1-2. (a) Aˬ dui˗euˬ gaˇ˗ahˇ laˆ naˬ laˇ naˇ, aˬ dui aˬ jeˬ miˇ maˬ zahˬ leˇ˗eu nga? (b) Heu kawˆ˗ahˇ aˬ dui aˬ jeˬ jeˇ˗euˬ gaˇ kawˆ˗ahˇ ja sawˇ˗eu nga?

 2018 kʼoꞈ˗ahˇ aˬ dui˗euˬ gaˇ˗ahˇ laˆ naˬ˗eu, maˬ ngeuˇ naˇ tiˬ byah tiˬ loꞈ maˬ mˇ nya˗eu miˇ kʼahˬ deuˬ˗ahˇ tsaꞈ gaˬ˗eu deuˬ 223,000 gʼaˬ dzehˬ ni jawˇ˗eu meh. Heu naˇ zahˬ leˇ paˬ˗ehˇ gʼeh˗eu jeˬ maˬ ngeuˇ˗a. Aˬ jeˬ miˇ neh ehˇ naˇ, dzeuˇ yaꞈ˗euˬ kawˆ˗ahˇ Ka li zaˬ maˇ diˇ deuˬ kʼehˬ˗eu kʼaˆ˗eu jeˬ˗ahˇ ya tahˬ puˬ meh lehˇ aˬ dui ya dzaw dzeuˇ˗euˬ ma. (2 Tiˆmoˇseˬ 3:12) Aˬ dui aˬ gaˇ jawˇ kʼawꞈ, aˬ dui gaˬ˗eu Miˬyehˇ Yeˬhawˇbaˬ˗ahˇ uˬ duˬ tahˬ gaˇ, sahˬ paˬ sahˬ ma deuˬ maˬ noeˬ gaˇ ja pyuˬ ni laˆ naˬ laˇ nya˗eu meh.

² Nawˬ˗euˬ miˇ kʼahˬ˗ahˇ sahˬ paˬ sahˬ ma deuˬ Yeˬhawˇbaˬ˗ahˇ uˬ duˬ tahˬ gaˇ˗ahˇ laˆ naˬ laˇ naˇ, nawˇ heu loꞈ˗ehˇ noeˬ˗eu paˬ. ‘Kʼehˬ˗eu kʼaˆ˗eu jeˬ˗ahˇ ya daˬ˗eu heu naˇ, Miˬyehˇ aˬ dui˗ahˇ nui ma maˬ paˇ tsaˬ˗euˬ lehˇ ehˇ mawꞈ nga loˇ? Laˆ naˬ˗eu jeˬ baˬ da neh aˬ dui Yeˬhawˇbaˬ˗ahˇ uˬ duˬ maˬ paˇ tahˬ nya˗euˬ nga laˬ? Ngaˇ Miˬyehˇ˗euˬ gaˇ tiˬ byah tiˬ loꞈ mˇ nya˗eu miˇ kʼahˬ˗ahˇ pawˇ˗iˇ paˬ˗ehˇ gʼeh ngaˇ loˇ?’ Heu kawˆ˗ahˇ aˬ dui naˇ haˬ˗eu jeˬ heu deuˬ˗ahˇ ja sawˇ˗awˇ, aˬ dui˗euˬ gaˇ˗ahˇ laˆ naˬ laˇ ngeh Yeˬhawˇbaˬ˗ahˇ uˬ duˬ tahˬ daˆ leꞈ nya˗eu gʼaˇ duˬ, aˬ dui aˬ jeˬ ya jahˇ˗awˇ, aˬ jeˬ jeˇ maˬ ya jahˇ˗eu nga lehˇ ja sawˇ ma.

3. 2 Gawˇliˬtu 11:23-27-ahˇ haw ngeh, saˇ jaˇ ziꞈ˗eu gʼaˬ kʼehˇ Pawˇluˆ aˬ jeˬ jeˇ kʼehˬ˗eu kʼaˆ˗eu jeˬ˗ahˇ ya daˬ˗euˬ nga? Aˬ dui aˬ yawꞈ˗euˬ gaˇ kawˆ˗ahˇ neh aˬ jeˬ ya siˬ˗euˬ nga?

³ Sahˬ paˬ sahˬ ma deuˬ aˬ dui˗euˬ gaˇ˗ahˇ laˆ naˬ laˇ naˇ, aˬ dui Yeˬhawˇbaˬ guiˬ lahˬ maˬ paˇ biꞈ ngaˇ˗a lehˇ maˬ ngeuˇ˗eu jeˬ˗ehˇ noeˬ nya˗eu meh. Ehˇ kʼawꞈ ya noeˬ taˬ˗eu tiˬ jeˬ naˇ, kʼehˬ˗eu kʼaˆ˗eu jeˬ heu naˇ Yeˬhawˇbaˬ aˬ dui˗ahˇ nui ma maˬ tsaˬ˗eu miˇ neh maˬ ngeuˇ˗a. Pawˇluˆ˗euˬ gaˇ kawˆ˗ahˇ shaˇ noeˬ haw sheˇ. Yeˬhawˇbaˬ Pawˇluˆ˗ahˇ nui ma tsaˬ˗eu yaw duˬ baw meh. Aˬ joˆ˗ehˇ siˬ laˇ˗eu nga? Aˬ yawꞈ Ka li zaˬ˗euˬ Gaˬliˇ Jaˇliꞈ laꞈ kʼoeˇ neh tiˬ deuˬ pyeuꞈ˗eu sahˬ boꞈ 14 taꞈ˗ahˇ ya  boꞈ˗euˬ uˬ taꞈ, Yuˇdaˆ tsawˇ haˬ maˬ ngeuˇ˗eu deuˬ˗euˬ gʼaˇ duˬ gaˇ mˇ˗eu gʼaˬ kʼehˇ tiˬ gʼaˬ jiˇ pyeuꞈ meh. Ehˇ kʼawꞈ Pawˇluˆ kʼehˬ gaˇ kʼaˆ gaˇ ya daˬ dui dui˗euˬ meh. (2 Gawˇliˬtu 11:23-27-ahˇ gui.) Pawˇluˆ˗euˬ gaˇ kawˆ˗ahˇ haw ngeh, Yeˬhawˇbaˬ aˬ yawꞈ˗euˬ saˇ jaˇ ziꞈ˗eu gaˇ mˇ zaˬ deuˬ˗ahˇ tiˬ poˆ na kʼehˬ˗eu kʼaˆ˗eu jeˬ˗ahˇ bi tahˬ puˬ ngaˇ lehˇ ya siˬ˗euˬ ma.

4. Miˇ tsaˬ zaˬ deuˬ aˬ dui˗ahˇ aˬ jeˬ miˇ neh bye˗eu nga?

⁴ Yeˬsuˇ aˬ dui kʼehˬ˗eu kʼaˆ˗eu jeˬ hawˇ˗eu laˆ tsoeˬ laˇ˗eu jeˬ˗ahˇ, aˬ jeˬ miˇ neh ya tahˬ puˬ˗eu yaw duˬ baw˗eu lehˇ ehˇ nehˬ taˬ˗euˬ meh. Aˬ yawꞈ aˬ dui miˇ tsaˬ heu˗ahˇ maˬ taꞈ˗eu miˇ neh, aˬ cawˬ bye tehꞈ˗a lehˇ ehˇ˗eu meh. (Yoˇhaˬ 15:18, 19) Kʼehˬ˗eu kʼaˆ˗eu jeˬ heu naˇ, Yeˬhawˇbaˬ aˬ dui˗ahˇ nui ma maˬ tsaˬ˗eu lehˇ ehˇ mawꞈ˗eu maˬ ngeuˇ˗a. Heu naˇ aˬ dui tsaˬ˗eu jeˬ mˇ luꞈ˗eu lehˇ bi siˬ laˇ˗eu jeˬ pyeuꞈ meh.

5. Tsawˇ haˬ zaˬ Yeˬhawˇbaˬ˗ahˇ uˬ duˬ tahˬ˗eu jeˬ˗ahˇ laˆ tsoeˬ nya ngaˇ laˬ?

⁵ Tsawˇ haˬ zaˬ laˆ tsoeˬ laˇ˗eu heu naˇ, aˬ dui Baoˬ huiˬ˗eu Miˬyehˇ Yeˬhawˇbaˬ˗ahˇ uˬ duˬ tahˬ gaˇ maˬ laˆ naˬ nya˗a. Gʼawˬ mya gʼaˬ aˬ dui˗euˬ gaˇ˗ahˇ laˆ naˬ˗eu lehˇ leh jeh˗euˬ kʼawꞈ maˬ pyeuꞈ leˇ˗aˬ. Miˇ tsaˬ Guiˇ nyiˬ poˆ aˬ yawꞈ poˆ mˇ ngeh yamˬ˗ahˇ pyeuꞈ laˇ˗euˬ gaˇ kawˆ˗ahˇ shaˇ noeˬ haw sheˇ. Teu ngeh yaw myaˬ miˇ kʼahˬ˗ahˇ˗euˬ uˆ lahˇ˗eu aˬ yuiꞈ deuˬ, Yeˬhawˇbaˬ˗euˬ tsawˇ haˬ deuˬ˗ahˇ kʼehˬ˗eu kʼaˆ˗eu meh. Yaw jeˬ ma jeˬ, Jeˬmaˬniˬ miˇ kʼahˬ˗ahˇ˗euˬ Naˇziˬ deuˬ tehꞈ˗ehˇ maˬ ngeuˇ˗eu, Awˇsa te liʼya hawˇ˗eu Kehˇnaˬdaˬ miˇ kʼahˬ uˬ taˬ miˇ kʼahˬ nui deuˬ˗ahˇ˗euˬ aˬ yuiꞈ deuˬ jiˇ kʼehˬ˗eu kʼaˆ˗eu meh. Ehˇ kʼawꞈ, guiˇ mˇ dahˬ beh laˇ˗eu 1939 kʼoꞈ˗ahˇ shaˇ noeˬ haw sheˇ. Teu ngeh tsaꞈ gaˬ˗eu deuˬ miˇ kʼahˬ doe ni 72,475 gʼaˬ jawˇ˗eu meh. Ehˇ kʼawꞈ 1945 kʼoꞈ˗ahˇ guiˇ mˇ gʼaˬ ngeh˗aˬ, Yeˬhawˇbaˬ guiˬ lahˬ biꞈ˗eu miˇ neh tsaꞈ gaˬ˗eu deuˬ 156,299 gʼaˬ byah laˇ˗awˇ, yaw beh myaˆ ni nyiˬ myaˆ dzehˬ ni lahˬ laˇ˗euˬ meh.

6. Kʼehˬ˗eu kʼaˆ˗eu jeˬ baˬ da neh, aˬ jeˬ pyeuꞈ laˇ˗euˬ nga? Yaw jeˬ ma jeˬ ehˇ haw sheˇ.

⁶ Kʼehˬ˗eu kʼaˆ˗eu jeˬ heu naˇ, aˬ dui˗ahˇ coˬ iˇ gaˇ keuˆ ni maˬ jahˇ nya˗eu uˬ taꞈ, Yeˬhawˇbaˬ˗euˬ gaˇ˗ahˇ paˇ bi leh jeh laˇ˗eu meh. Aˬ li zaˬ tiˬ gʼaˬ jawˇ˗eu miˬ sawˇ yo zaˬ tiˬ gu˗euˬ gaˇ kawˆ˗ahˇ haw ma. Aˬ yawꞈ pehˬ aˬ dui˗euˬ gaˇ˗ahˇ laˆ naˬ˗eu miˇ kʼahˬ˗ahˇ jawˇ˗eu meh. Aˬ yawꞈ pehˬ guˆ iˇ˗awˇ Yeˬhawˇbaˬ˗euˬ gaˇ˗ahˇ maˬ byehˇ dzeh˗eu uˬ taꞈ, aˬ myah luꞈ huˬ mehˬ mehˬ˗eu gʼaˬ paˇ geuꞈ laˇ˗euˬ meh. Miˬ zaˬ gʼaˬ ngehˬ˗ehˇ dzehˬ pyuˇ yaw myaˬ za laˇ˗eu gaˇ˗ahˇ neh doˆ iˇ˗euˬ meh. Laˆ naˬ˗eu jeˬ heu baˬ da neh tsawˇ haˬ deuˬ Yeˬhawˇbaˬ˗euˬ Saˇ kiˇ deuˬ˗euˬ gaˇ kawˆ paˇ siˬ nya mawꞈ dzehˬ laˇ˗euˬ meh lehˇ, kʼaˬ dzeˇ zaˬ gʼaˬ ehˇ˗eu meh. Teu miˇ neh, aˬ yawꞈ˗ahˇ Jaˇliꞈ dzaw zaˬ poˆ mawˇ˗eu paˇ awˬ dzehˬ leˇ˗euˬ meh. Laˆ  naˬ˗eu jeˬ heu naˇ, nui jeˬ˗ahˇ jiˇ gaˇ dahˇ tsoeˬ˗eu meh. Teu kʼahˬ˗ahˇ˗euˬ sheuˬ gʼeh˗eu tiˬ gʼaˬ jiˇ, Yeˬhawˇbaˬ˗euˬ gaˇ maˬ paˇ mˇ˗euˬ deuˬ jiˇ nymˬ˗mˇ naˇ mehˬ bawˬ˗ahˇ oe˗eu uˬ taꞈ, paˇ tsaꞈ gaˬ laˇ˗euˬ meh lehˇ ehˇ˗eu meh.

7. (a) Aˬ dui Uˬduˬtahˬ˗eu 26:36, 37-ahˇ neh aˬ jeˬ ya siˬ˗euˬ nga? (b) Yeˬhawˇbaˬ˗ahˇ uˬ duˬ tahˬ gaˇ laˆ naˬ laˇ ngeh, nawˇ aˬ joˆ˗ehˇ jah le?

⁷ Muiˇ˗eu deuˬ aˬ dui˗euˬ gaˇ˗ahˇ laˆ naˬ laˇ ngeh, aˬ yawꞈ maꞈ aˬ dui˗ahˇ Yeˬhawˇbaˬ˗euˬ gaˇ˗ahˇ byehˇ dzeh gaˇ keuˆ ni bi guˆ mawꞈ˗eu meh. Kʼoeˇ uˬ taꞈ aˬ yawꞈ maꞈ aˬ dui˗euˬ gaˇ˗ahˇ laˆ naˬ˗eu tehꞈ˗ehˇ maˬ gʼaˬ ni, aˬ dui˗euˬ gaˇ kawˆ˗ahˇ maˬ ngeuˇ˗eu jeˬ˗ehˇ pyehˬ kʼawˬ˗awˇ, aˬ dui˗euˬ iˇ kahˇ˗ahˇ yehˇ deuˬ bi goˬ le˗eu uˬ taꞈ, aˬ dui˗ahˇ saˇ naˇ˗ahˇ daˆ leˇ ni ka tiˇ˗awˇ, mehˇ nmˇ tiˬ gʼaˬ na˗ahˇ ngehˬ˗ehˇ dzehˬ tawˬ˗ahˇ nyehꞈ ahˇ˗eu meh. Aˬ yawꞈ maꞈ aˬ dui˗euˬ mehˇ nmˇ tiˬ gʼaˬ na˗ahˇ nyehꞈ ahˇ nya gaˇ bi haw guˆ mawꞈ˗eu meh. Aˬ dui tsawˇ haˬ teu deuˬ jahˇ laˇ˗eu jeˬ˗ahˇ guˆ naˇ, aˬ dui yawˬ haˇ yawˬ ha “laˆ naˬ” luꞈ gaˇ duˇ˗eu meh. Aˬ dui Uˬduˬtahˬ˗eu 26:36, 37 (gui) laꞈ kʼoeˇ ehˇ taˬ˗euˬ deuˬ loꞈ˗ehˇ maˬ gʼeh mawꞈ. Aˬ dui Miˬyehˇ gaˇ yaw kʼaˆ˗ehˇ maˬ paˇ mˇ ni maˬ ehˇ, byehˇ dzeh ni maˬ ehˇ, teu tiˆ˗ahˇ keuˆ ni maˬ guˆ. Aˬ dui Yeˬhawˇbaˬ˗ahˇ tiˬ byah tiˬ loꞈ nui ma taˬ ma, aˇ dzehˬ dzeuˇ gaˇ keuˆ ni maˬ guˆ. (Ja ceuˬ 27:1) Aˬ dui Yeˬhawˇbaˬ sheuˬ gʼeh nehˬ laꞈ ni guiˬ lahˬ shaˇ ma. Aˬ yawꞈ aˬ dui˗ahˇ caw ba luꞈ˗eu miˇ neh, baoˬ huiˬ dui dui˗eu sahˬ paˬ sahˬ ma deuˬ kʼawꞈ ni, aˬ dui Yeˬhawˇbaˬ˗ahˇ saˇ jaˇ ziꞈ˗eu laꞈ kʼoeˇ uˬ duˬ tahˬ gaˇ maˬ laˆ naˬ nya˗a.—Heˬbyehˇ 13:6.

8-9. (a) Ka li zaˬ yawˬ gʼaˬ na luꞈ hawˇ˗eu nymˇ sahˇ aˬ da deuˬ, aˬ jeˬ˗euˬ gaˇ kawˆ yawˬ ha naꞈ˗i ya noeˬ tsehˆ˗eu nga? (b) Yaw muiˬ˗ehˇ noeˬ tsehˆ nya ni caw ba nehˬ˗eu aˬ jeˬ nga?

⁸ Nawˇ jawˇ˗eu miˇ kʼahˬ˗ahˇ sahˬ paˬ sahˬ ma deuˬ, nawˇ uˬ duˬ tahˬ gaˇ laˆ naˬ laˇ naˇ, nawˇ Yeˬhawˇbaˬ˗euˬ gaˇ tiˬ byah tiˬ loꞈ mˇ nya˗eu miˇ kʼahˬ˗ahˇ jawˇ˗iˇ paˬ maˬ siˬ ngaˇ lehˇ noeˬ˗eu paˬ. Heu naˇ yawˬ ha naꞈ˗i ya noeˬ tsehˆ˗eu jeˬ pyeuꞈ meh. Ehˇ kʼawꞈ maˬ noeˬ tsehˆ mi naˆ˗ehˇ mehˇ nmˇ tiˬ gʼaˬ na naˇ, kʼehˬ˗eu kʼaˆ˗eu jeˬ˗ahˇ ya daˬ˗euˬ dahˬ beh˗euˬ Ka li zaˬ deuˬ˗euˬ gaˇ kawˆ˗ahˇ poˆ tseˇ˗eu heu naˇ, gaˇ dahˇ zawˇ˗ehˇ tsoeˬ gaˇ ya mawˇ˗euˬ meh. Dahˬ beh˗euˬ Ka li zaˬ deuˬ, Saˬteˬpaˬ˗ahˇ kʼaˬ lo neh biˬ sehꞈ˗euˬ miˇ tsa, Yeˬluˇsaˬlehˬ meuˬ˗ahˇ jawˇ˗eu zaˬ lahˇ deuˬ, Yuˇdaˆ miˇ kʼahˬ hawˇ˗eu Saˬmaˬliˆ miˇ kʼahˬ doe ni cehˆ byaˆ jiˇ˗awˇ, tiˬ deuˬ na naˇ, kaˬ dui dui gaˇ jaˆ˗eu Piˇniˇshaˆ miˇ kʼahˬ, Guˇbaˬluˇ iˇ jaw lahˇ, Aˬdiˇawˬ meuˬ, heu deuˬ˗ahˇ keuˆ ni iˇ gʼeh˗euˬ meh. (Maꞈtehˬ 10:23; Gʼaˬkʼehˇ 8:1; 11:19) Ehˇ kʼawꞈ mehˇ nmˇ tiˬ deuˬ na naˇ, Ka li zaˬ deuˬ kʼehˬ˗eu kʼaˆ˗eu jeˬ˗ahˇ nyaˆ taꞈ tiˬ poˆ paˇ ya daˬ gʼaˬ miˇ tsa, gʼaˬ kʼehˇ Pawˇluˆ guiˬ lahˬ dawˬ tsaꞈ gaˬ˗eu gʼaˇ duˬ hawˇ˗eu meuˬ doe ni jawˇ˗eu mehˇ nmˇ deuˬ˗ahˇ gʼaˬ biꞈ˗eu gʼaˇ duˬ, teu gaˇ jawˇ daˆ leꞈ gaˇ ya mawˇ˗euˬ meh.—Gʼaˬkʼehˇ 14:19-23.

⁹ Aˬ dui gaˇ kawˆ heu˗ahˇ neh aˬ jeˬ ya siˬ˗euˬ nga? Pawˇ˗iˇ˗eu hawˇ˗eu maˬ pawˇ˗iˇ˗eu heu naˇ, nymˇ sahˇ aˬ da gʼaˬ ya noeˬ tsehˆ˗eu jeˬ pyeuꞈ meh. Ehˇ kʼawꞈ maˬ noeˬ tsehˆ mi naˆ˗ehˇ, guiˬ lahˬ shaˇ˗awˇ yawˬ ha˗euˬ nymˇ jiˇ˗euˬ gaˇ kawˆ˗ahˇ yaw muiˬ paˬ˗ehˇ ya shaˇ noeˬ˗eu uˬ taꞈ, pawˇ˗iˇ naˇ aˬ jeˬ˗ahˇ muiˬ˗awˇ aˬ jeˬ˗ahˇ doeˇ˗eu nga lehˇ jiˇ ya shaˇ noeˬ˗eu meh. Ka li zaˬ yawˬ gʼaˬ na luꞈ “yawˬ ha ya pi˗eu kʼaˆ behˆ yawˬ ha jaˆ meh.” (Gaˬlaˬtiˆ 6:5) Aˬ dui aˬ cawˬ neh noeˬ tsehˆ˗euˬ jeˬ˗ahˇ dawˬ gʼoꞈ doˆ paˬ˗ehˇ maˬ gʼeh˗a.

10. Beˬdeˬlaˇ saˇ naˇ hawˇ˗eu aˇ muˇ˗ahˇ sheuˬ gʼeh˗eu deuˬ, aˬ jeˬ jeˇ gaˇ kawˆ ehˇ nehˬ laꞈ˗eu nga?

¹⁰ Nawˇ laˆ naˬ laˇ gaˇ ya daˬ kʼawꞈ, Yeˬhawˇbaˬ˗ahˇ uˬ duˬ aˬ joˆ˗ehˇ tahˬ daˆ leꞈ nya˗eu nga? Beˬdeˬlaˇ saˇ naˇ, nawˬ˗euˬ aˇ muˇ˗ahˇ sheuˬ gʼeh˗eu deuˬ˗ahˇ nui jah paw˗euˬ dzaˇ aˬ joˆ˗ehˇ ya biꞈ˗eu, aˬ joˆ˗ehˇ ya bawˬ dzaˬ˗eu, aˬ joˆ˗ehˇ ya tsaꞈ gaˬ˗eu lehˇ ehˇ nehˬ˗eu meh. Beˬdeˬlaˇ saˇ naˇ, aˇ muˇ˗ahˇ sheuˬ gʼeh˗eu deuˬ˗ahˇ maˬ ngehˬ cawˬ nya naˇ, aˇ muˇ˗ahˇ sheuˬ gʼeh˗eu deuˬ mehˇ nmˇ yawˬ gʼaˬ na luꞈ˗ahˇ Yeˬhawˇbaˬ˗ahˇ uˬ duˬ tahˬ daˆ leꞈ nya ni caw ba nehˬ˗eu uˬ taꞈ, Jaˇliꞈ hawˇ˗eu aˇ maꞈ aˇ muˇ˗euˬ sahˬ boꞈ deuˬ nehˬ˗ehˇ tsaˬ˗eu nui noeˬ nui duˇ jiˇ  biꞈ nehˬ laꞈ˗eu meh.—Maꞈtehˬ 28:19, 20; Gʼaˬkʼehˇ 5:29; Heˬbyehˇ 10:24, 25.

11. Aˬ dui nui jah bi ziꞈ˗eu gʼaˇ duˬ loˬ˗eu yawˬ jeˬ na luꞈ jaˆ meh lehˇ aˬ jeˬ miˇ neh jah ziꞈ nya˗eu nga? Laˆ naˬ laˇ ngeh aˬ dui Jaˇliꞈ hawˇ˗eu aˇ maꞈ aˇ muˇ neh jahˇ doˆ taˬ˗euˬ jeˬ bi jaˆ˗eu gʼaˇ duˬ, aˬ jeˬ jahˇ nya˗eu nga?

¹¹ Yeˬhawˇbaˬ aˬ yawꞈ˗euˬ gaˇ mˇ zaˬ deuˬ nui jah paw˗euˬ zaˬ siˬ nui gahˇ maˬ tsehˆ leˇ ni za tehꞈ˗a lehˇ saˇ jaˇ dzaˬ taˬ˗euˬ meh. (Iˇsaˬyaˇ 65:13, 14; Luˇkaꞈ 12:42-44) Teu miˇ neh Miˬyehˇ˗euˬ aˇ maꞈ aˇ muˇ, nawˇ saˇ jaˇ ziꞈ daˆ leꞈ nya ni loˬ˗eu zaˬ siˬ nui gahˇ deuˬ bi za˗eu gʼaˇ duˬ, kʼaˇ jahˇ nya˗eu jeˬ jahˇ meh lehˇ nawˇ jah ziꞈ nya meh. Ehˇ kʼawꞈ, nawˇ jiˇ jahˇ nya˗eu jeˬ jaˆ meh. Laˆ naˬ˗eu jeˬ jaˆ laˇ ngeh, Jaˇliꞈ hawˇ˗eu aˇ maꞈ aˇ muˇ neh boꞈ doˆ jahˇ doˆ taˬ˗euˬ jeˬ yuˇ zaꞈ taˬ˗eu gʼaˇ duˬ jawˇ duˬ yaw muiˬ paˬ˗ehˇ lehˬ hmˬ taˬ. Kʼoeˇ naˇ, aˇ poeˬ baw˗eu paˇ dmˬ deuˬ hawˇ˗eu eˆleꞈtawˇniꞈ keu ka deuˬ tsawˇ haˬ deuˬ yaw awˬ˗ehˇ mawˇ nya gaˇ taˬ yuˇ taˬ. Aˬ dui yawˬ gʼaˬ na luꞈ nui jah gʼaˬ bi kʼaˆ daˆ leꞈ˗eu gʼaˇ duˬ, kʼaˇ jahˇ nya˗eu jeˬ ya jahˇ˗eu meh.

12. Aˇ muˇ˗ahˇ sheuˬ gʼeh˗eu deuˬ, aˬ cawˬ˗ahˇ maˬ bi siˬ ni aˬ jeˬ lehˇ bawˬ dzaˬ nya˗eu nga?

¹² Yawˬ jaw na luꞈ bawˬ dzaˬ˗eu jeˬ tawˇ neh? Aˇ muˇ˗ahˇ sheuˬ gʼeh˗eu deuˬ, bawˬ dzaˬ˗eu jeˬ laˆ tsoeˬ˗eu deuˬ˗ahˇ maˬ bi siˬ leˇ ni jahˇ˗eu meh. Sheuˬ gʼeh˗eu deuˬ aˬ dui˗ahˇ aˇ muˇ muˇ zaˬ muˇ paˆ˗awˇ bi mawˇ dzoeˇ˗eu kʼawꞈ pyeuꞈ nya˗awˇ, bawˬ dzaˬ duˬ hawˇ˗eu aˇ yamˬ tiˬ kʼehˬ maˬ taˬ beˬ paˇ˗eu kʼawꞈ pyeuꞈ nya meh. Aˬ dui mehˬ bawˬ˗ahˇ jawˇ ngeh maˬ ehˇ, iˇ kahˇ˗ahˇ gʼoꞈ iˇ ngeh maˬ ehˇ, aˬ za za˗ehˇ ngehˬ˗eu heu naˇ mehˇ nmˇ deuˬ˗ahˇ maˬ bi lehˬ maˬ bi ca laˇ ni caw ba nehˬ˗eu jeˬ pyeuꞈ meh. Kʼoeˇ uˬ taꞈ, aˬ dui aˬ cawˬ˗ahˇ maˬ bi siˬ nya˗eu gʼaˇ duˬ, moeˬ tsoeˬ Bawˬdzaˬnymˇ˗ahˇ iˇ˗eu loꞈ˗ehˇ maˬ ya dmˬ˗a.

13. Aˬ dui gaˇ hu Soˇbi˗yaˬ Yuˇni˗yamˬ saˇ ka˗ahˇ˗euˬ mehˇ nmˇ deuˬ˗ahˇ neh aˬ jeˬ dzaw geuꞈ nya˗eu nga?

¹³ Tsaꞈ gaˬ˗eu gaˇ heu jiˇ, tiˬ gaˇ tiˇ gaˇ maˬ duˇ leˇ˗a. Ehˇ kʼawꞈ aˬ dui Yeˬhawˇbaˬ˗ahˇ gaˬ˗awˇ, Miˬyehˇ Miˇkʼahˬ gaˇ kawˆ aˬ cawˬ˗ahˇ ja nehˬ mawꞈ˗eu miˇ neh, kʼaˇ gʼeh nya gaˇ neh tsaꞈ gaˬ˗eu ma. (Luˇkaꞈ 8:1; Gʼaˬkʼehˇ 4:29) Gaˇ hu˗euˬ gaˇ kawˆ˗ahˇ pyehˆ tseˇ˗eu tiˬ gʼaˬ pyeuꞈ˗eu Ehˇmaˬ˗liˬ Behˇloiˬ, gaˇ hu Soˇbi˗yaˬ Yuˇni˗yamˬ saˇ ka˗ahˇ˗euˬ Yeˬhawˇbaˬ˗euˬ Saˇ kiˇ deuˬ tsaꞈ gaˬ˗eu gaˇ kawˆ nehˬ˗ehˇ taꞈ leˇ˗awˇ ehˇ˗eu, “Sahˬ paˬ sahˬ ma deuˬ Yeˬhawˇbaˬ˗euˬ Saˇ kiˇ deuˬ˗ahˇ iˇ kahˇ doe ni maˬ bi tsaꞈ gaˬ ni laˆ naˬ ngeh, Saˇ kiˇ deuˬ nymˇ kaˬ taꞈ˗eu deuˬ˗ahˇ maˬ ehˇ, gaˇ mˇ cawˬ deuˬ˗ahˇ maˬ ehˇ, cawˬ deuˬ˗ahˇ maˬ ehˇ tsaꞈ gaˬ˗awˇ, aˬ yawꞈ maꞈ taˆ˗ahˇ bi nyehꞈ gʼeh ngeh jiˇ tawˬ zaˬ deuˬ˗ahˇ tsaꞈ gaˬ˗euˬ meh.” Gaˇ hu Soˇbi˗yaˬ Yuˇni˗yamˬ saˇ ka˗ahˇ˗euˬ aˬ dui˗euˬ mehˇ nmˇ deuˬ bi laˆ naˬ˗euˬ kʼawꞈ, maˬ naˬ leˇ ni tsaꞈ gaˬ˗euˬ meh. Teu miˇ neh nawˇ jawˇ˗eu miˇ kʼahˬ˗ahˇ laˆ naˬ laˇ naˇ kʼawꞈ, nawˇ jiˇ mehˇ nmˇ heu deuˬ loꞈ˗ehˇ jahˇ luꞈ˗uˇ.

14. Ja ceuˬ 39:1 aˬ dui˗ahˇ aˬ jeˬ˗euˬ gaˇ kawˆ˗ahˇ saˇ tiˇ biꞈ˗eu nga?

¹⁴ Yahˇ yahˇ˗ehˇ ngehˬ. Laˆ naˬ taˬ˗euˬ aˇ yamˬ˗ahˇ aˬ dui “ciˬ cuˇ jawˇ yamˬ” aˬ geu ngeh pyeuꞈ˗eu lehˇ ya siˬ nya˗eu meh. (Dawˬtsoˆ 3:7) Aˬ dui gaˇ kawˆ tiˬ jeˬ na˗ahˇ maˬ ngehˬ ni ya zaꞈ taˬ˗eu meh. Yaw jeˬ ma jeˬ, mehˇ nmˇ deuˬ˗euˬ tsawˇ myahˇ, bawˬ dzaˬ duˬ, aˬ joˆ˗ehˇ tsaꞈ gaˬ˗eu gaˇ kawˆ, nui jah paw˗euˬ dzaˇ aˬ joˆ˗ehˇ za˗eu gaˇ kawˆ, gaˇ kawˆ heu deuˬ yehˇ  deuˬ˗ahˇ maˬ ya dzawˇ nehˬ˗eu uˬ taꞈ, yawˬ ha˗euˬ miˇ kʼahˬ˗ahˇ maˬ ehˇ aˬ cawˬ˗euˬ miˇ kʼahˬ˗ahˇ maˬ ehˇ jawˇ luꞈ˗eu cawˬ hawˇ˗eu yuiꞈ nyiˇ deuˬ˗ahˇ jiˇ maˬ ya dzawˇ nehˬ˗a. Aˬ dui ehˇ dawˬ heu˗ahˇ maˬ naˇ haˬ naˇ, mehˇ nmˇ deuˬ˗ahˇ laˆ shaˬ nehˬ˗eu jeˬ pyeuꞈ meh.—Ja ceuˬ 39:1-ahˇ gui.

15. Saˬdaˬ aˬ dui˗ahˇ aˬ joˆ˗ehˇ pyeuꞈ laˇ ni jahˇ˗eu nga? Aˬ dui teu loꞈ˗ehˇ maˬ pyeuꞈ˗eu gʼaˇ duˬ aˬ jeˬ ya jahˇ˗eu nga?

¹⁵ Gaˇ kawˆ ui cuiˆ na baˬ da neh taˬ bi pyaˆ laˇ. Saˬdaˬ nymˇ jiˇ laꞈ kʼoeˇ mehˬ bawˬ maˬ gm naˇ, maˬ jawˇ nya˗a lehˇ siˬ nya˗eu meh. (Maˬkuˆ 3:24, 25) Teu miˇ neh aˬ yawꞈ yawˬ gʼaˬ na luꞈ˗ahˇ tiˬ gʼa tiˇ gʼaˬ maˬ bi tsaˬ maˬ bi dzoeˇ leˇ˗eu gʼaˇ duˬ maˬ tsehˆ leˇ ni leh jeh˗eu meh. Aˬ yawꞈ toˆ˗ehˇ jahˇ˗eu teu naˇ, aˬ yawꞈ nehˬ˗ehˇ maˬ ngeuˇ˗eu aˬ dui yaw kaˬ bi deuˆ ceh ceh lehˇ meh.

16. Mehˇ nmˇ Geuˇtuˬ˗luˬ aˬ dui dzaw geuꞈ nya paˬ˗ehˇ aˬ jeˬ mˇ mehˬ yaꞈ˗euˬ nga?

¹⁶ Noeˬ dahˇ doe laˇ˗euˬ Ka li zaˬ deuˬ jiˇ ni lahˇ ju heu hmˬ˗ahˇ yaw kʼaˆ˗ehˇ ya yahˇ˗eu meh. Tseˇ doˆ taˬ˗euˬ mehˇ nmˇ zaˬ miˬ aˬ buˇ Geuˇtuˬ˗luˬ Poˇsiˬgeuˬ hawˇ˗eu Ehˇpiˬ˗liˬdeˬ Loˇ˗eˬ heu nyiˬ gʼaˬ˗euˬ gaˇ kawˆ˗ahˇ shaˇ noeˬ haw kaˇ˗euˇ. Aˬ yawꞈ nyaꞈ mehˇ nmˇ zaˬ miˬ aˬ buˇ nui deuˬ nehˬ˗ehˇ Naˇziˬ taˆ˗ahˇ tiˬ kawˆ loꞈ˗ehˇ bi nyehꞈ ahˇ taˬ˗euˬ meh. Teu ngeh, taˆ laꞈ kʼoeˇ mehˇ nmˇ deuˬ˗ahˇ gʼaˬ biꞈ˗eu dawˬ mehˬ mehˬ˗eu aˬ kawˬ˗aˬ za taˬ˗euˬ mehˇ nmˇ Ehˇpiˬ˗liˬdeˬ˗ahˇ, Geuˇtuˬ˗luˬ myaˆ naˆ laˇ˗euˬ meh. Aˇ nah naˇ, Geuˇtuˬ˗luˬ shaꞈ dawˇ˗eu laꞈ kʼoeˇ Yeˬhawˇbaˬ˗ahˇ caw ba nehˬ laꞈ lehˇ guiˬ lahˬ shaˇ˗euˬ meh. Aˬ yawꞈ “Aˬ dui, aˬ cawˬ yawˬ ha naˆ maˬ tseˇ nya dzehˬ˗eu, maˬ ngeuˇ naˇ yawˬ ha naˆ maˬ tseˇ huiˬ˗eu gaˇ mˇ nya˗eu lehˇ ha geuꞈ nya ni ya leh jeh meh” lehˇ boꞈ taˬ˗euˬ meh. Geuˇtuˬ˗luˬ myaˆ naˆ˗eu jeˬ˗ahˇ aˬ joˆ˗ehˇ gʼaˬ leˇ nya˗euˬ nga? Aˬ yawꞈ Ehˇpiˬ˗liˬdeˬ˗euˬ muiˬ˗eu tsahˇ˗ahˇ hawˇ˗eu aˬ cawˬ nehˬ˗ehˇ gʼoeˇ nya gaˬ nya˗eu jeˬ˗ahˇ haw˗eu miˇ neh, aˬ yawꞈ nyaꞈ paˇ gʼoeˇ kʼoꞈ laˇ nya˗euˬ meh. Aˬ yawꞈ nyaꞈ nyiˬ gʼaˬ luꞈ taˆ˗ahˇ neh ya doˆ laˇ˗awˇ, ziˇ jiˇ ngeh keuˆ ni Yeˬhawˇbaˬ˗euˬ gaˇ saˇ jaˇ ziꞈ˗eu laꞈ kʼoeˇ mˇ˗euˬ meh. Aˬ dui mehˇ nmˇ deuˬ nehˬ˗ehˇ maˬ tsaˬ maˬ dzoeˇ leˇ˗eu jeˬ˗ahˇ leh jeh˗awˇ deuˆ gʼaˬ naˇ, aˬ dui tiˬ jeˬ neh˗iˬ maˬ paˇ bi laˆ pyaˆ laˇ meh.—Gawˇlawˇsehˇ 3:13, 14.

17. Aˬ dui aˬ jeˬ miˇ neh aˬ myah luꞈ aˇ maꞈ aˇ muˇ˗euˬ nui noeˬ nui duˇ˗ahˇ ya mˇ caw˗eu nga?

¹⁷ Nui noeˬ nui duˇ˗ahˇ aˬ myah luꞈ caw teh. Aˬ dui sheuˬ gʼeh˗eu mehˇ nmˇ deuˬ˗euˬ nui noeˬ nui duˇ˗ahˇ aˬ myah luꞈ mˇ caw naˇ, shaˬ zahˬ gʼawˬ mya jeˬ˗ahˇ jaw dzeuˇ nya meh. (1 Beˬtuˆluˆ 5:5) Yaw jeˬ ma jeˬ, aˬ dui˗euˬ gaˇ˗ahˇ laˆ naˬ taˬ˗euˬ miˇ kʼahˬ tiˬ kʼahˬ˗ahˇ, mehˇ nmˇ deuˬ˗ahˇ nui noeˬ nui duˇ biꞈ˗eu aˬ kawˬ˗aˬ za taˬ˗euˬ mehˇ nmˇ gʼaˬ, mehˇ nmˇ deuˬ˗ahˇ tsaꞈ gaˬ˗iˇ ngeh, sahˬ boꞈ paˇ dmˬ hawˇ˗eu aˇ taꞈ maˬ ya biꞈ taˬ yaꞈ˗a lehˇ ehˇ nehˬ taˬ˗euˬ meh. Ehˇ kʼawꞈ, huˬ mehˬ mehˬ˗eu mehˇ nmˇ zaˬ yo aˬ li tiˬ gʼaˬ naˇ, aˬ yawꞈ siˬ nya dzehˬ ma lehˇ noeˬ˗awˇ, tsaꞈ gaˬ˗iˇ ngeh sahˬ boꞈ biꞈ yaꞈ˗euˬ meh. Aˬ joˆ˗ehˇ pyeuꞈ laˇ ngaˬ? Aˬ yawꞈ maꞈ yaw zaꞈ zaꞈ˗ehˇ tsaꞈ gaˬ˗eu aˇ yamˬ jiˇ˗awˇ tiˬ kʼehˬ naˇ, yehˇ neh bi kuˇ˗awˇ bi naˇ haˬ tseˇ˗euˬ meh. Yehˇ deuˬ aˬ yawꞈ maꞈ tsaꞈ gaˬ luꞈ gaˇ haw luꞈ gaˇ duˇ˗awˇ, nymˇ sahˇ˗ahˇ biꞈ taˬ yaꞈ˗euˬ paˇ dmˬ jiˇ yehˇ deuˬ˗euˬ laꞈ˗ahˇ jaˆ luꞈ˗eu meh. Aˬ dui  heu gaˇ neh aˬ jeˬ ya siˬ˗euˬ nga? Aˬ dui yawˬ ha siˬ nya dzehˬ gaˇ duˇ kʼawꞈ, nui ma maˬ tsaˬ kʼawꞈ, nui noeˬ nui duˇ˗ahˇ ya mˇ caw˗eu meh. Yeˬhawˇbaˬ aˬ dui˗ahˇ, aˬ yawꞈ neh tseˇ˗awˇ bi sheuˬ gʼeh taˬ˗euˬ deuˬ nehˬ˗ehˇ gm leˇ˗awˇ mˇ naˇ, aˬ dui˗ahˇ guiˬ lahˬ biꞈ˗eu meh.—Heˬbyehˇ 13:7, 17.

18. Aˬ dui maˬ loˬ˗eu zahˇ deuˬ˗ahˇ aˬ jeˬ miˇ neh maˬ ya jahˇ doˆ˗eu nga?

¹⁸ Maˬ loˬ˗eu zahˇ deuˬ taˬ jahˇ doˆ laꞈ. Sheuˬ gʼeh˗eu deuˬ maˬ loˬ˗eu zahˇ deuˬ jahˇ doˆ naˇ, mehˇ nmˇ deuˬ˗ahˇ kʼaˆ behˆ ciˬ piˬ˗eu meh. Juˇlaiˬ Kaˬmiˇsaꞈ˗kiꞈ lehˇ kuˇ˗eu mehˇ nmˇ zaˬ yo aˬ li tiˬ gʼaˬ, gaˇ hu Ceˇkoꞈsaꞈ˗loˬbaˇkiꞈ˗yaˬ miˇ kʼahˬ˗ahˇ tsaꞈ gaˬ˗eu gaˇ˗ahˇ laˆ naˬ˗eu yamˬ˗ahˇ ngehˬ keuˆ ngeh ehˇ˗eu, “Sheuˬ gʼeh˗eu gʼawˬ mya gʼaˬ bi nyehꞈ ngeh, dzeˇ luꞈ˗eu aˇ muˇ˗ahˇ hawˇ˗eu aˇ maꞈ˗ahˇ haw teˬ luꞈ˗eu deuˬ tiˬ gʼaˬ na, tsaꞈ gaˬ deuˬ˗ahˇ aˬ jeˬ jahˇ nya˗eu hawˇ˗eu maˬ jahˇ nya˗eu lehˇ zahˇ jahˇ doˆ nehˬ˗euˬ meh.” Yeˬhawˇbaˬ aˬ dui˗ahˇ aˬ cawˬ˗euˬ do daˇ noeˬ tsehˆ˗eu aˬ kawˬ˗aˬ maˬ biꞈ taˬ˗aˬ. Maˬ loˬ gaˇ zahˇ jahˇ doˆ˗eu deuˬ naˇ, mehˇ nmˇ deuˬ˗ahˇ maˬ haw piˇ˗eu uˬ taꞈ, mehˇ nmˇ deuˬ˗euˬ jah˗eu jeˬ˗ahˇ tuˆ tehˬ˗awˇ uˆ lahˇ˗eu jeˬ pyeuꞈ meh.—2 Gawˇliˬtu 1:24.

19. 2 Laˬsaˬbaˬ 32:7, 8-ahˇ ehˇ taˬ˗euˬ loꞈ˗ehˇ, Saˬdaˬ aˬ jeˬ lehˇ jahˇ laˇ kʼawꞈ, aˬ dui aˬ jeˬ miˇ neh kʼaˬ duˬ ni gʼeh nya˗eu nga?

¹⁹ Aˬ dui˗ahˇ muiˇ˗eu daˬ ma gʼaˬ pyeuꞈ˗eu Saˬdaˬ, Yeˬhawˇbaˬ˗euˬ saˇ jaˇ ziꞈ˗eu gaˇ mˇ zaˬ deuˬ˗ahˇ kʼehˬ˗eu kʼaˆ˗eu maˬ naˬ leˇ˗a. (1 Beˬtuˆluˆ 5:8; Pah mehˬ˗eu 2:10) Saˬdaˬ hawˇ˗eu aˬ yawꞈ˗euˬ tsawˇ haˬ deuˬ aˬ dui˗euˬ gaˇ˗ahˇ laˆ tsoeˬ˗eu leh jeh˗eu meh. Aˬ dui paˇ guˆ˗euˬ kʼawꞈ, Yeˬhawˇbaˬ˗euˬ gaˇ˗ahˇ maˬ byehˇ dzeh. (Dawˬmehˬmehˬ˗eu 7:21) Aˬ dui˗euˬ gaˇ˗ahˇ laˆ naˬ laˇ kʼawꞈ, Yeˬhawˇbaˬ aˬ dui nehˬ˗ehˇ jawˇ˗awˇ, aˬ yawꞈ aˬ dui˗ahˇ gʼaˬ biꞈ daˆ leꞈ meh.—2 Laˬsaˬbaˬ 32:7, 8-ahˇ gui.

20. Nawˇ aˬ jeˬ ya leh jeh˗eu nga?

²⁰ Aˬ dui yawˬ gʼaˬ na luꞈ, miˇ kʼahˬ za˗euˬ aˬ yuiꞈ aˬ tsu deuˬ˗ahˇ “Naw maꞈ˗euˬ ehˇ dawˬ naˇ haˬ˗eu hawˇ˗eu Miˬyehˇ˗euˬ ehˇ dawˬ naˇ haˬ˗eu heu nyiˬ jeˬ, Miˬyehˇ mehˬ shi aˬ geu jeˬ tsaˬ dzehˬ ta lehˇ naw maꞈ shaˇ noeˬ haw sheˇ. Nga nyaꞈ law nmˇ˗aˬ, nga nyaꞈ neh kʼaˇ ya gaˬ kʼaˇ ya mawˇ˗euˬ gaˇ kawˆ heu maˬ ja˗ehˇ maˬ jawˇ coeˇ nya” lehˇ ehˇ nehˬ˗euˬ dahˬ beh˗euˬ Ka li zaˬ deuˬ loꞈ˗ehˇ duˇ ni leh jeh luꞈ˗uˇ.—Gʼaˬkʼehˇ 4:19, 20.