-ahˇ yaw tsaˬ yaw dawˇ bi siˬ nya nehˬ laꞈ˗euˬ miˇ neh guiˬ lahˬ huiˬ dui dui miˇ˗a. Yaw tsaˬ yaw dawˇ jeˬ heu naˇ, aˬ dui-ahˇ nui saˇ oꞈ˗eu jeˬ biꞈ˗awˇ, yaw maˇ maˇ lehˇ dehꞈ nya ni caw ba nehˬ laꞈ˗eu meh. Kʼoeˇ naˇ yaw kaꞈ yaw siˇ˗ehˇ gʼeh˗eu miˇ tsaˬ heu siˬ-ahˇ yaw dehꞈ aˬ joˆ˗ehˇ ya dehꞈ˗eu lehˇ jiˇ sheuˬ hehˇ nehˬ laꞈ˗eu meh. Kʼoeˇ naˇ Miˬyehˇ Miˇkʼahˬ uˆ lahˇ˗eu uˬ moˆ muiˬ dui dui˗eu mehˬ hu paw keuˆ le luꞈ˗eu noeˬ tmˬ˗eu jeˬ jiˇ biꞈ˗eu meh. Teu miˇ neh 2023 kʼoꞈ˗euˬ kʼoꞈ lah˗euˬ Jaˇliꞈ aˇ deuˆ heu aˬ dui-ahˇ Yeˬhawˇbaˬ˗euˬ dawˬ deuˬ dawˬ tawˆ luꞈ yaw tsaˬ yaw dawˇ jeˬ pyeuꞈ˗eu lehˇ jah ziꞈ laˇ ni caw ba nehˬ luꞈ˗uˇ.—Ja ceuˬ 119:160.