Aˇ nah naˇ ngaˇ huˬ mehˬ mehˬ˗eu gʼaˬ geuꞈ dahˬ beh laˇ˗awˇ, ngaˬ˗euˬ dehꞈ ziˇ ngaˇ maˬ noeˬ doˆ coeˇ gaˇ keuˆ ni paˇ iˇ˗euˬ meh. (Eˇpeˇsu 3:20) Nawˇ ngaˬ˗euˬ dehꞈ ziˇ aˬ joˆ˗ehˇ paˇ iˇ nya˗euˬ nga lehˇ noeˬ˗eu paˬ. Nymˬ˗mˇ ngaˇ dahˬ beh gaˇ neh ja nehˬ ma.

Ngaˇ 1939 kʼoꞈ˗ahˇ Jeˬmaˬniˬ miˇ kʼahˬ, Beu liˇ meuˬ˗ahˇ baw˗euˬ ma. Teu ngeh naˇ, Miˇ tsaˬ Guiˇ nyiˬ poˆ aˬ yawꞈ poˆ dahˬ beh laˇ˗awˇ, 1945 kʼoꞈ˗ahˇ guiˇ mˇ˗eu jiˇ leˇ ngeh, Beu liˇ meuˬ˗ahˇ saˇ pawˇ neh yaw kʼaˆ˗ehˇ bi deuˆ˗euˬ meh. Tiˬ poˆ, nga pehˬ˗euˬ iˇ kahˇ dawˬ peh jaˆ˗eu iˇ kahˇ deuˬ˗ahˇ mawˬ puˇ pyehˬ le ngeh, nga pehˬ duˬ kʼahˬ kʼahˬ taˬ˗euˬ gaˇ cehˆ ahˇ˗euˬ ma. Kʼoeˇ naˇ, nga pehˬ cehˆ dzeuˇ˗eu gʼaˇ duˬ, ngaˬ ma neh dehꞈ le˗euˬ Ehˇpuˬ˗luˬ meuˬ˗ahˇ cehˆ gʼeh˗euˬ ma.

Ngaˬ ma naˇ, yaw tsaˬ yaw dawˇ˗ahˇ leh jeh˗awˇ poˆ˗eu meh. Teu miˇ neh, ngaˬ ma miˇ tsaˬ tsawˇ gahˇ paˇ dmˬ deuˬ˗ahˇ gui˗awˇ, yaw myaˬ zahˇ˗ahˇ pyehˆ tseˇ˗euˬ meh. Ehˇ kʼawꞈ maˬ ngeuˇ leˇ nga lehˇ noeˬ˗eu meh. 1948 kʼoꞈ˗ahˇ Saˇ kiˇ nyiˬ gʼaˬ nga pehˬ kahˇ˗ahˇ oe˗euˬ meh. Ngaˬ ma aˬ yawꞈ nyaꞈ˗ahˇ iˇ kahˇ˗ahˇ kuˇ ahˇ˗awˇ, yaw myaˬ jeˬ naˇ haˬ˗euˬ meh. Ngehˬ cawˬ˗eu naˬ liˬ tiˬ laꞈ jiˇ maˬ byah laˇ mi naˆ˗ehˇ, ngaˬ nyiˇ˗ahˇ “Aˬ ma yaw tsaˬ yaw dawˇ˗ahˇ poˆ mawˇ ma” lehˇ ehˇ˗eu meh. Tiˬ kʼehˬ naˇ, ngaˬ ma hawˇ˗eu ngaˬ nyiˇ Ehˇpuˬ˗luˬ meuˬ˗ahˇ bawˬ dzaˬ iˇ˗euˬ meh.

1950 kʼoꞈ˗ahˇ nga pehˬ Beu liˇ meuˬ˗ahˇ paˇ gʼoꞈ kʼoꞈ laˇ˗awˇ, Beu liˇ Kiˇ˗suiꞈbeuˬ aˇ muˇ˗ahˇ bawˬ dzaˬ iˇ˗euˬ ma. Kʼoeˇ naˇ, iˇ kahˇ paˇ jawˇ paˇ iˇ˗awˇ, Beu liˇ Teˇpeˇhawˬ aˇ muˇ˗ahˇ bawˬ dzaˬ iˇ˗euˬ ma. Aˇ nah naˇ, ngaˬ ma iˇ cuꞈ shawˇ˗euˬ meh. Ehˇ kʼawꞈ ngaˇ naˇ nyiˬ naˬ˗euˬ ma. Aˬ jeˬ miˇ neh nga lehˇ nawˇ siˬ nya ma loˇ?

Ngaˇ zawˇ˗ehˇ shaꞈ dawˇ nya˗eu tiˬ gʼaˬ pyeuꞈ˗eu miˇ neh, yaw kʼaˆ˗ehˇ maˬ huiˬ laˇ nya. Ngaˇ tsaꞈ gaˬ iˇ˗eu nyiˬ kʼoꞈ byah laˇ˗euˬ kʼawꞈ, yawˬ ha tehꞈ˗ehˇ maˬ ngehˬ haw˗aˬ. Ehˇ kʼawꞈ ngaˇ nui kʼaˬ ahˇ˗awˇ Yeˬhawˇbaˬ˗ahˇ a nehˬ˗euˬ mehˇ nmˇ deuˬ nehˬ˗ehˇ cawˬ˗eu miˇ neh, yawˬ jeˬ na luꞈ paˇ˗iˇ jiˇ˗euˬ meh. Tiˬ gʼaˬ na Naˇziˬ taˆ˗ahˇ, maˬ ngeuˇ naˇ Jeˬmaˬniˬ nahˇ ma doˆ kʼehˬ paw jaˆ˗eu tawˬ˗ahˇ bi nyehꞈ gʼeh˗euˬ meh. Tiˬ gʼaˬ na tawˬ˗ahˇ nyehꞈ ahˇ laˇ gaˇ maˬ guˆ ni, Jeˬmaˬniˬ nahˇ ma doˆ kʼehˬ paw paˇ dmˬ yuˇ ahˇ gʼeh˗eu meh. Aˬ yawꞈ maꞈ neh mˇ˗euˬ teu ngaˬ˗euˬ nui ma˗ahˇ zaw laˇ˗eu lehˇ miˇ˗a. Ngaˇ noeˬ˗eu naˇ, aˬ yawꞈ maꞈ Yeˬhawˇbaˬ hawˇ˗eu mehˇ nmˇ gʼaˇ duˬ  tawˬ˗ahˇ ya uˇ gaˇ maˬ guˆ naˇ, ngaˇ kʼawꞈ shaꞈ dawˇ shaꞈ dawˇ jawˇ jeˬ maˬ paˇ ngeuˇ ngaˬ˗aˇ lehˇ noeˬ laˇ˗euˬ meh.

Ngaˇ shaꞈ dawˇ˗eu nui ma˗ahˇ 1955-ahˇ aˬ myah myah˗ahˇ maˬ duˇ˗eu tsaꞈ gaˬ˗eu jeˬ jahˇ ngeh, gʼaˬ leˇ˗euˬ ma. Tsaꞈ gaˬ˗eu aˇ taꞈ, a laꞈ kʼoeˇ mehˇ nmˇ Naˬdaˬ Naw, heu naˇ aˇ maꞈ aˇ muˇ neh kʼaˇ jahˇ doˆ laꞈ haw˗euˬ laꞈ kʼoeˇ neh kʼaˇ huiˬ˗eu poˆ pyeuꞈ meh lehˇ tsaꞈ gaˬ˗awˇ, heu poˆ laꞈ kʼoeˇ yawˬ gʼaˬ na luꞈ gm leˇ naˇ, “miˇ tsaˬ kʼoeˇ taˆ kʼaˇ tsaꞈ gaˬ haw laꞈ˗euˬ laꞈ kʼoeˇ neh kʼaˇ huiˬ˗eu poˆ pyeuꞈ meh” lehˇ paˇ ehˇ˗eu meh. Ehˇ loꞈ˗ehˇ maˇ diˇ ngeuˇ meh. Teu gaˇ neh tiˬ kʼehˬ naˇ, ngaˇ Yeˬhawˇbaˬ˗ahˇ a nehˬ˗awˇ, 1956 kʼoꞈ˗ahˇ ngaˬ da hawˇ˗eu ngaˬ nyiˇ nehˬ˗ehˇ iˇ cuꞈ shawˇ˗euˬ ma. Ehˇ kʼawꞈ tiˬ kʼehˬ naˇ, ngaˬ˗euˬ dehꞈ ziˇ laꞈ kʼoeˇ aˇ yeˇ huiˬ˗eu gaˇ kawˆ tiˬ kawˆ ya noeˬ tsehˆ laˇ˗euˬ meh.

Ngaˇ huˬ mehˬ mehˬ˗eu gʼaˬ geuꞈ paˬ˗ehˇ gʼeh meh lehˇ noeˬ luꞈ˗eu yaw myaˬ kʼoꞈ myahˇ laˇ˗euˬ ma. Ehˇ kʼawꞈ aˇ nah hawˇ˗eu jah kʼawꞈ za ngaˇ lehˇ noeˬ˗euˬ ma. Ngaˇ jeˬ hu jahˇ mawꞈ˗eu jeˬ naˇ, aˬ cawˬ˗euˬ miˇ kʼahˬ˗ahˇ jeˬ gaꞈ jeˬ ka nehˬ˗ehˇ taꞈ leˇ˗awˇ sha doˆ sha ahˇ laꞈ˗eu paw Beu liˇ meuˬ˗ahˇ dzaw˗eu heu ma. Kʼoeˇ naˇ, ngaˬ neh ya dzaw˗euˬ loꞈ˗ehˇ nui gahˇ za˗eu gʼaˇ duˬ, gaˇ teu˗ahˇ mˇ˗awˇ aˇ nah naˇ huˬ mehˬ mehˬ˗eu gʼaˬ geuꞈ laˇ˗eu lehˇ ma. Teu miˇ neh 1961 kʼoꞈ˗ahˇ, ngaˇ Jeˬmaˬniˬ miˇ kʼahˬ˗ahˇ jeˬ gaꞈ jeˬ ka mˇ˗eu gaˇ neh kʼaˇ huiˬ˗eu meuˬ pyeuꞈ˗eu Hehˇbeuˬ meuˬ˗ahˇ gaˇ mˇ iˇ˗euˬ ma. Ngaˇ gaˇ heu˗ahˇ ngehˬ˗ehˇ mˇ naˇ ngehˬ˗ehˇ ya leˇ˗eu miˇ neh, huˬ mehˬ mehˬ˗eu gaˇ˗ahˇ nyiˬ naˬ˗euˬ ma. Ngaˇ aˬ joˆ˗ehˇ paˇ jahˇ˗euˬ nga lehˇ siˬ nya mawꞈ miˇ˗a laˬ?

Ngaˬ˗ahˇ Yeˬhawˇbaˬ˗ahˇ guiˬ lahˬ huiˬ˗eu lehˇ miˇ˗a. Gaˬ˗eu mehˇ nmˇ neh Miˬyehˇ gaˇ mˇ˗eu heu naˇ, dehꞈ ziˇ laꞈ kʼoeˇ neh aˇ yeˇ kʼaˇ huiˬ˗eu jeˬ pyeuꞈ˗eu lehˇ siˬ laˇ ni bi caw ba nehˬ laꞈ˗euˬ miˇ neh. Ngaˬ˗euˬ cawˬ gʼawˬ mya gʼaˬ huˬ mehˬ mehˬ˗eu gʼaˬ geuꞈ laˇ˗awˇ, ngaˇ dzaw geuꞈ paˬ˗ehˇ dehꞈ˗eu meh. Kʼoeˇ uˬ taꞈ, ngaˬ˗ahˇ taˆ˗ahˇ neh ya gʼoꞈ doˆ laˇ˗euˬ mehˇ nmˇ Ehˇliˬ Muˇ˗tuiꞈ jiˇ Yeˬhawˇbaˬ˗ahˇ nui ma taˬ lehˇ gʼaˬ biꞈ˗eu meh. Aˬ yawꞈ ehˇ˗eu, taˆ˗ahˇ jawˇ˗eu yawˬ haˇ yawˬ ha nui ma taˬ˗eu deuˬ, uˬ duˬ duˬ leˇ ngeh nui jah gʼaˬ baˬ laˇ˗euˬ meh. Ehˇ kʼawꞈ, Yeˬhawˇbaˬ˗ahˇ nui ma gʼawˇ mawˇ dawˬ tawˆ luꞈ nui ma taˬ˗eu deuˬ naˇ, aˇ muˇ˗euˬ laꞈ kʼoeˇ aˇ yeˇ huiˬ˗eu hawˇ zeuˇ pyeuꞈ meh.

Kʼoeˇ naˇ, aˇ nah naˇ, Uˆ lahˇ˗eu aˇ muˇ pyeuꞈ laˇ˗euˬ mehˇ nmˇ Maˇtiꞈ Pawˇsiˇgeuˬ mehˇ nmˇ deuˬ˗ahˇ tiˬ kʼehˬ maˬ kaˬ gʼaˬ biꞈ ngeh, “Nui kʼaˬ naˇ, nawˇ loˬ˗eu kʼaˇ poeˬ˗eu myawˬ gahˬ˗ahˇ duˇ˗eu meh” lehˇ ehˇ˗eu meh. Mehˇ nmˇ heu deuˬ˗euˬ dawˬ˗ahˇ yaw muiˬ˗ehˇ shaˇ noeˬ shaˇ sawˇ gʼaˬ ngeh tiˬ jawˇ, ngaˇ gaˇ˗ahˇ neh doˆ iˇ˗awˇ, 1963 kʼoꞈ, Koꞈ siˬ ba la˗ahˇ huˬ mehˬ mehˬ˗eu gʼaˬ geuꞈ laˇ˗euˬ ma. Teu naˇ, dehꞈ ziˇ laꞈ kʼoeˇ noeˬ tsehˆ˗eu jeˬ laꞈ kʼoeˇ neh kʼaˇ muiˬ˗eu poˆ pyeuꞈ meh. Teu gaˇ neh ba la nyiˬ siˬ naˇ, dzehˬ˗eu huˬ mehˬ mehˬ˗eu gʼaˬ bi geuꞈ nehˬ laꞈ˗euˬ meh. Teu ngeh ngaˇ gaˇ jiˇ maˬ poˆ dah˗a siˬ. Teu gaˇ neh a myaˆ kʼoꞈ naˇ, Yeˬhawˇbaˬ ngaˇ maˬ noeˬ doˆ coeˇ˗eu jeˬ jahˇ˗euˬ meh. Teu naˇ, 44 poˆ aˬ yawꞈ poˆ jahˇ˗eu Giˇlaˆ dzaw nymˇ˗ahˇ ya iˇ˗eu heu meh.

Ngaˬ neh ya siˬ˗euˬ aˇ yeˇ kʼaˇ huiˬ˗eu jeˬ naˇ, “nui ma jiˇ laˇ˗eu aˇ dzehˬ˗ehˇ maˬ ya kawˇ nga.” Ngaˇ mehˇ nmˇ Naˬdaˬ Naw hawˇ˗eu Laiˇmehˬ Saꞈ˗gʼoiˇgeuˬ˗ahˇ neh yaw myaˬ jeˬ ya dzaw˗euˬ ma. Aˬ yawꞈ maꞈ nga maꞈ˗ahˇ yawˬ ha˗ahˇ doˇ˗eu gaˇ˗ahˇ mˇ˗eu maˬ awˬ kʼawꞈ mˇ daˆ leꞈ lehˇ gʼaˬ biꞈ˗eu meh. Mehˇ nmˇ Naw ehˇ˗eu “Nawˇ aˬ geu gaˇ haw tsoˆ taˬ deˬ? Yaw jawꞈ yaw pyehˆ laˬ, aˇ mawˇ laˬ, iˇ shaˬ shaˬ gaˇ laˬ? Maˬ ngeuˇ naˇ aˇ bawˇ, aˇ yehˆ, laˬ kʼaˬ cehˇ laˇ paˬ˗ehˇ gʼeh˗eu myaˆ kʼahˬ heu deuˬ˗ahˇ haw de laˬ? Nawˇ tsawˇ haˬ˗ahˇ gaˬ nya ni ya leh jeh˗eu meh.” Tiˬ nah mehˇ nmˇ Saꞈ˗gʼoiˇgeuˬ mehˇ nmˇ tiˬ gʼaˬ na aˬ jeˬ miˇ neh nui ma jiˇ laˇ˗eu kawˇ˗eu nga lehˇ dzawˇ˗eu meh. Dzawˇ˗eu tiˬ kʼehˬ naˇ, aˬ yawꞈ˗euˬ nui ma˗ahˇ deuˬ leˇ˗awˇ, byaˆ biˇ doˆ le˗euˬ miˇ neh dawˬ mehˬ mehˬ˗eu tiˬ kʼehˬ naˬ leˇ˗euˬ meh. Teu poˆ˗euˬ gaˇ kawˆ teu ngaˬ˗euˬ nui ma˗ahˇ aˇ dzehˬ˗ehˇ zaw laˇ˗awˇ, Yeˬsuˇ hawˇ˗eu aˬ yawꞈ˗euˬ saˇ jaˇ ziꞈ˗eu mehˇ nmˇ deuˬ˗ahˇ nui ma cawˆ ni maˬ mˇ lehˇ noeˬ laˇ˗euˬ meh.—Maꞈtehˬ 25:40.

Ngaˇ hawˇ˗eu ngaˬ nehˬ˗ehˇ tiˬ kawˆ loꞈ˗ehˇ dzaw˗euˬ deuˬ gaˇ za ngeh tiˬ jawˇ, Beˬdeˬlaˇ laꞈ kʼoeˇ˗euˬ tiˬ gʼaˬ na yaw kʼaˆ˗ehˇ siˬ nya mawꞈ˗eu miˇ neh, aˬ gaˇ bi iˇ nehˬ laꞈ˗aˬ lehˇ naˇ haˬ˗eu meh. Ngaˬ˗euˬ dzaw cawˬ deuˬ aˬ gaˇ ya iˇ˗eu lehˇ ehˇ nehˬ ngeh, aˬ yawꞈ maꞈ teu kʼahˬ˗euˬ muiˬ˗eu gaˇ kawˆ˗ahˇ ja˗eu meh. Ngaˬ˗ahˇ naˇ haˬ keuˆ laˇ ngeh, ngaˇ “Kahˇgoˬ (Kiˬshaˇsaˬ)”˗ahˇ ya jawˇ iˇ˗a lehˇ ehˇ nehˬ˗euˬ ma. Aˬ yawꞈ maꞈ tsawˬ guˆ iˇ˗awˇ, “Oˬ˗oˇ, Kahˇgoˬ laˬ Yeˬhawˇbaˬ nawˬ nehˬ˗ehˇ jawˇ luꞈ˗uˇ de” lehˇ ehˇ˗eu meh. Teu ngeh Kahˇgoˬ (Kiˬshaˇsaˬ)˗ahˇ guiˇ deuˆ˗eu gaˇ kawˆ, yaw haiˬ yaw doeˇ gaˇ kawˆ, diˬ˗eu sehꞈ˗eu gaˇ kawˆ, tehꞈ˗ehˇ byah˗eu meh. Ehˇ kʼawꞈ ngaˇ Giˇlaˆ dzaw nymˇ˗ahˇ ya dzaw˗euˬ jeˬ˗ahˇ yaw kʼaˆ˗ehˇ noeˬ mawˇ˗euˬ ma. Dzaw gʼaˬ˗awˇ tiˬ kʼehˬ naˇ 1967 kʼoꞈ Gʼoeˬ siˬ ba la˗ahˇ, ngaˇ hawˇ˗eu Haiˇloiˬ Deˇbawˇsaꞈ˗teuˬ, kʼoeˇ naˇ Kaˬ˗laˆ Leˇseˬ nga maꞈ smˇ gʼaˬ Kahˇgoˬ miˇ kʼahˬ˗ahˇ kʼaˇ huiˬ˗eu meuˬ pyeuꞈ˗eu Kiˬshaˇsaˬ˗ahˇ iˇ˗euˬ ma.

Nga maꞈ smˇ gʼaˬ Kiˬshaˇsaˬ˗ahˇ iˇ keuˆ ngeh, Paˇlaˬ dawˬ ba la 3 siˬ ya dzaw˗euˬ ma. Kʼoeˇ gaˇ neh naˇ, nga maꞈ saˇ pawˇ dziˬ˗awˇ Luˇbuˬbaˇshiˬ meuˬ˗ahˇ iˇ˗euˬ ma. Meuˬ teu meuˬ naˇ gaˇ hu Eˇliˇsaˬbehˆgʼoiˬ lehˇ kuˇ˗awˇ, Kahˇgoˬ miˇ kʼahˬ˗euˬ laꞈ oˆ oˆ saˬ paw Zamˇbiˬ˗yaˬ nehˬ˗ehˇ dawˬ peh jaˆ˗eu meh. Nga maꞈ meuˬ˗euˬ gahˇ ceh jaˆ˗eu miˇshaˬnaˬliˬ˗euˬ nymˇ˗ahˇ jawˇ iˇ˗euˬ ma.

Luˇbuˬbaˇshiˬ meuˬ˗ahˇ myaˬ˗eu tiˬ paˆ tiˬ gʼaˬ˗iˬ maˬ tsaꞈ gaˬ iˇ˗aˬ siˬ. Teu miˇ neh, nga maꞈ Miˬyehˇ Miˇkʼahˬ gaˇ kawˆ maˬ ya gaˬ haw˗euˬ deuˬ˗ahˇ ya mawˇ gaˇ nui ma cehˇ tahˬ tahˬ˗eu meh. Tiˬ kʼehˬ naˇ, nga maꞈ Jaˇliꞈ dzaw zaˬ maˬ mehˬ jiˇ coeˇ gaˇ keuˆ ni jawˇ laˇ˗euˬ meh. Nga maꞈ yehˇ deuˬ˗ahˇ maˬ ehˇ, sahˬ paˬ sahˬ ma˗euˬ gaˇ mˇ˗eu deuˬ˗ahˇ maˬ ehˇ, tsaꞈ gaˬ˗eu ma. Aˬ yawꞈ maꞈ gʼawˬ mya gʼaˬ nga maꞈ˗ahˇ hawˇ˗eu Jaˇliꞈ˗ahˇ yaw zeu baw dui dui˗eu meh. Tsawˇ haˬ myaˬ ni Sawꞈ˗aˬhiˇliˬ dawˬ ngehˬ˗awˇ, ngaˇ hawˇ˗eu Kaˬ˗laˆ Leˇseˬ jiˇ dawˬ teu˗ahˇ dzaw˗euˬ ma. Tiˬ kʼehˬ naˇ, nga nyaꞈ Sawꞈ˗aˬhiˇliˬ dawˬ ngehˬ˗eu aˇ muˇ˗ahˇ ya jawˇ iˇ˗euˬ ma.

Nga maꞈ muiˬ˗eu puˬ haw mawˇ haw laꞈ˗eu jeˬ gʼawˬ mya ni jaˆ˗eu loꞈ˗ehˇ, shaˬ zahˬ gʼawˬ mya jeˬ˗ahˇ jiˇ ya tahˬ puˬ˗euˬ ma. Tiˬ poˆ na nga maꞈ, maˬ gaˇ˗eu jahˇ geuꞈ˗eu yehˇ deuˬ hawˇ˗eu jiˇ yehꞈ yehꞈ˗awˇ miˬ beuˆ ahˇ˗eu yehˇ deuˬ nehˬ˗ehˇ ya tahˬ puˬ˗euˬ meh. Aˬ yawꞈ maꞈ nga maꞈ˗ahˇ tiˬ kʼehˬ maˬ kaˬ gaˇ kawˆ poˆ laˇ˗eu meh. Tiˬ poˆ yehˇ gʼawˬ mya gʼaˬ nga maꞈ miˇshaˬnaˬliˬ nymˬ˗ahˇ bawˬ dzaˬ luꞈ gaˇ miˬ beuˆ baꞈ˗awˇ oe˗awˇ, yehˇ˗euˬ saˇ naˇ˗ahˇ kuˇ gʼeh˗euˬ meh. Aˬ yawꞈ maꞈ nga maꞈ˗ahˇ jawꞈ laꞈ ni gʼeh˗eu gaˇ uˬ ciˬ naˬ liˬ 10 laꞈ˗ahˇ keuˆ ni bi nuiˇ laꞈ˗awˇ pyehˬ nehˬ laꞈ˗euˬ meh.

1969 kʼoꞈ˗ahˇ, ngaˇ aˇ maꞈ˗ahˇ sheuˬ gʼeh˗eu gʼaˬ ya geuꞈ˗eu ma. Teu miˇ neh ngaˇ lah yaˬ hawˇ˗eu yaˇ moꞈ tehꞈ˗ehˇ dehꞈ˗eu gaˇ ma˗ahˇ ya cah˗eu meh. Ehˇpa˗li kaˆ paw toꞈ˗ehˇ gʼeh˗eu gaˇ ma aˬ gaˇ kʼawꞈ jaˆ˗eu meh. Pu tiˬ pu˗ahˇ ngaˇ yaꞈ iˇ ngeh, ngaˬ˗euˬ jaˆ ciˬ˗euˬ uˬ moˆ ya ciˆ ya ma ya zaˬ sheuˬ˗awˇ yaꞈ laˇ˗euˬ meh. Ngaˬ˗ahˇ uˬ shawˬ yaw naˆ˗ehˇ teh tuˇ nehˬ laꞈ gaˇ maˬ ngehˇ leˇ nya.  Ngaˬ˗ahˇ mehˇ nmˇ deuˬ nehˬ˗ehˇ miˬ dzaˬ tsawˬ bu gaˇ dzeˇ jawˇ˗awˇ, Jaˇliꞈ laꞈ kʼoeˇ˗euˬ yaw tsaˬ yaw dawˇ ja˗euˬ gaˇ kawˆ˗ahˇ kʼaˇ noeˬ doˆ laˇ ngeh, laˬ kʼaˬ cehˇ˗eu lehˇ miˇ˗a.

Kʼaˇ shaˬ˗eu tiˬ jeˬ naˇ, mehˇ nmˇ aˇ kʼawꞈ deuˬ˗euˬ gaˇ kawˆ meh. Maˇ diˇ naˇ aˬ yawꞈ maꞈ Kiˇtaˬ˗gʼawˇlaˬ aˇ muˇ˗euˬ b tsawˇ haˬ meh. Aˬ yawꞈ maꞈ laꞈ kʼoeˇ˗euˬ tiˬ gʼaˬ na aˇ muˇ laꞈ kʼoeˇ ahˇ laˇ nya˗awˇ iˇ cuꞈ shawˇ˗awˇ, tiˬ gʼaˬ na ngehˬ˗ehˇ dzehˬ aˇ muˇ sheuˬ gʼeh˗eu gʼaˬ jiˇ ya geuꞈ˗euˬ meh. Ehˇ kʼawꞈ “shaꞈ dawˇ˗eu maˬ baw”˗eu tsawˇ haˬ˗ahˇ duˇ˗eu heu deuˬ, saˇ jaˇ ziꞈ˗eu mehˇ nmˇ deuˬ˗ahˇ maˬ lawˬ nya˗a. (Yuˇdaˆ 12) Aˇ nah naˇ Yeˬhawˇbaˬ mehˇ nmˇ aˇ kʼawꞈ heu deuˬ˗ahˇ aˇ muˇ laꞈ kʼoeˇ neh bi doˆ iˇ˗awˇ, teu gaˇ neh naˇ, tsawˇ haˬ gʼawˬ mya ni yaw tsaˬ yaw dawˇ gaˇ ma˗ahˇ cah laˇ˗euˬ meh.

1971 kʼoꞈ˗ahˇ, ngaˇ Kiˬshaˇsaˬ beˬdeˬlaˇ˗ahˇ gaˇ yaw myaˬ jeˬ ya mˇ˗euˬ ma. Yaw jeˬ ma jeˬ, sahˬ boꞈ boꞈ leꞈ gaˇ dawˬ kʼoꞈ biꞈ˗eu, tsaꞈ gaˬ˗eu paw haw˗eu gaˇ mˇ˗eu, heu deuˬ pyeuꞈ meh. Beˬdeˬlaˇ˗ahˇ mˇ ngeh, miˇ kʼahˬ huiˬ˗awˇ sahˬ paˬ sahˬ ma deuˬ ngehˬ gʼeh˗eu yaw kʼaˆ˗ehˇ maˬ muiˬ˗eu miˇ kʼahˬ˗ahˇ Miˬyehˇ gaˇ aˬ joˆ˗ehˇ ya mˇ˗eu lehˇ ya siˬ nya˗euˬ ma. Yaw myaˬ poˆ nga maꞈ saˇ pawˇ˗ahˇ neh sahˬ boꞈ sha kʼawꞈ, aˇ muˇ˗ahˇ iˇ keuˆ˗eu ba la yaw myaˬ siˬ ga leˇ˗eu meh. Aˬ myah myah naˇ sahˬ boꞈ sha ha˗eu deuˬ, saˇ pawˇ˗ahˇ neh sha gʼeh˗euˬ sahˬ boꞈ lawˬ naˬ duˬ˗ahˇ sha iˇ˗eu meh. Ehˇ kʼawꞈ lawˬ, lah gʼahˬ lah byehˆ˗ahˇ jawˇ nah yaw myaˬ jaw ngeuˬ leˇ˗eu meh. Shaˬ zahˬ heu hawˇ˗eu nui deuˬ˗ahˇ ya tahˬ puˬ kʼawꞈ, miˇ kʼahˬ heu kʼahˬ˗ahˇ Miˬyehˇ gaˇ huiˬ laˇ mahˇ laˇ dui dui˗eu meh.

Kahˇgoˬ˗ahˇ˗euˬ mehˇ nmˇ deuˬ pyuˇ ui cuiˆ tehꞈ kʼawꞈ, huiˬ˗eu mehˬ bawˬ jahˇ nya˗eu miˇ neh ngaˬ˗ahˇ zahˬ leˇ˗eu lehˇ miˇ˗a. Aˬ yawꞈ maꞈ tsawˬ puˆ neh sehˆ geu jahˇ˗awˇ, kaˇ pyawˇ jiˇ uˬ jiˇ neh taw˗awˇ nuiˇ duˬ jiˇ uˬ jiˇ uˬ dzah neh geuꞈ˗eu meh. Aˬ yawꞈ maꞈ nymˇ mˬ hawˇ˗eu dawˬ mehˬ mehˬ duˬ jahˇ˗eu gʼaˇ duˬ, zaꞈ bawˇ neh mawˇ kawˇ kawˇ˗awˇ sehˇ pu aˇ bawˬ dzeuꞈ˗awˇ baꞈ daˆ˗eu meh. Kʼoeˇ naˇ, aˬ yawꞈ maꞈ yaw gʼahˇ gʼahˇ lehˇ gʼeh˗eu aˇ bawˇ baˆ kʼoˆ neh smˇ sehˬ ceh˗eu meh. Ngaˬ˗ahˇ aˬ yawꞈ maꞈ teu loꞈ˗ehˇ laˆ deˬ nya˗eu nui noeˬ˗ahˇ ya leˇ˗eu lehˇ miˇ˗a. Ngaˇ aˬ yawꞈ maꞈ˗ahˇ gaˬ˗eu lehˇ miˇ˗a. Yawˬ gaˇ yawˬ˗ahˇ gaˇ yaw shuiꞈ ya mˇ iˇ ngeh, aˬ yawꞈ maꞈ˗ahˇ noeˬ mawˇ˗eu lehˇ miˇ˗a.

1974 kʼoꞈ˗ahˇ, ngaˇ Keˇnyaˬ miˇ kʼahˬ Nai loˇbiˬ meuˬ˗ahˇ jaˆ˗eu saˇ naˇ˗ahˇ ya mˇ paˇ iˇ˗euˬ ma. Keˇnyaˬ miˇ kʼahˬ˗euˬ saˇ naˇ 10 miˇ kʼahˬ˗ahˇ˗euˬ tsaꞈ gaˬ˗eu gaˇ˗ahˇ ya haw teˬ˗eu miˇ neh, mˇ paˬ˗ehˇ gʼeh˗eu gaˇ yaw myaˬ jeˬ jaˆ˗eu meh. Miˇ kʼahˬ tiˬ kʼahˬ na aˬ dui˗euˬ gaˇ˗ahˇ laˆ tsoeˬ˗eu meh. Ngaˇ laˆ tsoeˬ˗eu miˇ kʼahˬ teu deuˬ˗ahˇ tiˬ kʼehˬ maˬ taˬ ya iˇ˗awˇ, Iˬdiˬyoˇbyaˇ miˇ kʼahˬ˗ahˇ ngehˬ˗ehˇ dzehˬ tiˬ kʼehˬ maˬ taˬ ya iˇ˗eu meh. Teu ngeh, aˬ dui˗euˬ mehˇ nmˇ deuˬ kʼehˬ gaˇ kʼaˆ gaˇ ya daˬ˗awˇ, shaˬ zahˬ gʼawˬ mya jeˬ˗ahˇ ya puˬ˗eu meh. Aˬ yawꞈ maꞈ gʼawˬ mya gʼaˬ bi diˬ˗awˇ tawˬ˗ahˇ bi nyehꞈ ahˇ˗eu uˬ taꞈ, tiˬ gʼaˬ na bi sehꞈ gaˇ keuˆ˗eu meh. Ehˇ kʼawꞈ aˬ yawꞈ maꞈ Yeˬhawˇbaˬ nehˬ˗ehˇ yaw gʼoeˇ gʼoeˇ lehˇ jawˇ˗awˇ, tiˬ gʼaˬ tiˇ gʼaˬ gaˬ˗eu miˇ neh, saˇ jaˇ ziꞈ˗eu laꞈ kʼoeˇ kamˬ daˬ coeˇ˗euˬ meh.

1980 kʼoꞈ˗ahˇ, ngaˇ Kehˇnaˬdaˬ tsawˇ haˬ pyeuꞈ˗eu Geˬ˗aˬ Mehˇdeuˬsaꞈ nehˬ˗ehˇ ya sheuˬ dahˬ dzaˬ˗euˬ laˬ kʼaˬ cehˇ˗eu lehˇ miˇ˗a. Nga nyaꞈ Giˇlaˆ dzaw nymˇ˗ahˇ tiˬ kawˆ loꞈ˗ehˇ dzaw˗awˇ, sahˬ boꞈ boꞈ boꞈ˗ehˇ ngehˬ cawˬ˗euˬ ma. Geˬ˗aˬ Bo liˇbiˬ˗yaˬ miˇ kʼahˬ˗ahˇ miˇshaˬnaˬliˬ ya geuꞈ iˇ˗euˬ meh. Teu gaˇ neh 12 kʼoꞈ naˇ, nga nyaꞈ Niˬ˗yuˬ Yawˇ meuˬ ˗ahˇ tiˬ poˆ paˇ mawˇ dzoeˇ˗awˇ, teu gaˇ neh tiˬ kʼehˬ naˇ nga nyaꞈ Keˇnyaˬ miˇ kʼahˬ˗ahˇ jiˇ cehˇ baˇ˗euˬ ma. Ngaˬ˗ahˇ Geˬ˗aˬ Yeˬhawˇbaˬ noeˬ˗eu loꞈ˗ehˇ noeˬ˗eu uˬ taꞈ, yawˬ ha jaˆ˗eu jeˬ˗ahˇ nui kʼahˇ shiˇ˗eu tiˬ gʼaˬ pyeuꞈ˗eu miˇ neh guiˬ lahˬ huiˬ˗eu lehˇ miˇ˗a. Aˬ yawꞈ nymˬ˗mˇ keuˆ ni gaˬ laˇ paˬ˗ehˇ gʼeh˗eu dehꞈ cawˬ pyeuꞈ˗awˇ, ngaˬ˗ahˇ ngehˬ gʼeh luꞈ˗eu meh. Aˬ yawꞈ ngaˬ˗euˬ gʼaˇ duˬ aˇ poeˬ baw˗eu lehˇ miˇ˗a.

1986 kʼoꞈ˗ahˇ, nga nyaꞈ aˇ maꞈ˗ahˇ sheuˬ gʼeh˗eu gʼaˬ ya geuꞈ˗euˬ ma. Teu ngeh ngaˇ saˇ naˇ˗euˬ gawˬmiˬtiꞈ jiˇ pyeuꞈ luꞈ˗eu ma. Aˇ maꞈ˗ahˇ sheuˬ gʼeh˗eu gʼaˬ ya geuꞈ˗eu miˇ neh, Keˇnyaˬ saˇ naˇ haw teˬ luꞈ˗eu miˇ kʼahˬ yaw myaˬ kʼahˬ˗ahˇ ya iˇ˗euˬ ma.

Ngaˇ 1992 kʼoꞈ˗ahˇ, Ehˇsaꞈ˗maˇlaˬ meuˬ˗ahˇ (Ehˇliˇtiˬ˗yaˬ˗ahˇ jaˆ) huiˬ˗eu mehˬ bawˬ lehˬ hmˬ ngeh noeˬ mawˇ˗eu laˬ kʼaˬ cehˇ˗eu lehˇ miˇ˗a. Teu ngeh teu gaˇ nga maꞈ˗euˬ gaˇ maˬ bi laˆ naˬ˗aˬ siˬ. Nga maꞈ bawˬ dzaˬ duˬ poˆ ngeh, laꞈ nyiˇ paw neh haw ngeh yawˇ dui dui˗eu uˬ taꞈ, laꞈ kʼoeˇ paw ngehˬ˗ehˇ dzehˬ paˇ yawˇ dzehˬ˗eu cehˇ jiˇ jiˇ ma tiˬ jiˇ poˆ za˗euˬ ma. Bawˬ dzaˬ˗eu aˇ nah keuˆ laˇ ngeh, mehˇ nmˇ deuˬ jawˇ duˬ teu tsahˇ˗ahˇ Yeˬhawˇbaˬ nehˬ˗ehˇ geuˇ˗eu jawˇ duˬ laˆ pyeuꞈ gaˇ ya mawˇ ngeh, ngaˬ˗ahˇ zahˬ leˇ˗eu lehˇ miˇ˗a. Mehˇ nmˇ gʼawˬ mya gʼaˬ aˬ yawꞈ maꞈ˗euˬ saˬ paˇ yuˇ laꞈ˗awˇ, yaw muiˬ˗ehˇ laˆ gʼoeˬ laˆ muiˬ jiˇ˗euˬ meh. Nga maꞈ nui ma cehˇ tahˬ tahˬ˗eu laꞈ kʼoeˇ laˬ kʼaˬ tiˬ cehˇ 1,279 gʼaˬ bawˬ dzaˬ˗euˬ ma.

 Nga nyaꞈ aˇ maꞈ˗ahˇ sheuˬ gʼeh˗eu gaˇ mˇ ngeh, yawˬ jaw na luꞈ yaꞈ duˬ maˬ duˇ leˇ˗eu miˇ neh, yawˬ mya jeˬ ya laˆ paˇ˗eu meh. Tiˬ poˆ nga nyaꞈ iˬ maˬ laˆ shaꞈ gaˇ dzeˇ jaˆ˗eu huiˬ dui dui˗eu iˇ kah˗ahˇ ya yaꞈ˗euˬ ma. Tiˬ poˆ naˇ lehˇ peuˬ neh tsoˆ taˬ˗euˬ gaˇ mˇ zaˬ˗euˬ nymˇ˗ahˇ ya yaꞈ˗awˇ, gaˇ nyiˇ kuꞈ naˇ 50 lmˇ (100 m) kaˬ gaˇ ya iˇ˗eu meh. Ehˇ kʼawꞈ, nga nyaꞈ aˬ geu gaˇ ya mˇ iˇ kʼawꞈ, nga nyaꞈ noeˬ taˬ nya˗eu laˬ kʼaˬ bi cehˇ˗eu jeˬ naˇ, huˬ mehˬ mehˬ˗eu deuˬ hawˇ˗eu tsaꞈ gaˬ˗eu leh jeh˗eu mehˇ nmˇ deuˬ nehˬ˗ehˇ nah ga ni ya mˇ taꞈ˗eu heu meh. Aˇ nah naˇ gaˇ yaw shuiꞈ paˇ ya mˇ paˇ iˇ˗euˬ ma. Nga nyaꞈ gaˬ˗eu cawˬ deuˬ nehˬ˗ehˇ ya gʼawˬ iˇ˗awˇ aˬ yawꞈ maꞈ˗ahˇ noeˬ mawˇ˗eu lehˇ miˇ˗a.

1980 kʼoꞈ˗ahˇ neh 1990 kʼoꞈ˗ahˇ keuˆ ni Keˇnyaˬ˗euˬ saˇ naˇ haw teˬ luꞈ˗eu miˇ kʼahˬ deuˬ˗ahˇ aˬ dui˗euˬ gaˇ tiˬ byah tiˬ loꞈ mˇ nya laˇ˗euˬ meh. Teu miˇ neh, saˇ naˇ yaw myaˬ gaˇ jaˆ laˇ˗euˬ meh. 1993 kʼoꞈ˗ahˇ nga nyaꞈ Iˬdiˬyoˇbyaˇ miˇ kʼahˬ Ehˇdiˬ˗suiꞈ Aˇbaˬbaˬ meuˬ˗ahˇ jaˆ˗eu saˇ naˇ˗ahˇ ya mˇ iˇ˗euˬ ma. Teu gaˇ naˇ yaw myaˬ kʼoꞈ gaˇ yaw zaꞈ zaꞈ˗ehˇ mˇ mˇ˗ehˇ ya shaˬ˗euˬ meh. Ehˇ kʼawꞈ nymˬ˗mˇ naˇ, aˬ dui˗euˬ gaˇ miˇ kʼahˬ zahˇ sahˇ kʼoꞈ˗ahˇ tsaˬ ni jahˇ taˬ˗awˇ tiˬ byah tiˬ loꞈ mˇ nya laˇ˗euˬ meh.

Yeˬhawˇbaˬ Iˬdiˬyoˇbyaˇ miˇ kʼahˬ˗ahˇ˗euˬ gaˇ˗ahˇ guiˬ lahˬ biꞈ˗eu meh. Mehˇ nmˇ gʼawˬ mya gʼaˬ huˬ mehˬ mehˬ˗eu gʼaˬ geuꞈ laˇ˗awˇ 2012 kʼoꞈ˗ahˇ neh naˇ, tiˬ yaˇ bymˇ laꞈ kʼoeˇ 20 bymˇ ehˇ gʼaˬ ni aˬ myah luꞈ huˬ mehˬ mehˬ˗eu gʼaˬ geuꞈ laˇ˗euˬ meh. Kʼoeˇ uˬ taꞈ mehˇ nmˇ deuˬ˗ahˇ mehˬ˗eu gʼaˇ duˬ, dzaw nymˇ yaw myaˬ gaˇ bi jaˆ laˇ˗awˇ, Bawˬdzaˬnymˇ 120 tsahˇ dzehˬ ni tsoˆ˗euˬ meh. 2004 kʼoꞈ˗ahˇ Beˬdeˬlaˇ nymˇ jiˇ jawˇ duˬ yaw shuiꞈ˗ahˇ ya jawˇ iˇ˗awˇ, teu gaˇ huiˬ˗eu Bawˬdzaˬnymˇ tsoˆ˗euˬ meh. Heu naˇ Yeˬhawˇbaˬ neh biꞈ˗euˬ guiˬ lahˬ pyeuꞈ˗eu meh.

Dzeuˇ laꞈ˗euˬ yaw myaˬ kʼoꞈ˗ahˇ nga nyaꞈ dzeˇ zaˬ Iˬdiˬyoˇbyaˇ ˗euˬ mehˇ nmˇ deuˬ nehˬ˗ehˇ cawˬ ya cawˬ˗euˬ laˬ kʼaˬ cehˇ dui dui miˇ˗a. Aˬ yawꞈ maꞈ nui ma muiˬ˗eu uˬ taꞈ gaˬ laˇ paˬ˗ehˇ gʼeh˗eu miˇ neh, nga nyaꞈ aˬ yawꞈ maꞈ˗ahˇ gaˬ˗eu lehˇ miˇ˗a. Ehˇ kʼawꞈ, maˬ myahˇ laˇ˗euˬ heu myaˆ kʼoꞈ˗ahˇ nga nyaꞈ jawˇ saˇ maˬ doˆ˗eu miˇ neh, nga nyaꞈ˗ahˇ Yuˇloˬ gʼahˇ ceh jaˆ˗eu saˇ naˇ˗ahˇ ya jawˇ le˗euˬ ma. Heu gaˇ nga nyaꞈ˗ahˇ yaw muiˬ˗ehˇ ngehˬ gʼeh nehˬ laꞈ meh. Ehˇ kʼawꞈ, nga nyaꞈ˗ahˇ Iˬdiˬyoˇbyaˇ˗euˬ mehˇ nmˇ deuˬ˗ahˇ noeˬ mawˇ˗eu lehˇ miˇ˗a.

Nga nyaꞈ yawˬ ha˗euˬ myaˆ nuiˆ neh Yeˬhawˇbaˬ aˬ yawꞈ˗euˬ gaˇ˗ahˇ aˬ joˆ˗ehˇ bi huiˬ bi mahˇ laˇ˗eu lehˇ ya mawˇ˗euˬ ma. (1 Gawˇliˬtu 3:6, 9) Yaw jeˬ ma jeˬ, ngaˇ Kahˇgoˬ miˇ kʼahˬ˗ahˇ guiˬ shuiˇ duˬ laˇ˗euˬ Laˬgʼawˇdaˬ tsawˇ haˬ˗ahˇ tsaꞈ gaˬ ngeh, Laˬgʼawˇdaˬ miˇ kʼahˬ˗ahˇ tsaꞈ gaˬ˗eu tsawˇ haˬ tiˬ gʼaˬ˗iˬ maˬ jawˇ˗a. Ehˇ kʼawꞈ, nymˬ˗mˇ naˇ teu gaˇ tsaꞈ gaˬ˗eu deuˬ 30,000 gʼaˬ dzehˬ ni jawˇ laˇ˗euˬ meh. Kʼoeˇ uˬ taꞈ, 1967 kʼoꞈ˗ahˇ Kahˇgoˬ (Kiˬshaˇsaˬ)˗ahˇ tsaꞈ gaˬ˗eu deuˬ 6,000 dawˬ peh jawˇ˗eu tehꞈ meh. Ehˇ kʼawꞈ, nymˬ˗mˇ naˇ 230,000 dawˬ peh jawˇ˗eu meh. Kʼoeˇ naˇ 2018 kʼoꞈ˗ahˇ Noeˬ mawˇ˗eu mehˬ bawˬ˗ahˇ jiˇ tiˬ lam gʼaˬ dzehˬ ni laˇ˗euˬ meh. Kʼoeˇ uˬ taꞈ Keˇnyaˬ miˇ kʼahˬ˗euˬ saˇ naˇ haw teˬ haw˗euˬ miˇ kʼahˬ deuˬ˗ahˇ jiˇ, tsaꞈ gaˬ˗eu deuˬ 100,000 gʼaˬ dzehˬ ni lahˬ laˇ˗euˬ meh.

Dzeuˇ laꞈ˗euˬ 50 kʼoꞈ dzehˬ ni heu kaˬ˗ahˇ Yeˬhawˇbaˬ ngaˬ˗ahˇ mehˇ nmˇ gʼawˬ mya gʼaˬ˗ahˇ zmˬ˗awˇ, aˬ yawꞈ˗euˬ gaˇ˗ahˇ aˇ yamˬ tiˬ byah mˇ nya laˇ ni caw ba nehˬ laꞈ˗euˬ meh. Nymˬ˗mˇ ngaˇ shaꞈ dawˇ˗eu tsawˇ haˬ pyeuꞈ luꞈ siˬ kʼawꞈ, Yeˬhawˇbaˬ˗ahˇ nui ma tiˬ byah tiˬ loꞈ taˬ˗eu jeˬ ya dzaw˗euˬ ma. Ngaˬ neh Ehˇpa˗li kaˆ paw jawˇ ngeh ya puˬ ya mawˇ haw˗euˬ jeˬ heu naˇ, ngaˬ˗ahˇ oˇ daˬ coeˇ ni maˬ ehˇ, yawˬ ha jaˆ˗eu jeˬ˗ahˇ nui kʼahˇ shiˇ ni maˬ ehˇ caw ba nehˬ˗eu meh. Ngaˇ hawˇ˗eu Geˬ˗aˬ daˬ yah ha paw dzaw geuꞈ paˬ˗ehˇ gʼeh˗awˇ, shaˬ zahˬ˗ahˇ kamˬ daˬ coeˇ˗eu uˬ taꞈ, Yeˬhawˇbaˬ˗ahˇ nui ma taˬ˗eu gaˬ laˇ paˬ˗ehˇ gʼeh˗eu mehˇ nmˇ teu deuˬ˗ahˇ ja ceuˬ˗eu ma. Ngaˇ Yeˬhawˇbaˬ˗euˬ huiˬ dui dui˗eu gʼawˬ shaˬ ga˗eu jeˬ˗ahˇ guiˬ lahˬ huiˬ dui dui miˇ˗a. Yeˬhawˇbaˬ ngaˇ maˬ noeˬ doˆ coeˇ gaˇ keuˆ ni guiˬ lahˬ biꞈ˗euˬ meh.—Ja ceuˬ 37:4.