1. Saˇ jaˇ ziꞈ˗eu Yeˬhawˇbaˬ˗euˬ gaˇ mˇ zaˬ deuˬ aˬ joˆ˗ehˇ gʼeh˗eu gʼaˬ baˬ laˇ paˬ˗ehˇ gʼeh˗eu jeˬ˗ahˇ ya tahˬ puˬ˗eu nga?

 Miˇ kʼahˬ doe ni jawˇ˗eu Yeˬhawˇbaˬ˗euˬ gaˇ mˇ zaˬ deuˬ gʼawˬ mya gʼaˬ, noeˬ shaˬ kʼahˬ lahˇ˗eu jeˬ hawˇ˗eu naˇ˗eu gawˇ˗eu jeˬ˗ahˇ ya tahˬ puˬ luꞈ˗eu meh. Nawˇ aˇ muˇ laꞈ kʼoeˇ˗euˬ mehˇ nmˇ tiˬ gʼaˬ na˗ahˇ mawˇ maˬ loˇ? Tiˬ gʼaˬ na˗aˬ, naˇ dui dui luꞈ˗awˇ, tiˬ gʼaˬ na naˇ yawˬ ha gaˬ˗eu gʼaˬ bi shiˇ˗euˬ miˇ neh nui ma cawˆ dui dui˗eu uˬ taꞈ, tiˬ gʼaˬ na naˇ, yawˬ ha nymˇ jiˇ laꞈ kʼoeˇ˗euˬ maˬ ngeuˇ naˇ gʼoeˇ˗eu cawˬ tiˬ gʼaˬ na Miˬyehˇ˗ahˇ byehˇ dzeh˗euˬ miˇ neh nui ma cawˆ dui dui˗eu meh. Kʼoeˇ naˇ tiˬ deuˬ na jiˇ ni, uˬ jeˬ jaˬ lehˇ˗euˬ shaˬ zahˬ˗ahˇ ya daˬ luꞈ˗eu meh. Mehˇ nmˇ heu deuˬ nui saˇ biꞈ nehˬ laꞈ˗eu jeˬ˗ahˇ loˬ meh. Aˬ dui aˬ yawꞈ maꞈ˗ahˇ aˬ joˆ˗ehˇ caw ba nehˬ nya˗eu nga?

2. Tiˬ poˆ na gʼaˬ kʼehˇ Pawˇluˆ aˬ jeˬ miˇ neh nui saˇ loˬ˗eu nga?

² Gʼaˬ kʼehˇ Pawˇluˆ shiˇ paˬ˗ehˇ gʼawˬ mya poˆ ya tahˬ puˬ˗euˬ meh. (2 Gawˇliˬtu 11:23-28) Aˬ yawꞈ “gʼawˇ mawˇ˗ahˇ daˇ ceh tsawˆ” gaˇ ya oˇ ya daˬ˗eu meh. Teu naˇ, naˇ˗eu gawˇ˗eu jeˬ kʼawꞈ pyeuꞈ nya meh. (2 Gawˇliˬtu 12:7) Kʼoeˇ naˇ, Pawˇluˆ aˬ yawꞈ nehˬ˗ehˇ Miˬyehˇ gaˇ tiˬ kawˆ loꞈ˗ehˇ mˇ˗euˬ Deˬmaˆ jiˇ “miˇ tsaˬ heu˗ahˇ gaˬ˗eu miˇ neh” aˬ yawꞈ˗ahˇ byehˇ dzeh ngeh, Pawˇluˆ nui ma cawˆ dui dui˗eu meh. (2 Tiˆmoˇseˬ 4:10) Pawˇluˆ tseˇ doˆ taˬ˗euˬ kʼaˬ duˬ ni gʼeh˗eu Ka li zaˬ pyeuꞈ˗awˇ, aˬ cawˬ˗ahˇ yaw kʼaˆ˗ehˇ caw ba˗eu tiˬ gʼaˬ pyeuꞈ kʼawꞈ, tiˬ poˆ na aˬ yawꞈ jiˇ ni gʼaˬ baˬ˗eu meh.—Loˇmaˆ 9:1, 2.

3. Pawˇluˆ nui saˇ hawˇ˗eu loˬ˗eu jeˬ aˬ gaˇ neh za˗euˬ nga?

³ Pawˇluˆ nui saˇ hawˇ˗eu loˬ˗eu jeˬ aˬ joˆ˗ehˇ za˗euˬ nga? Yeˬhawˇbaˬ aˬ yawꞈ˗ahˇ muiˬ˗eu shawˇ˗eu yaw sahˇ neh gʼaˬ biꞈ nehˬ˗eu yaw duˬ baw meh. (2 Gawˇliˬtu 4:7) Kʼoeˇ uˬ taꞈ, Yeˬhawˇbaˬ aˬ yawꞈ˗ahˇ Ka li zaˬ mehˇ nmˇ deuˬ˗ahˇ neh jiˇ nui saˇ biꞈ˗eu meh. Pawˇluˆ aˬ yawꞈ˗euˬ gaˇ mˇ cawˬ deuˬ tiˬ gʼaˬ na ‘nui saˇ bi za dui dui’ laꞈ˗eu meh lehˇ ehˇ˗eu meh. Yaw jeˬ ma jeˬ, Aˬliˬdaˬguˇ, Diˇjiˇ, Maˬkuˆ, heu deuˬ Pawˇluˆ˗ahˇ shaˬ zahˬ˗ahˇ kamˬ daˬ coeˇ ni caw ba nehˬ˗euˬ meh. (Gawˇlawˇsehˇ 4:11) Ka li zaˬ heu smˇ gʼaˬ aˬ joˆ˗ehˇ gʼeh˗eu tsawˇ haˬ pyeuꞈ˗eu miˇ neh  aˬ cawˬ˗ahˇ nui saˇ biꞈ nya˗eu nga? Aˬ dui aˬ cawˬ˗ahˇ gʼaˬ biꞈ ngeh aˬ yawꞈ maꞈ˗ahˇ aˬ joˆ˗ehˇ dzaw geuꞈ nya˗eu nga?

4. Aˬliˬdaˬguˇ Pawˇluˆ˗euˬ saˇ jaˇ ziꞈ˗eu cawˬ pyeuꞈ˗eu lehˇ aˬ joˆ˗ehˇ bi siˬ˗euˬ nga?

⁴ Maˬgeˬdawˇniˆ miˇ kʼahˬ Teˇsaˬloˇni meuˬ˗ahˇ˗euˬ Ka li zaˬ pyeuꞈ˗eu Aˬliˬdaˬguˇ, aˬ yawꞈ Pawˇluˆ˗euˬ saˇ jaˇ ziꞈ˗eu cawˬ pyeuꞈ˗eu lehˇ bi siˬ˗euˬ meh. Jaˇliꞈ laꞈ kʼoeˇ Aˬliˬdaˬguˇ˗ahˇ ngehˬ keuˆ beh beh taˬ˗euˬ naˇ, Pawˇluˆ aˬ cawˬ˗euˬ miˇ kʼahˬ˗ahˇ smˬ doˆ aˬ yawꞈ doˆ tsaꞈ gaˬ iˇ˗awˇ, Eˇpeˇsu˗ahˇ le ngeh yamˬ˗ahˇ meh. Aˬ yawꞈ Pawˇluˆ nehˬ˗ehˇ jawˇ ngeh, tsawˇ haˬ aˇ maꞈ neh bi nyehꞈ gʼeh˗euˬ meh. (Gʼaˬkʼehˇ 19:29) Gʼoꞈ doˆ laˇ˗euˬ kʼawꞈ, aˬ yawꞈ yawˬ ha uˬ kʼawˇ piˇ ni maˬ cehˆ˗eu uˬ taꞈ, Pawˇluˆ nehˬ˗ehˇ paˇ jawˇ kʼoꞈ iˇ˗awˇ saˇ jaˇ ziꞈ˗eu cawˬ pyeuꞈ˗eu lehˇ bi siˬ˗euˬ meh. Teu gaˇ neh yaw myaˬ siˬ byah laˇ˗awˇ Heˬlaˬshaˆ˗ahˇ jawˇ ngeh jiˇ laˆ tsoeˬ˗eu deuˬ Pawˇluˆ˗ahˇ sehꞈ˗eu lehˇ jawˬ luꞈ˗eu kʼawꞈ, aˬ yawꞈ Pawˇluˆ nehˬ˗ehˇ jawˇ luꞈ˗eu meh. (Gʼaˬkʼehˇ 20:2-4) A.D. 58 heu kaˬ˗ahˇ Pawˇluˆ bi nyehꞈ taˬ˗awˇ Loˇmaˆ˗ahˇ bi sha gʼeh ngeh, Aˬliˬdaˬguˇ jiˇ teu laꞈ kʼoeˇ ahˇ˗awˇ, saˇ baoˬ pyaˆ˗iˇ ngeh jiˇ Pawˇluˆ nehˬ˗ehˇ tiˬ kawˆ loꞈ˗ehˇ shaˬ˗euˬ meh. (Gʼaˬkʼehˇ 27:1, 2, 41) Kʼoeˇ uˬ taꞈ, aˬ yawꞈ Pawˇluˆ nehˬ˗ehˇ tiˬ kawˆ loꞈ˗ehˇ Loˇmaˆ meuˬ˗ahˇ bi kaꞈ lahˇ taˬ haw˗euˬ meh. (Gawˇlawˇsehˇ 4:10) Pawˇluˆ teu loꞈ˗ehˇ gʼeh˗eu saˇ jaˇ ziꞈ˗eu cawˬ jawˇ˗eu miˇ neh, nui saˇ za˗awˇ lmˇ boˬ ni gʼeh˗eu yaw duˬ baw meh.

5. Dawˬdaˬ 17:17-ahˇ haw ngeh, aˬ dui saˇ jaˇ ziꞈ˗eu cawˬ aˬ joˆ˗ehˇ pyeuꞈ nya˗eu nga?

⁵ Aˬ dui mehˇ nmˇ deuˬ laˬ kʼaˬ cehˇ ngeh tehꞈ˗ehˇ maˬ ngeuˇ˗eu “shaˬ zahˬ” jaˆ ngeh jiˇ aˬ yawꞈ maꞈ nehˬ˗ehˇ jawˇ nehˬ˗eu heu naˇ, Aˬliˬdaˬguˇ loꞈ˗ehˇ saˇ jaˇ ziꞈ˗eu cawˬ pyeuꞈ meh. (Dawˬdaˬ 17:17-ahˇ gui.) Tiˬ gʼaˬ na˗euˬ gʼaˇ duˬ naˇ, gaˇ kawˆ dzeuˇ yaꞈ˗euˬ kʼawꞈ nui saˇ loˬ luꞈ˗a siˬ. Yaw jeˬ ma jeˬ, ba la smˇ siˬ laꞈ kʼoeˇ tehꞈ˗ehˇ kʼaˆ˗eu naˇ gawˇ baˬ da neh aˬ da hawˇ˗eu aˬ ma bi shiˇ˗euˬ mehˇ nmˇ Pehˇ˗lehˇ˗suiꞈ b ehˇ˗eu, “Shaˬ zahˬ teu naˇ aˬ dui˗ahˇ gʼawˬ myahˇ ni deuˬ meh lehˇ ngaˇ siˬ nya ma. Ngaˬ˗ahˇ saˇ jaˇ ziꞈ˗eu, ngaˬ˗ahˇ maˬ byehˇ dzeh nehˬ laꞈ˗eu cawˬ deuˬ˗ahˇ guiˬ lahˬ huiˬ˗eu lehˇ miˇ˗a. Aˬ yawꞈ maꞈ ngaˬ da ngaˬ ma shiˇ˗euˬ myahˇ laˇ kʼawꞈ, ngaˇ nui ma cawˆ luꞈ meh siˬ lehˇ siˬ nya˗eu meh.”

6. Aˬ dui saˇ jaˇ ziꞈ˗eu cawˬ pyeuꞈ naˇ, aˬ jeˬ jahˇ˗eu nga?

⁶ Saˇ jaˇ ziꞈ˗eu cawˬ deuˬ naˇ, mehˇ nmˇ deuˬ˗euˬ  gʼaˇ duˬ, gʼaˬ hawˇ˗eu aˇ yamˬ biꞈ˗eu meh. Yaw jeˬ ma jeˬ, mehˇ nmˇ Piˇteuˬ yaw kʼaˆ˗ehˇ naˇ˗awˇ, gʼawˬ myahˇ maˬ paˇ dehꞈ nya ngeh, aˬ yawꞈ˗euˬ miˬ zaˬ mehˇ nmˇ Kehˇteˬ˗liˬ ehˇ˗eu, “Naˇ gawˇ heu naˇ˗eu lehˇ ya siˬ ngeh nah˗ahˇ, aˇ muˇ laꞈ kʼoeˇ˗euˬ mehˇ nmˇ miˬ zaˬ yo zaˬ tiˬ gu jiˇ naˇ gawˇ laˆ saˆ duˬ˗ahˇ oe caw taˬ˗euˬ meh. Aˬ yawꞈ nyaꞈ gaˇ kawˆ teu˗ahˇ ya siˬ ngeh, nyaˆ taꞈ naˇ nga nyaꞈ dzeˇ zaˬ˗ahˇ tehꞈ˗ehˇ nyoeˬ heuˇ ni maˬ paˇ bi oe ma lehˇ ehˇ˗eu meh. Teu ngeh nah˗ahˇ neh naˇ, nga nyaꞈ kʼaˇ loˬ ngeh aˬ yawꞈ nyaꞈ dzeˇ zaˬ nga nyaꞈ˗euˬ behˇ dzeˇ jawˇ˗eu meh.” Shaˬ zahˬ˗ahˇ kamˬ daˬ coeˇ ni muiˬ˗eu cawˬ jawˇ˗eu heu naˇ, nui saˇ aˇ naˆ ni biꞈ˗eu nga!

7-8. Gawˇlawˇsehˇ 4:7-9-ahˇ haw ngeh, Diˇjiˇ Pawˇluˆ˗euˬ nui ma taˬ nya˗eu cawˬ pyeuꞈ˗eu lehˇ aˬ joˆ˗ehˇ bi siˬ˗euˬ nga?

⁷ Loˇmaˆ uˬ moˆ jawˇ˗eu Aˬshaˆ miˇ kʼahˬ˗ahˇ neh laˇ˗euˬ Ka li zaˬ pyeuꞈ˗eu Diˇjiˇ, Pawˇluˆ˗ahˇ saˇ jaˇ ziꞈ˗eu gaˇ mˇ cawˬ pyeuꞈ meh. (Gʼaˬkʼehˇ 20:4) A.D. 55 kʼoꞈ heu kaˬ˗ahˇ Yuˇdaˆ mehˇ nmˇ deuˬ˗ahˇ caw ba˗eu gʼaˇ duˬ pyuˇ laˆ uiˬ ngeh, gʼaˬ kʼehˇ Pawˇluˆ aˇ yeˇ huiˬ˗eu gaˇ heu˗ahˇ Diˇjiˇ˗ahˇ bi nyehꞈ tehˬ˗euˬ gaˇ duˇ˗eu meh. (2 Gawˇliˬtu 8:18-20) Aˇ nah˗ahˇ Pawˇluˆ Loˇmaˆ˗ahˇ bi kaꞈ lahˇ dahˬ beh ngeh jiˇ, Diˇjiˇ Pawˇluˆ˗ahˇ dawˬ tsaꞈ dawˬ dzawˇ mˇ nehˬ˗eu meh. Aˬ yawꞈ Pawˇluˆ˗euˬ gʼaˬ biꞈ˗eu sahˬ boꞈ Aˬshaˆ miˇ kʼahˬ laꞈ kʼoeˇ jaˆ˗eu aˇ muˇ deuˬ˗ahˇ sha nehˬ˗eu meh.—Gawˇlawˇsehˇ 4:7-9.

⁸ Diˇjiˇ myahˇ laˇ kʼawꞈ, Pawˇluˆ˗euˬ nui ma taˬ nya˗eu cawˬ pyeuꞈ luꞈ˗a siˬ. (Tiˇtuˆ 3:12) Teu ngeh yamˬ˗ahˇ Ka li zaˬ yawˬ gʼaˬ na luꞈ Diˇjiˇ loꞈ˗ehˇ nui ma taˬ nya˗eu lehˇ maˬ ngeuˇ˗a. Pawˇluˆ nyiˬ poˆ aˬ yawꞈ poˆ bi kaꞈ lahˇ˗euˬ A.D. 65 heu kaˬ˗ahˇ, aˬ yawꞈ Aˬshaˆ miˇ kʼahˬ˗ahˇ˗euˬ mehˇ nmˇ gʼawˬ mya gʼaˬ, aˬ yawꞈ nehˬ˗ehˇ maˬ cawˬ taꞈ mawꞈ˗a lehˇ boꞈ taˬ˗euˬ meh. Teu naˇ laˆ tsoeˬ laˇ˗eu deuˬ˗ahˇ guˆ˗eu miˇ neh kʼawꞈ pyeuꞈ nya meh. (2 Tiˆmoˇseˬ 1:15) Ehˇ kʼawꞈ, Pawˇluˆ Diˇjiˇ˗ahˇ nui ma taˬ nya˗eu uˬ taꞈ, dzaˇ˗iˬ gaˇ tiˬ jeˬ paˇ biꞈ nehˬ˗euˬ meh. (2 Tiˆmoˇseˬ 4:12) Pawˇluˆ muiˬ dui dui˗eu cawˬ pyeuꞈ˗eu Diˇjiˇ jawˇ˗eu miˇ neh, guiˬ lahˬ huiˬ˗eu yaw duˬ baw meh.

9. Aˬ dui Diˇjiˇ˗ahˇ aˬ joˆ˗ehˇ dzaw geuꞈ nya˗eu nga?

⁹ Aˬ dui jiˇ Diˇjiˇ˗ahˇ dzaw geuꞈ˗eu laꞈ kʼoeˇ nui ma taˬ nya˗eu cawˬ pyeuꞈ nya meh. Yaw jeˬ ma jeˬ, aˬ dui mehˇ nmˇ deuˬ˗ahˇ caw ba ma lehˇ mehˬ boeˬ neh tehꞈ˗ehˇ maˬ ehˇ ni, laꞈ neh caw ba˗eu ma. (Maꞈtehˬ 5:37; Luˇkaꞈ 16:10) Caw ba˗eu jeˬ loˬ˗eu deuˬ, aˬ dui caw ba nehˬ laꞈ˗eu yaw duˬ baw meh lehˇ siˬ nya˗eu teu naˇ, aˬ yawꞈ maꞈ˗ahˇ lmˇ boˬ ni gʼeh˗awˇ nui saˇ  za˗eu meh. Aˬ jeˬ miˇ neh nga? Mehˇ nmˇ zaˬ miˬ aˬ buˇ tiˬ gʼaˬ “Toˆ˗ehˇ siˬ nya˗eu teu naˇ, caw ba nehˬ ma lehˇ ehˇ˗eu gʼaˬ, ehˇ taˬ˗euˬ loꞈ˗ehˇ jaˆ˗eu maˬ siˬ lehˇ maˬ paˇ bi noeˬ shaˬ miˇ˗a” lehˇ ehˇ˗eu miˇ neh meh.

10. Dawˬdaˬ 18:24-ahˇ haw ngeh, sahˬ zahˬ puˬ luꞈ˗eu maˬ ngeuˇ naˇ nui ma cawˆ luꞈ˗eu deuˬ˗ahˇ nui saˇ biꞈ nya˗eu aˬ geu deuˬ nga?

¹⁰ Sahˬ zahˬ puˬ luꞈ˗eu maˬ ngeuˇ naˇ nui ma cawˆ luꞈ˗eu deuˬ, nui ma taˬ nya˗eu cawˬ nehˬ˗ehˇ ya ngehˬ cawˬ ngeh, nui saˇ za˗eu meh. (Dawˬdaˬ 18:24-ahˇ gui.) Aˬ yawꞈ˗euˬ aˬ li bi tehˬ doˆ˗euˬ miˇ neh nui ma cawˆ luꞈ˗eu Biˇjeˬ, “Ngaˬ˗ahˇ nui ma taˬ nya˗eu tiˬ gʼaˬ na˗ahˇ nui ma laꞈ kʼoeˇ pyeuꞈ luꞈ˗eu jeˬ ja nehˬ mawꞈ nya” lehˇ ehˇ˗eu meh. Mˇ bahˬ˗awˇ aˇ muˇ laꞈ kʼoeˇ˗euˬ gaˇ deuˬ maˬ paˇ ya mˇ˗euˬ Kaˇloˬ˗suiꞈ “Ngaˬ˗ahˇ ngaˬ˗euˬ nui ma laꞈ kʼoeˇ kʼaˇ pyeuꞈ luꞈ˗eu jeˬ ja nehˬ nya˗eu, ngaˬ˗euˬ yaw lehˬ˗ahˇ maˬ toeˬ ceh˗eu tiˬ gʼaˬ˗ahˇ ja nehˬ mawꞈ nya” lehˇ ehˇ˗eu meh. Ehˇ loꞈ˗ehˇ Kaˇloˬ˗suiꞈ aˬ yawꞈ˗ahˇ shaˬ˗eu aˇ yamˬ teu˗ahˇ neh dzeuˇ iˇ nya ni caw ba nehˬ˗eu, toˆ˗ehˇ gʼeh˗eu sheuˬ gʼeh˗eu tiˬ gʼaˬ˗ahˇ ya mawˇ˗euˬ meh. Aˬ yawꞈ sheuˬ gʼeh˗eu teu gʼaˬ, aˬ yawꞈ˗euˬ gaˇ kawˆ aˬ cawˬ˗ahˇ maˬ ja nehˬ iˇ˗eu miˇ neh nui ma saˇ˗eu meh.

11. Aˬ dui nui ma taˬ nya˗eu cawˬ pyeuꞈ˗eu gʼaˇ duˬ aˬ jeˬ ya jahˇ˗eu nga?

¹¹ Nui ma taˬ nya˗eu cawˬ pyeuꞈ˗eu gʼaˇ duˬ, aˬ dui nui oˇ ya ahˇ˗eu meh. Kʼaˬ dzeˇ zaˬ neh bi byehˇ dzeh˗euˬ Zehˇnaˬ, aˬ yawꞈ˗euˬ gaˇ kawˆ gʼoeˇ˗eu cawˬ˗ahˇ ja nehˬ ngeh nui ma saˇ laˇ˗euˬ meh. Aˬ yawꞈ ehˇ˗eu, “Ngaˇ ngehˬ˗euˬ gaˇ ngehˬ poˆ kʼawꞈ, aˬ yawꞈ maꞈ nui ma gʼawˬ mahˇ ni naˇ haˬ nehˬ laꞈ˗eu meh.” Nawˇ kʼawꞈ yaw muiˬ˗ehˇ naˇ haˬ nehˬ naˇ, muiˬ˗eu cawˬ pyeuꞈ nya meh.

12. Maˬkuˆ aˬ suˇ gʼaˬ nga? Aˬ yawꞈ aˬ cawˬ˗ahˇ nui ma keuˆ˗eu laꞈ kʼoeˇ aˬ joˆ˗ehˇ caw ba˗euˬ nga?

¹² Yeˬluˇsaˬlehˬ meuˬ˗ahˇ neh laˇ˗euˬ Yuˇdaˆ Ka li zaˬ pyeuꞈ˗eu Maˬkuˆ, miˇshaˬnaˬliˬ pyeuꞈ˗awˇ tsawˇ myahˇ doˆ˗eu Baˬnaˬbaˇ nehˬ˗ehˇ aˬ yuiꞈ aˬ nyiˇ tsaˬ˗eu meh. (Gawˇlawˇsehˇ 4:10) Haw ngeh Maˬkuˆ pehˬ dehꞈ dzaˬ gaˇ duˇ˗eu meh. Ehˇ kʼawꞈ, aˬ yawꞈ˗euˬ gʼaˇ duˬ pyuˇ shuiˇ myawˬ gahˬ aˇ yeˇ kʼaˇ huiˬ˗eu jeˬ maˬ ngeuˇ˗a. Maˬkuˆ˗euˬ tiˬ ziˇ nui ma keuˆ˗eu laꞈ kʼoeˇ aˬ cawˬ˗ahˇ ya caw ba gaˇ laˬ kʼaˬ cehˇ˗eu meh. Yaw jeˬ ma jeˬ, aˬ yawꞈ Pawˇluˆ hawˇ˗eu Beˬtuˆluˆ nehˬ˗ehˇ Miˬyehˇ gaˇ yaw myaˬ poˆ ya mˇ taꞈ˗euˬ meh. Pawˇluˆ hawˇ˗eu Beˬtuˆluˆ gaˇ mˇ luꞈ ngeh, Maˬkuˆ dzaˬ dzaˬ dawˇ dawˇ, jawˇ duˬ jawˇ zaˇ, hawˇ˗eu nui jeˬ caw ba nehˬ˗euˬ gaˇ duˇ˗eu meh. (Gʼaˬkʼehˇ 13:2-5; 1 Beˬtuˆluˆ 5:13) Pawˇluˆ Maˬkuˆ˗ahˇ aˬ yawꞈ “nehˬ˗ehˇ tiˬ kawˆ loꞈ˗ehˇ Miˬyehˇ uˆ lahˇ˗eu gʼaˇ duˬ gaˇ mˇ luꞈ˗eu” “nui saˇ bi za dui dui”˗eu cawˬ lehˇ ehˇ˗eu meh.—Gawˇlawˇsehˇ 4:10, 11.

13. 2 Tiˆmoˇseˬ 4:11-ahˇ haw ngeh, Pawˇluˆ Maˬkuˆ neh Miˬyehˇ gaˇ˗ahˇ saˇ jaˇ ziꞈ˗eu laꞈ kʼoeˇ mˇ˗euˬ jeˬ˗ahˇ aˇ poeˬ taˬ baw˗eu lehˇ aˬ joˆ˗ehˇ siˬ laˇ˗eu nga?

¹³ Maˬkuˆ Pawˇluˆ˗euˬ gʼoeˇ dui dui˗eu cawˬ tiˬ gʼaˬ pyeuꞈ laˇ˗euˬ meh. Yaw jeˬ ma jeˬ, A.D. 65 heu kaˬ˗ahˇ Pawˇluˆ Loˇmaˆ meuˬ˗ahˇ tawˬ˗ahˇ aˇ saˬ saˬ˗eu poˆ bi nyehꞈ ahˇ taˬ ngeh, Tiˆmoˇseˬ jawˇ gaˇ sahˬ boꞈ nyiˬ taꞈ aˬ yawꞈ taꞈ boꞈ gʼeh˗euˬ meh. Teu laꞈ kʼoeˇ Pawˇluˆ Tiˆmoˇseˬ˗ahˇ Loˇmaˆ meuˬ˗ahˇ Maˬkuˆ jiˇ sheuˬ˗awˇ laˇ lehˇ shaˇ˗eu meh. (2 Tiˆmoˇseˬ 4:11) Teu gaˇ haw ngeh, Pawˇluˆ Maˬkuˆ neh Miˬyehˇ gaˇ˗ahˇ saˇ jaˇ ziꞈ˗eu laꞈ kʼoeˇ mˇ˗euˬ gaˇ aˇ poeˬ taˬ baw˗eu lehˇ siˬ laˇ˗eu meh. Teu miˇ neh Pawˇluˆ aˇ yeˇ huiˬ˗eu aˇ yamˬ heu˗ahˇ Maˬkuˆ˗ahˇ kuˇ˗eu meh. Maˬkuˆ Pawˇluˆ maˇ diˇ loˬ˗eu jeˬ˗ahˇ caw ba nehˬ˗euˬ meh. Aˬ yawꞈ dzaˬ dzaˬ dawˇ dawˇ hawˇ˗eu sahˬ boꞈ boꞈ˗eu keu ka deuˬ poˆ nehˬ˗euˬ gaˇ duˇ˗eu meh. Caw ba˗eu jeˬ heu hawˇ˗eu nui saˇ biꞈ˗eu jeˬ heu Pawˇluˆ˗ahˇ dehꞈ ziˇ aˇ saˬ saˬ leˇ dzaˬ˗ahˇ neh bi sehꞈ ngeh nah keuˆ ni kamˬ coeˇ oˇ coeˇ ni caw ba nehˬ˗euˬ gaˇ duˇ˗eu meh.

14-15. Maꞈtehˬ 7:12 aˬ cawˬ˗ahˇ caw ba˗eu jeˬ siˬ nya laˇ ni aˬ joˆ˗ehˇ caw ba nehˬ˗eu nga?

¹⁴ Maꞈtehˬ 7:12-ahˇ gui. Aˬ dui shaˬ zahˬ˗ahˇ ya tahˬ puˬ ngeh, aˬ dui maˇ diˇ loˬ˗eu jeˬ˗ahˇ caw ba nehˬ laꞈ˗eu deuˬ˗ahˇ aˇ poeˬ taˬ baw˗eu meh. Maˬ noeˬ gaˇ lehˬ laˇ ca laˇ˗awˇ aˬ da bi shiˇ˗euˬ Laiˇ˗yaˬ ehˇ˗eu, “Nui ma cawˆ dui dui luꞈ ngeh,  aˬ myah myah mˇ˗eu gaˇ ciˇ liˇ cawˇ lawˇ deuˬ jiˇ maˬ mˇ nya nya. Tiˬ gʼaˬ na ciˇ liˇ cawˇ lawˇ tehꞈ˗ehˇ caw ba nehˬ laꞈ˗eu kʼawꞈ, nui ma saˇ˗awˇ gʼaˬ ahˇ laˇ˗eu lehˇ miˇ˗a.”

¹⁵ Aˬ cawˬ˗ahˇ kʼahˬ lahˇ˗awˇ, haw doˆ nya˗eu jeˬ heu naˇ, aˬ cawˬ maˇ diˇ loˬ˗eu jeˬ˗ahˇ caw ba nehˬ nya˗eu meh. Yaw jeˬ ma jeˬ, uˬ soe ehˇ keuˆ taˬ˗euˬ Piˇteuˬ hawˇ˗eu Kehˇteˬ˗liˬ˗ahˇ caw ba˗eu lehˇ noeˬ tsehˆ˗euˬ kʼoeˇ nyiˬ dzeˇ zaˬ, miˬ zaˬ gʼaˬ neh Piˇteuˬ hawˇ˗eu Kehˇteˬ˗liˬ˗ahˇ saˬ laˬ gʼoˬ neh ehˇ taˬ˗euˬ aˇ nah˗ahˇ aˬ joˆ˗ehˇ bi iˇ paˬ nga lehˇ shaˇ noeˬ˗euˬ meh. Piˇteuˬ hawˇ˗eu Kehˇteˬ˗liˬ lawˬ liˬ maˬ paˇ yeuꞈ nya ni pyeuꞈ iˇ˗euˬ miˇ neh, mehˇ nmˇ zaˬ miˬ aˬ buˇ heu gʼaˬ aˇ muˇ laꞈ kʼoeˇ˗euˬ mehˇ nmˇ deuˬ˗ahˇ tiˬ gʼaˬ tiˬ poˆ bi tawˬ ha˗iˇ˗eu lehˇ lehˬ hmˬ taˬ˗euˬ meh. Heu naˇ Piˇteuˬ hawˇ˗eu Kehˇteˬ˗liˬ maˇ diˇ loˬ˗eu jeˬ pyeuꞈ ngaˇ laˬ? Kehˇteˬ˗liˬ “Nga nyaꞈ˗ahˇ gawˬ jawˬ jawˬ ma pi dzeh˗euˬ gaˇ duˇ nya” lehˇ ehˇ˗eu meh. Nawˬ neh caw ba˗euˬ jeˬ gaˇ dahˇ maˬ tsoeˬ˗a lehˇ taˬ noeˬ. Nawˇ aˬ cawˬ maˇ diˇ loˬ˗eu jeˬ˗ahˇ caw ba naˇ, ui cuiˆ na tehꞈ kʼawꞈ, nui saˇ biꞈ dui dui˗eu meh.

16. Aˬ dui gʼaˬ biꞈ˗eu gaˇ kawˆ nehˬ˗ehˇ taꞈ leˇ˗awˇ Maˬkuˆ˗euˬ gaˇ kawˆ˗ahˇ neh aˬ jeˬ ya siˬ˗euˬ nga?

¹⁶ Dahˬ beh˗euˬ Ka li zaˬ saˇ ka˗ahˇ jawˇ˗eu Maˬkuˆ, gaˇ myaˬ dui dui˗eu tiˬ gʼaˬ pyeuꞈ meh. Aˬ yawꞈ aˇ yeˇ huiˬ˗eu gaˇ yaw myaˬ jeˬ za˗awˇ, aˬ yawꞈ˗euˬ tsawˇ myahˇ neh laˬ kʼaˬ cehˇ˗eu guiˬ lahˬ dawˬ sahˬ boꞈ jiˇ ya boꞈ˗euˬ meh. Aˬ yawꞈ aˇ yamˬ maˬ jaˆ kʼawꞈ, Pawˇluˆ˗ahˇ caw ba iˇ˗awˇ gʼaˬ biꞈ iˇ˗euˬ meh. Pawˇluˆ jiˇ Maˬkuˆ˗ahˇ nui ma saˇ lehˆ ni loˬ˗eu jeˬ ehˇ˗eu yaw awˬ meh. Aˬ yawꞈ˗euˬ aˬ piˬ yehˬ baw sehˇ lu˗ehˇ bi sehꞈ˗euˬ miˇ neh, nui ma cawˆ luꞈ˗eu Aˇjaˬlaˬ jiˇ, aˬ yawꞈ˗ahˇ nui ma keuˆ˗eu laꞈ kʼoeˇ caw ba laˇ˗euˬ deuˬ˗ahˇ aˇ poeˬ taˬ baw˗euˬ meh. Aˬ yawꞈ, “Nui ma keuˆ˗eu laꞈ kʼoeˇ caw ba˗eu cawˬ deuˬ naˇ, aˬ dui loˬ˗eu jeˬ˗ahˇ yaw awˬ˗ehˇ shaˇ nya˗eu, nyi naˬ nyi naˬ˗ehˇ maˬ jawˇ ni caw ba laˇ˗eu deuˬ pyeuꞈ meh” lehˇ ehˇ˗eu meh. Teu miˇ neh, aˬ dui yawˬ ha˗ahˇ ‘Aˬ cawˬ ngaˬ˗ahˇ nui jah taꞈ˗eu mehˇ nmˇ deuˬ˗ahˇ nui ma keuˆ˗eu laꞈ kʼoeˇ gʼaˬ biꞈ˗awˇ, aˬ yawꞈ maꞈ maˇ diˇ loˬ˗eu jeˬ˗ahˇ caw ba˗eu tiˬ gʼaˬ pyeuꞈ˗eu lehˇ haw ngaˇ laˬ?’ lehˇ ya naˇ haˬ˗eu meh.

17. 2 Gawˇliˬtu 1:3, 4-ahˇ shaˇ noeˬ shaˇ sawˇ˗eu heu naˇ, aˬ cawˬ˗ahˇ nui ma laˆ saˇ nehˬ ni aˬ joˆ˗ehˇ laˆ noeˬ nehˬ˗eu nga?

¹⁷ Aˬ dui˗euˬ mehˇ nmˇ deuˬ nui saˇ loˬ dui dui meh. Aˬ dui aˬ yawꞈ maꞈ˗ahˇ aˬ dui˗ahˇ nui ma bi saˇ laˇ haw˗euˬ dawˬ hawˇ˗eu mˇ jeˬ shaˇ kawˆ kʼoeˇ deuˬ  neh caw ba nehˬ nya meh. Aˬ piˬ bi shiˇ˗euˬ mehˇ nmˇ Niˇnoˬ ehˇ˗eu, “Aˬ dui Yeˬhawˇbaˬ neh bi zmˬ naˇ, Yeˬhawˇbaˬ aˬ dui˗ahˇ neh tiˬ tiˆ aˬ cawˬ˗ahˇ nui saˇ biꞈ nya˗eu meh” lehˇ ehˇ˗eu meh. (2 Gawˇliˬtu 1:3, 4-ahˇ gui.) Uˬ soe ehˇ keuˆ taˬ˗euˬ Pehˇ˗lehˇ˗suiꞈ ehˇ˗eu, “2 Gawˇliˬtu 1:4-ahˇ ehˇ taˬ˗euˬ teu naˇ maˇ diˇ ngeuˇ meh. Aˬ dui yawˬ ha neh gʼaˬ za laˇ haw˗euˬ jeˬ neh aˬ cawˬ˗ahˇ gʼaˬ biꞈ nya meh.”

18. (a) Tiˬ gʼaˬ na aˬ cawˬ˗ahˇ gʼaˬ biꞈ˗eu nehˬ˗ehˇ taꞈ leˇ˗awˇ, aˬ jeˬ lehˇ kʼahˬ lahˇ˗eu nga? (b) Aˬ dui aˬ cawˬ˗ahˇ nui ma laˆ saˇ nehˬ˗eu gʼaˇ duˬ, aˬ jeˬ ya jahˇ˗eu nga?

¹⁸ Aˬ dui guˆ kʼawꞈ aˬ cawˬ˗ahˇ gʼaˬ biꞈ˗eu ya leh jeh˗eu meh. Aˬ dui noeˬ shaˬ luꞈ˗eu deuˬ˗ahˇ gʼaˬ biꞈ˗eu gʼaˇ duˬ, aˬ jeˬ ngehˬ˗awˇ aˬ jeˬ jahˇ nehˬ paˬ maˬ siˬ lehˇ kʼahˬ lahˇ nya meh. Aˇ muˇ˗ahˇ sheuˬ gʼeh˗eu gʼaˬ pyeuꞈ˗eu Paw˗uˬ, aˬ yawꞈ˗euˬ aˬ da shiˇ ngeh mehˇ nmˇ deuˬ neh gʼaˬ biꞈ nehˬ laꞈ˗euˬ gaˇ noeˬ luꞈ˗a siˬ. Aˬ yawꞈ “Teu ngeh mehˇ nmˇ deuˬ ngaˬ nehˬ˗ehˇ ngehˬ cawˬ laˇ˗eu yaw awˬ maˬ ngeuˇ˗a lehˇ ngaˇ siˬ nya ma. Aˬ yawꞈ maꞈ aˬ jeˬ ngehˬ tsaˬ maˬ siˬ ni shaˬ luꞈ˗eu meh. Ehˇ kʼawꞈ aˬ yawꞈ maꞈ ngaˬ˗ahˇ gʼaˬ biꞈ mawꞈ˗awˇ caw ba nehˬ mawꞈ gaˇ tehꞈ˗ehˇ kʼawꞈ guiˬ lahˬ huiˬ miˇ˗a” lehˇ ehˇ˗eu meh. Teu gaˇ duˇ ni, miˇ luˆ luˆ ma˗ahˇ ya tahˬ puˬ˗euˬ mehˇ nmˇ Teˬjawˬ jiˇ ehˇ˗eu “Miˇ luˆ luˆ gʼaˬ ngeh mehˇ nmˇ deuˬ aˬ jeˬ jeˇ sahˬ boꞈ sha laꞈ˗euˬ lehˇ ngaˇ maˬ noeˬ nya. Ehˇ kʼawꞈ ngaˇ noeˬ˗eu tiˬ jeˬ naˇ, aˬ yawꞈ maꞈ ngaˬ˗ahˇ kʼahˬ lahˇ dui dui˗awˇ, ngaˇ aˬ joˆ˗ehˇ pyeuꞈ luꞈ nga lehˇ yaw kʼaˆ˗ehˇ siˬ nya mawꞈ˗eu heu meh.” Aˬ dui aˬ cawˬ˗ahˇ kʼahˬ lahˇ naˇ, aˬ cawˬ˗ahˇ yaw muiˬ˗ehˇ nui ma laˆ saˇ nehˬ nya˗eu meh.

19. Nawˇ aˬ jeˬ miˇ neh aˬ cawˬ˗ahˇ nui ma laˆ saˇ nehˬ˗eu gʼaˇ duˬ leh jeh mawꞈ nya?

¹⁹ Aˬ dui cawˆ˗iˇ luꞈ˗eu haiˬ˗eu miˇ tsaˬ˗ahˇ jawˇ luꞈ˗awˇ yawˬ jeˬ na luꞈ doeˇ dzehˬ laˇ˗eu uˬ taꞈ, yaw dehꞈ dehꞈ˗eu jiˇ shaˬ dzehˬ laˇ˗eu meh. (2 Tiˆmoˇseˬ 3:13) Kʼoeˇ uˬ taꞈ, aˬ dui dehꞈ le ngeh neh iˬ baˇ zaˬ pyeuꞈ˗awˇ maˬ byah kuꞈ˗eu miˇ neh jiˇ, yawˬ ha˗ahˇ laˆ shaˬ˗eu meh. Teu miˇ neh aˬ dui nui saˇ biꞈ nehˬ laꞈ˗eu jeˬ˗ahˇ aˬ myah luꞈ loˬ˗eu meh. Gʼaˬ kʼehˇ Pawˇluˆ saꞈ tsehˆ leˇ ngeh keuˆ ni saˇ jaˇ ziꞈ˗eu laꞈ kʼoeˇ oˇ nya˗euˬ meh. Teu naˇ, Ka li zaˬ mehˇ nmˇ deuˬ gʼaˬ biꞈ˗eu miˇ neh jiˇ pyeuꞈ meh. Aˬ dui Aˬliˬdaˬguˇ loꞈ˗ehˇ saˇ jaˇ ziꞈ˗awˇ, Diˇjiˇ loꞈ˗ehˇ nui ma taˬ nya˗eu tsawˇ haˬ pyeuꞈ˗eu uˬ taꞈ, Maˬkuˆ loꞈ˗ehˇ aˬ cawˬ˗euˬ gʼaˇ duˬ nui ma keuˆ˗eu laꞈ kʼoeˇ mˇ nehˬ luꞈ˗uˇ. Aˬ dui toˆ˗ehˇ jahˇ naˇ, aˬ dui mehˇ nmˇ deuˬ˗ahˇ Yeˬhawˇbaˬ˗euˬ gaˇ˗ahˇ saˇ jaˇ ziꞈ˗eu laꞈ kʼoeˇ mˇ daˆ leꞈ nya ni caw ba nehˬ˗eu meh.—1 Teˇsaˬloˇni 3:2, 3.