1. Aˬbyaˬhaˬ Yeˬhawˇbaˬ yaˇ k’aˬ daˇ-eu jeˬ-ahˇ aˬ joˆ-ehˇ nui ma taˬ nga? (Dahˬ beh-eu baˇ-ahˇ haw.)

 “Miˇ k’ahˬ dawˬ tawˆ luꞈ k’oeˇ taˆ yaˇ k’aˬ daˇ-eu yaw sahˇ g’aˬ-aˬ dawˇ coe ni mˇ”-eu maˬ ngeuˇ nga loˇ? (Aˇdahˬbeh-eu 18:25) Saˇ jaˇ ziꞈ-eu Aˬbyaˬhaˬ yawˬ jeˬ yawˬ noeˬ-eu miˇ neh naˇ haˬ-eu maˬ ngeuˇ-a. Aˬbyaˬhaˬ Yeˬhawˇbaˬ yaw tsaˬ yaw dawˇ laꞈ k’oeˇ Gawˇmawˇlaˆ meuˬ hawˇ-eu Sawˇdoˬ meuˬ-ahˇ yaˇ k’aˬ daˇ meh lehˇ jah-eu meh. Yeˬhawˇbaˬ “iˬ baˇ maˬ mˇ-eu tsawˇ haˬ deuˬ-ahˇ iˬ baˇ mˇ-eu tsawˇ haˬ deuˬ nehˬ-ehˇ tiˬ kawˆ loꞈ-ehˇ” maˬ laˆ cawˆ-a lehˇ aˬ yawꞈ jah-eu meh. Jaˇliꞈ-ahˇ jiˇ Yeˬhawˇbaˬ-ahˇ “aˬ dui lo guˇ Sahˬpaˬ Miˬyehˇ yawꞈ mˇ-euˬ jeˬ tsaˬ meh byah meh. Aˬ dui Miˬyehˇ saˇ jaˇ ziꞈ-awˇ tsaˬ dui sui dui dawˇ dui dui meh” lehˇ ehˇ taˬ-euˬ meh.—Dawˬmehˬmehˬ-eu 31:19; 32:4.

2. Yeˬhawˇbaˬ-euˬ g’aˇ duˬ maˬ tsaˬ maˬ dawˇ-eu jeˬ mˇ-eu aˬ jeˬ miˇ neh maˬ pyeuꞈ nya-eu nga?

² Yeˬhawˇbaˬ aˬ myah luꞈ tsaˬ-eu jeˬ mˇ meh lehˇ Aˬbyaˬhaˬ aˬ jeˬ  miˇ neh jah-eu nga? Yeˬhawˇbaˬ tsaˬ-eu dawˇ-eu jeˬ-ahˇ mˇ mehˬ nehˬ-eu g’aˬ pyeuꞈ-eu miˇ neh meh. “Tsaˬ-eu jeˬ” hawˇ-eu “dawˇ-eu jeˬ” lehˇ ehˇ-eu heu naˇ dawˬ tsuiꞈ duˇ leˇ-eu miˇ neh Heˬbyehˇ Jaˇliꞈ laꞈ k’oeˇ aˬ yawꞈ tiˬ dawˬ tehꞈ-ehˇ zmˬ taˬ-euˬ meh. Yeˬhawˇbaˬ neh jahˇ taˬ-euˬ zahˇ-aˬ aˬ myah luꞈ tsaˬ-eu dawˇ-eu miˇ neh aˬ yawꞈ yaˇ k’aˬ daˇ-eu jeˬ aˬ myah luꞈ tsaˬ meh. Jaˇliꞈ-ahˇ “tsaˬ-eu dawˇ-eu sui-eu jeˬ-ahˇ Sahˬpaˬ Miˬyehˇ nui gaˬ ahˇ” meh lehˇ ehˇ taˬ-euˬ meh.—Ja ceuˬ 33:5.

3. Nymˇ miˇ tsaˬ heu siˬ-ahˇ maˬ tsaˬ maˬ dawˇ-eu yaw jeˬ ma jeˬ tiˬ hmˬ-ahˇ ehˇ haw sheˇ?

³ Aˬ myah luꞈ Yeˬhawˇbaˬ tsaˬ-eu dawˇ-eu heu naˇ aˬ dui-ahˇ g’aˬ ahˇ laˇ-eu gaˇ kawˆ pyeuꞈ meh. Ehˇ k’awꞈ nymˇ miˇ tsaˬ heu siˬ-ahˇ maˬ tsaˬ maˬ dawˇ-eu jeˬ tehꞈ-ehˇ byah jiˇ taˬ-euˬ meh. Yaw jeˬ ma jeˬ tiˬ g’aˬ na maˬ mˇ bahˬ-euˬ gaˇ tawˬ-ahˇ bi nyehꞈ ahˇ taˬ-euˬ meh. DNA tseˇ-awˇ maˬ ngeuˇ nga lehˇ siˬ laˇ ngeh-aˬ tawˬ-ahˇ ahˇ luꞈ-eu yaw myaˬ k’oꞈ k’awˆ laˇ-euˬ meh. Maˬ tsaˬ maˬ dawˬ-eu jeˬ heu naˇ nui ma laˆ cawˆ nehˬ-awˇ nui ma laˆ pehˇ nehˬ-eu meh. K’oeˇ naˇ maˬ oˇ daˬ coeˇ paˬ-ehˇ g’eh-eu maˬ tsaˬ maˬ dawˇ-eu nui deuˬ jiˇ jaˆ-a siˬ. Teu aˬ jeˬ nga?

4. Ka li zaˬ-euˬ nui jah aˬ joˆ-ehˇ lawˬ haw gaˇ ya daˬ-eu nga?

⁴ Ka li zaˬ deuˬ laꞈ nyiˇ paw maˬ tsaˬ maˬ dawˇ-eu tiˬ jeˬ na-ahˇ ya puˬ meh lehˇ noeˬ jiˇ taˬ-euˬ meh. Ehˇ k’awꞈ aˇ muˇ laꞈ k’oeˇ maˬ tsaˬ maˬ dawˇ gaˇ duˇ-eu tiˬ jeˬ na-ahˇ ya mawˇ ya tahˬ puˬ ngeh aˬ duiˬ-euˬ nui jah-ahˇ lawˬ haw gaˇ ya daˬ-eu meh. Teu loꞈ-ehˇ pyeuꞈ laˇ naˇ nawˇ aˬ joˆ-ehˇ jahˇ le? Nawˇ yawˬ ha-ahˇ sahˬ tiꞈ bi tiꞈ maˬ loˇ?

5. Aˇ muˇ laꞈ k’oeˇ aˬ dui ya puˬ ya mawˇ-eu maˬ tsaˬ maˬ dawˇ-eu jeˬ-ahˇ aˬ jeˬ miˇ neh zahˬ leˇ paˬ-ehˇ maˬ g’eh-eu nga?

⁵ Aˬ dui yawˬ g’aˬ na luꞈ maˬ byah kuꞈ-eu tsawˇ haˬ pyeuꞈ-eu miˇ neh mˇ lehˬ nya-eu meh. Teu miˇ neh aˇ muˇ laꞈ k’oeˇ tiˬ g’aˬ na aˬ dui-ahˇ maˬ tsaˬ-eu jeˬ mˇ laˇ nya-awˇ aˬ dui k’awꞈ aˬ cawˬ-ahˇ maˬ tsaˬ-eu jeˬ mˇ nya-eu meh. (1 Yoˇhaˬ 1:8) Gaˇ kawˆ heu maˇ diˇ pyeuꞈ laˇ ngeh k’awꞈ saˇ jaˇ ziꞈ-eu Ka li zaˬ deuˬ maˬ zahˬ leˇ-eu uˬ taꞈ sahˬ tiꞈ jiˇ maˬ tiꞈ-a. Yeˬhawˇbaˬ aˬ dui-ahˇ mehˇ nmˇ deuˬ jawˇ gaˇ neh maˬ tsaˬ maˬ dawˇ-eu jeˬ laˇ ngeh saˇ jaˇ ziꞈ-eu jeˬ-ahˇ bo saˆ-eu g’aˇ duˬ maˇ diˇ zmˬ nya-eu dawˬ mehˬ dawˬ tsoˆ Jaˇliꞈ laꞈ k’oeˇ ehˇ nehˬ taˬ-euˬ meh.—Ja ceuˬ 55:12-14.

6, 7. Mehˇ nmˇ tiˬ g’aˬ aˇ muˇ laꞈ k’oeˇ aˬ jeˬ-euˬ maˬ tsaˬ maˬ dawˇ-eu jeˬ-ahˇ ya puˬ-euˬ nga? aˬ yawꞈ-ahˇ caw ba nehˬ-eu aˬ jeˬ nga?

⁶ Mehˇ nmˇ G’oeˬliˬ Diˇ-oˬ neh ya puˬ haw-euˬ jeˬ-ahˇ ja sawˇ ma. 1931 k’oꞈ-ahˇ neh naˇ mehˇ nmˇ Diˇ-oˬ Soiˇjeuˬlehˬ miˇ k’ahˬ Beuˬ meuˬ Beˬdeˬlaˇ-ahˇ saˇ jaˇ ziꞈ-eu laꞈ k’oeˇ gaˇ mˇ-euˬ meh. 1946 k’oꞈ-ahˬ Aˬmeˬliˇkaˬ Niˬ-yuˬyawˇ meuˬ-ahˇ jaˆ-eu Giˇlaˆ dzaw Nymˇ yehꞈ poˆ aˬ yawꞈ poˆ-ahˇ dzaw iˇ-euˬ meh. Dzaw g’aˬ naˇ Soiˇjeuˬlehˬ miˇ k’ahˬ-ahˇ aˇ maꞈ-ahˇ sheuˬ g’eh-eu g’aˬ ya geuꞈ iˇ-euˬ meh. Aˬ yawꞈ neh puˬ haw-euˬ jeˬ boꞈ taˬ-euˬ laꞈ k’oeˇ ehˇ-eu Soiˇjeuˬlehˬ saˇ naˇ-ahˇ aˬ yawꞈ ngaˬ siˬ ba la 1949 k’oꞈ-ahˇ oeˇ mˇ baˇ-eu lehˇ lehˬ hmˬ taˬ-euˬ gaˇ kawˆ ehˇ nehˬ-euˬ meh. Teu ngeh aˬ yawꞈ-ahˇ haw teˬ-eu g’aˬ aˬ yawꞈ-ahˇ biꞈ taˬ-euˬ gaˇ dawˬ tawˆ luꞈ yuˇ k’oꞈ jiˇ maˬ lehˇ ehˇ leꞈ-euˬ meh. Aˬ yawꞈ huˬ mehˬ mehˬ-eu g’aˬ geuꞈ nya-eu tehꞈ meh. “Ngaˬ-ahˇ dawˬ mehˬ maˬ bi mehˬ laꞈ-a”. “Yaw myaˬ g’aˬ ngaˬ nyaꞈ-ahˇ maˬ ngehˬ cawˬ laˇ ni teh  doˆ taˬ-euˬ tsawˇ haˬ loꞈ-ehˇ mˇ nehˬ laꞈ-eu meh” lehˇ mehˇ nmˇ Diˇ-oˬ ehˇ-eu meh.

⁷ Mehˇ nmˇ Diˇ-oˬ aˬ joˆ-ehˇ jahˇ-euˬ nga? Aˬ yawꞈ “oeˇ mˇ baˇ-eu heu naˇ Jaˇliꞈ zahˇ-ahˇ bahˬ-eu jeˬ maˬ ngeuˇ-a lehˇ nga nyaꞈ siˬ nya-eu miˇ neh gaˇ kawˆ heu-euˬ g’aˇ duˬ guiˬ lahˬ shaˇ-awˇ Yeˬhawˇbaˬ-ahˇ nui ma taˬ-eu” ma lehˇ ehˇ-eu meh. Mehˇ nmˇ tiˬ g’aˬ na oeˇ mˇ baˇ dzaˬ-eu jeˬ nehˬ-ehˇ taꞈ-awˇ Yeˬhawˇbaˬ-euˬ nui noeˬ-ahˇ maˬ siˬ nya k’awꞈ uˬ duˬ duˬ leˇ ngeh siˬ nya laˇ-euˬ miˇ neh mehˇ nmˇ Diˇ-oˬ aˬ yawꞈ-euˬ gaˇ paˇ za k’oꞈ-euˬ meh. Yeˬhawˇbaˬ aˬ yawꞈ-euˬ saˇ jaˇ ziꞈ-eu jeˬ-ahˇ laꞈ sawˬ biꞈ nehˬ-euˬ meh. * (Ehˇ lahˬ-ahˇ haw.) Aˬ dui yawˬ ha-ahˇ ‘Ngaˇ maˬ tsaˬ maˬ dawˇ-eu jeˬ-ahˇ ya puˬ naˇ oˇ oˬ-awˇ Yeˬhawˇbaˬ caw ba nehˬ-eu jeˬ-ahˇ dawˬ ma laˬ? Maˬ ngeuˇ naˇ maˬ tsaˬ maˬ dawˇ-eu jeˬ teu-ahˇ yawˬ haˇ yawˬ ha laˆ piˇ-eu laˬ?’ lehˇ ya naˇ haˬ-eu meh.—Dawˬdaˬ 11:2; Miˇkaˬ 7:7-ahˇ gui.

8. Aˬ dui maˬ ehˇ aˬ cawˬ maˬ ehˇ maˬ tsaˬ maˬ dawˇ-eu jeˬ-ahˇ ya puˬ ngeh aˬ jeˬ miˇ neh g’oˆ shaw bahˬ-euˬ pyeuꞈ nya nga?

⁸ Nawˇ Aˇ muˇ laꞈ k’oeˇ maˬ tsaˬ maˬ dawˇ-eu jeˬ jaˆ nya lehˇ noeˬ naˇ yawˬ ha g’oˆ shaw bahˬ-euˬ k’awꞈ pyeuꞈ nya meh lehˇ maˬ ya ngehˇ-a. Aˬ jeˬ miˇ neh? Aˬ dui maˬ byah kuꞈ-eu uˬ taꞈ gaˇ kawˆ-ahˇ maˬ siˬ duˬ jiˇ-eu miˇ neh meh. Aˬ dui neh g’oˆ shaw-euˬ teu tsaˬ maˬ tsaˬ maˬ ehˇ gaˇ kawˆ teu-euˬ g’aˇ duˬ Yeˬhawˇbaˬ-ahˇ guiˬ lahˬ shaˇ-awˇ nui ma taˬ-eu laꞈ k’oeˇ saˇ jaˇ ziꞈ-eu jeˬ-ahˇ ya bo saˆ-eu meh. Heu naˇ Yeˬhawˇbaˬ-ahˇ “iˬ baˇ” maˬ bi taˬ ni caw ba nehˬ-eu meh.—Dawˬdaˬ 19:3-ahˇ gui.

9. Heu kawˆ hawˇ-eu nyaˆ taꞈ kawˆ-ahˇ aˬ suˇ g’aˬ-euˬ gaˇ kawˆ dzaw-eu nga?

⁹ Gaˇ hu Jaˇliˬ-euˬ saˇ ka-ahˇ Yeˬhawˇbaˬ-euˬ zaˬ lahˇ deuˬ neh ya puˬ-euˬ maˬ tsaˬ maˬ dawˇ-eu jeˬ-euˬ yaw jeˬ ma jeˬ smˇ hmˬ-ahˇ haw iˇ ma. Heu kawˆ laꞈ k’oeˇ Aˬ byaˬhaˬ-euˬ oeˬ paˬ pyeuꞈ-eu Yoˇsehˆ-euˬ gaˇ kawˆ hawˇ-eu aˇ doˆ deuˬ neh jahˇ nehˬ-euˬ gaˇ kawˆ deuˬ-ahˇ dzaw ma. Nyaˆ taꞈ kawˆ-ahˇ sahˬ paˬ Aˬhaˆ hawˇ-eu Suˇliˆ Aˬdiˇawˬ meuˬ-ahˇ jawˇ-eu kuiˇ laꞈ Beˬtuˆluˆ neh mˇ lehˬ-euˬ jeˬ-ahˇ Yeˬhawˇbaˬ aˬ joˆ-ehˇ jahˇ nehˬ-euˬ nga lehˇ ja sawˇ ma. Aˬ dui yaw jeˬ ma jeˬ heu-ahˇ neh dzaw geuꞈ nya meh. Aˬ dui maˬ tsaˬ maˬ dawˇ-eu jeˬ-ahˇ ya puˬ ngeh ngehˬ-ehˇ dzehˬYeˬhawˇbaˬ-euˬ dawˬ peh aˬ joˆ-ehˇ jawˇ nya-awˇ aˬ yawꞈ nehˬ-ehˇ cawˬ cawˬ-eu jeˬ-ahˇ aˬ joˆ-ehˇ bo saꞈ nya-eu nga lehˇ haw-awˬ.

10, 11. (a) Yoˇsehˆ aˬ jeˬ-euˬ maˬ tsaˬ maˬ dawˇ-eu jeˬ-ahˇ ya tahˬ puˬ-euˬ nga? (b) Yoˇsehˆ tawˬ-ahˇ uˇ luꞈ ngeh aˬ jeˬ-euˬ aˇ yamˬ za-euˬ nga?

¹⁰ Yeˬhawˇbaˬ-ahˇ saˇ jaˇ ziꞈ-eu Yoˇsehˆ aˬ cawˬ tsawˇ jeuˬ neh maˬ tsaˬ maˬ dawˇ-eu jeˬ mˇ nehˬ laꞈ gaˇ ya daˬ-euˬ meh. Ehˇ k’awꞈ teu naˆ maˬ tseˇ nui ma-ahˇ naˇ laˇ-eu jeˬ naˇ aˬ yawꞈ-euˬ aˇ doˆ deuˬ jawˇ gaˇ neh laˇ-euˬ maˬ tsaˬ maˬ dawˇ-eu jeˬ meh. Yoˇsehˆ 17 k’oꞈ k’awˆ ngeh aˇ doˆ deuˬ neh aˬ yawꞈ-ahˇ ahˬ k’oeˬ-awˇ zaˬ k’aˆ bi geuꞈ iˇ-eu lehˇ Iˇjiˇtuˆ miˇ k’ahˬ-ahˇ bi nyehꞈ g’eh-euˬ meh. (Aˇdahˬbeh-eu 37:23-28; 42:21) K’oeˇ naˇ aˬ cawˬ-euˬ miˇ k’ahˬ-ahˇ jawˇ luꞈ ngeh aˬ cawˬ-ahˇ dawꞈ ngaˬ lehˇ ehˇ-awˇ maˬ pyehˆ tseˇ ni tawˬ-ahˇ dawˆ gaˇ ya daˬ-euˬ meh. (Aˇdahˬbeh-eu 39:17-20) Aˬ yawꞈ tawˬ uˇ zaˬ hawˇ-eu zaˬ k’aˆ pyeuꞈ-eu laꞈ k’oeˇ 13 k’oꞈ dawˬ peh ya shaˬ-euˬ meh. Mehˇ nmˇ deuˬ aˬ dui-ahˇ maˬ tsaˬ maˬ dawˇ jeˬ jahˇ laˇ  ngeh Yoˇsehˆ-euˬ gaˇ kawˆ-ahˇ neh aˬ dui aˬ jeˬ dzawˇ geuꞈ nya-eu nga?

¹¹ Yoˇsehˆ tawˬ-ahˇ uˇ luꞈ ngeh sahˬ paˬ-euˬ aˬ gaꞈ dzaˇ uiˇ jahˇ-eu g’aˬ jiˇ uˇ le-euˬ meh. Tiˬ miˇ sahˬ paˬ-euˬ aˬ gaꞈ dzaˇ uiˇ jahˇ-eu g’aˬ yuꞈ maˆ maˆ-awˇ Yeˬhawˇbaˬ Yoˇsehˆ-ahˇ yuꞈ maˆ dawˬ tsuiꞈ teu dzawˇ nehˬ nya ni caw ba nehˬ-euˬ meh. Yoˇsehˆ aˬ yawꞈ-ahˇ tawˬ-ahˇ neh ya doˆ-iˇ-awˇ Paˬlawˇ-euˬ gaˇ tiˬ poˆ paˇ ya mˇ k’oꞈ meh lehˇ ehˇ nehˬ-euˬ meh. Teu ngeh Yoˇsehˆ aˬ yawꞈ-euˬ gaˇ kawˆ jiˇ tiˬ poˆ tehꞈ-ehˇ dzawˇ nehˬ-euˬ meh. Aˬ dui Yoˇsehˆ aˬ yawꞈ ngehˬ-eu jeˬ hawˇ-eu maˬ ngehˬ-eu jeˬ-ahˇ neh g’awˬ mya jeˬ dzaw geuꞈ nya-eu meh.—Aˇdahˬbeh-eu 40:5-13.

12, 13. (a) Yoˇsehˆ aˬ yawꞈ neh ya daˬ-eu jeˬ-ahˇ tiˬ jeˬ-iˬ maˬ jahˇ ni maˬ g’eh-a lehˇ aˬ dui aˬ joˆ-ehˇ siˬ nya-eu nga? (b) Yoˇsehˆ sahˬ paˬ-ahˇ aˬ g’aꞈ dzaˇ uiˇ jahˇ nehˬ-eu g’aˬ-ahˇ aˬ jeˬ maˬ ja nehˬ-euˬ nga?

¹² Aˇdahˬbeh-eu 40:14, 15-ahˇ gui. Yoˇsehˆ aˬ yawꞈ “k’oeˬ” gaˇ ya daˬ leˬ lehˇ ehˇ-eu meh. Heu gaˇ haw ngeh aˬ yawꞈ maˬ tsaˬ maˬ dawˇ-eu jeˬ-ahˇ ya puˬ-euˬ lehˇ siˬ laˇ-eu meh. Aˬ yawꞈ aˬ cawˬ ehˇ-euˬ loꞈ-ehˇ maˬ mˇ bah-a lehˇ maˇ jawˆ ni ehˇ-eu meh. Teu miˇ neh sahˬ paˬ-ahˇ aˬ g’aꞈ dzaˬ uiˇ jahˇ nehˬ-eu g’aˬ-ahˇ Paˬlawˇ-ahˇ aˬ yawꞈ-euˬ gaˇ kawˆ dzawˇ nehˬ lehˇ shaˇ-euˬ meh. Aˬ yawꞈ aˬ jeˬ miˇ teu loꞈ-ehˇ shaˇ-euˬ nga? “Heu gaˇ neh ya doˆ iˇ”-eu g’aˇ duˬ ma lehˇ aˬ yawꞈ ehˇ-eu meh.

¹³ Yoˇsehˆ aˬ yawꞈ neh ya daˬ-eu jeˬ-ahˇ tiˬ jeˬ-iˬ  maˬ jahˇ-a loˇ? Maˬ ngeuˇ-a. Aˬ yawꞈ maˬ tsaˬ maˬ dawˇ-eu yaw myaˬ jeˬ-ahˇ ya daˬ-euˬ lehˇ aˬ yawꞈ siˬ nya meh. Teu miˇ neh sahˬ paˬ-ahˇ aˬ g’aꞈ dzaˇ uiˇ jahˇ nehˬ-eu g’aˬ aˬ yawꞈ-ahˇ caw ba nehˬ nya meh lehˇ noeˬ-eu miˇ neh ja nehˬ-eu meh. Yoˇsehˆ aˬ yawꞈ-euˬ aˇ doˆ deuˬ neh aˬ yawꞈ-ahˇ k’oeˬ-eu gaˇ kawˆ aˬ cawˬ-ahˇ maˬ ehˇ Paˬlawˇ-ahˇ maˬ ehˇ ja nehˬ-eu lehˇ Jaˇliꞈ-ahˇ maˬ boꞈ taˬ-a. Maˇ diˇ naˇ aˬ yawꞈ-euˬ aˇ doˆ deuˬ Iˇjiˇtuˆ miˇ k’ahˬ-ahˇ dzaˬ dzaˬ dawˇ dawˇ zeuˇ laˇ ngeh Paˬlawˇ aˬ yawꞈ-euˬ aˇ doˆ deuˬ-ahˇ ha geuꞈ-awˇ “miˇ tsaˬ k’aˇ muiˬ dzehˬ-eu tsahˇ”-ahˇ laꞈ k’aˬ tiˬ cehˬ jawˇ lehˇ ehˇ nehˬ-euˬ meh.—Aˇdahˬbeh-eu 45:16-20.

14. Aˇ muˇ laꞈ k’oeˇ maˬ tsaˬ maˬ dawˇ-eu jeˬ-ahˇ ya tahˬ puˬ ngeh maˬ muiˬ jeˬ-ehˇ maˬ ngehˬ ni aˬ jeˬ caw ba-eu nga?

¹⁴ Aˬ dui aˇ muˇ laꞈ k’oeˇ maˬ tsaˬ maˬ dawˇ-eu gaˇ kawˆ-ahˇ ya puˬ ngeh gaˇ kawˆ teu maˬ ja bu ni ya yahˇ-eu meh. Maˇ diˇ naˇ aˬ dui aˇ muˇ-ahˇ sheuˬ g’eh-eu deuˬ-ahˇ caw ba nehˬ laꞈ lehˇ shaˇ nya-awˇ mehˇ nmˇ deuˬ huiˬ dui dui-eu iˬ baˇ mˇ ngeh aˇ muˇ-ahˇ sheuˬ g’eh-eu deuˬ-ahˇ dzawˇ nehˬ nya-eu meh. (Uˬduˬtahˬ-eu 5:1) Ehˇ k’awꞈ huiˬ-eu iˬ baˬ maˬ ngeuˇ naˇ aˇ muˇ-ahˇ sheuˬ g’eh-eu g’aˬ-ahˇ maˬ ehˇ aˬ cawˬ-ahˇ maˬ ehˇ maˬ ja nehˬ ni mehˇ nmˇ yaw k’aˬ tehꞈ-ehˇ ja tsaˬ nya meh. (Maꞈtehˬ 5:23, 24; 18:15-ahˇ gui.) Heu loꞈ-ehˇ pyeuꞈ la ngeh saˇ jaˇ ziꞈ-eu laꞈ k’oeˇ Jaˇliꞈ zahˇ zmˬ-awˬ. Tiˬ poˆ na aˬ dui g’oˆ shaw bahˬ-awˇ maˬ tsaˬ maˬ dawˬ-eu jeˬ-ahˇ ya daˬ-euˬ maˬ ngeuˇ nga lehˇ siˬ laˇ-eu meh. Teu ngeh mehˇ nmˬ deuˬ-ahˇ maˬ muiˬ-eu jeˬ ngehˬ heu neh gaˇ kawˆ maˬ bi huiˬ iˇ-eu miˇ neh guiˬ lahˬ huiˬ meh. Aˬ dui tsaˬ-eu maˬ ehˇ bahˬ-eu maˬ ehˇ nui ma-ahˇ bi naˇ leˇ-eu dawˬ ngehˬ-awˇ neh muiˬ laˇ-eu tiˬ jeˬ maˬ jaˆ-a lehˇ noeˬ taˬ-awˬ. Yeˬhawˇbaˬ hawˇ-eu mehˇ nmˇ deuˬ-ahˇ saˇ jaˇ ziꞈ-eu heu naˇ aˬ dui yaw lehˬ jeˬ maˬ bi mˇ ni yahˇ nya-eu meh. Ja ceuˬ-eu sahˬ boꞈ boꞈ-eu g’aˬ “dawˇ coe ni cah luꞈ-eu tsawˇ haˬ”-aˬ aˬ cawˬ-ahˇ “ma ja bu ni dehꞈ-eu tsawˇ haˬ” meh lehˇ ehˇ-eu meh.—Ja ceuˬ 15:2, 3; Yaˬkoˆ 3:5.

15. Yoˇsehˆ Yeˬhawˇbaˬ nehˬ-ehˇ cawˬ cawˬ-eu jeˬ-ahˇ bo saˆ miˇ neh aˬ jeˬ za-euˬ nga?

¹⁵ Aˬ dui Yoˇsehˆ-ahˇ yawˬ jeˬ yawˬ paˇ dzaw geuꞈ nya-a siˬ. Aˬ yawꞈ maˬ tsaˬ maˬ dawˇ-eu jeˬ-ahˇ 13 k’oꞈ ya shaˬ-euˬ k’awꞈ Yeˬhawˇbaˬ haw-eu loꞈ-ehˇ haw-eu meh. (Aˇdahˬbeh-eu 45:5-8) Aˬ yawꞈ gaˇ kawˆ heu nehˬ-ehˇ taꞈ-awˇ Yeˬhawˇbaˬ-ahˇ iˬ baˇ maˬ taˬ haw-aˬ. Aˬ yawꞈ maˬ tsaˬ maˬ dawˇ-eu jeˬ-ahˇ ya puˬ k’awꞈ shaˬ zahˬ-ahˇ maˬ ga nuiꞈ taˬ-aˬ. Teu naˆ maˬ tseˇ aˇ yehˇ huiˬ dzehˬ-eu jeˬ naˇ aˬ yawꞈ maˬ byah kuꞈ-eu jeˬ hawˇ-eu aˬ cawˬ neh mˇ doeˇ laꞈ-eu jeˬ baˬ da neh Yeˬhawˇbaˬ nehˬ-ehˇ cawˬ cawˬ-eu jeˬ maˬ bi laˆ cawˆ-aˬ. Yoˇsehˆ-euˬ saˇ jaˇ ziꞈ-eu jeˬ baˬ da neh aˬ yawꞈ Yeˬhawˇbaˬ maˬ tsaˬ maˬ dawˇ-eu jeˬ-ahˇ laˆ piˇ gaˇ ya mawˇ-awˇ aˬ yawꞈ hawˇ-eu aˬ yawꞈ-euˬ nymˇ jiˇ k’awꞈ guiˬ lahˬ za-euˬ meh.

16. Aˇ muˇ laꞈ k’oeˇ maˬ tsaˬ maˬ dawˇ-eu jeˬ-ahˇ ya tahˬ puˬ ngeh aˬ jeˬ miˇ neh yaw beh naˆ maˬ tseˇ Yeˬhawˇbaˬ-euˬ dawˬ peh ya jiˆ leˇ-eu nga?

¹⁶ Aˬ dui k’awꞈ teu gaˇ duˇ ni Yeˬhawˇbaˬ nehˬ-ehˇ cawˬ cawˬ-eu jeˬ-ahˇ aˇ poeˬ taˬ baw-awˇ yaw muiˬ-ehˇ ya bo saˆ-eu meh. Mehˇ nmˇ deuˬ-euˬ maˬ byah kuꞈ-eu jeˬ neh aˬ dui gaˬ-awˇ uˬ duˬ tahˬ-eu Miˬyehˇ nehˬ-ehˇ cawˬ cawˬ-eu jeˬ-ahˇ maˬ ya bi laˆ cawˆ-a. (Loˇmaˆ 8:38, 39) Aˬ dui aˇ muˇ laꞈ k’oeˇ maˬ tsaˬ maˬ dawˇ-eu jeˬ-ahˇ ya puˬ naˇ Yoˇsehˆ-ahˇ dzaw geuꞈ-awˇ yaw  beh naˆ maˬ tseˇ Yeˬhawˇbaˬ-euˬ dawˬ peh ya jiˆ leˇ-eu meh. Gaˇ kawˆ deuˬ-ahˇ Yeˬhawˇbaˬ haw-eu loꞈ-ehˇ haw-awˇ laˆ piˇ-eu g’aˇ duˬ k’awꞈ Jaˇliꞈ zahˇ-ahˇ zmˬ-awˇ k’aˇ g’eh nya gaˇ keuˆ ni mˇ g’aˬ-euˬ taꞈ naˇ Yeˬhawˇbaˬ-euˬ aˬ laꞈ-ahˇ ya a dzeh nehˬ-eu meh. K’oeˇ naˇ Yeˬhawˇbaˬ aˇ yamˬ tsaˬ ngeh laˆ piˇ meh lehˇ aˬ dui jah nya meh.

17. Aˬ dui “miˇ k’ahˬ dawˬ tawˆ luꞈ-ahˇ yaˇ k’aˬ daˇ-eu g’aˬ”-ahˇ nui ma taˬ-eu lehˇ aˬ joˆ-ehˇ mˇ mawˇ nya-eu nga?

¹⁷ Haiˬ-eu miˇ tsaˬ-ahˇ k’aˇ jawˇ-eu k’oeˇ keuˆ ni maˬ tsaˬ maˬ dawˇ-eu jeˬ-ahˇ ya puˬ meh lehˇ ya noeˬ jiˇ taˬ meh. Tiˬ poˆ na nawˇ hawˇ-eu nawˇ siˬ nya-eu deuˬ aˇ muˇ laꞈ k’oeˇ maˬ tsaˬ maˬ dawˇ gaˇ duˇ-eu jeˬ-ahˇ tahˬ puˬ nya meh. Sahˬ tiꞈ taˬ tiꞈ. (Ja ceuˬ 119:165) Teu loꞈ-ehˇ g’eh ngeh to-aˬ Miˬyehˇ-ahˇ saˇ jaˇ ziꞈ-eu laꞈ k’oeˇ caw ba nehˬ laꞈ lehˇ shaˇ-awˇ aˬ yawꞈ-ahˇ g’oe-awˬ. K’oeˇ naˇ aˬ dui maˬ byah kuꞈ-eu miˇ neh g’oˆ shaw bahˬ nya-awˇ gaˇ kawˆ dawˬ tawˆ luꞈ-ahˇ maˬ siˬ jiˇ nya-eu miˇ neh k’awꞈ pyeuꞈ nya meh lehˇ taˬ ngehˇ. Yoˇsehˆ-euˬ gaˇ kawˆ-ahˇ dzaw geuꞈ-awˇ gaˇ kawˆ maˬ bi huiˬ laˇ-eu g’aˇ duˬ maˬ muiˬ-eu paw ngehˬ-eu jeˬ-ahˇ yahˇ-awˬ. Yawˬ haˇ yawˬ ha nui ma taˬ ngeh to-aˬ saˇ jaˇ ziꞈ-eu jeˬ-ahˇ bo saˆ-awˇ Yeˬhawˇbaˬ laˆ piˇ nehˬ laꞈ gaˇ oˇ oˬ-awˇ dawˬ-awˬ. Toˆ-ehˇ naˇ Yeˬhawˇbaˬ nawˬ-ahˇ nui k’ahˇ shiˇ-awˇ Yoˇsehˆ-ahˇ guiˬ lahˬ biꞈ-euˬ loꞈ-ehˇ nawˬ-ahˇ jiˇ biꞈ meh. Nawˇ “miˇ k’ahˬ dawˬ tawˆ luꞈ-ahˇ yaˇ k’aˬ daˇ-eu g’aˬ” aˬ myah luꞈ yaw tsaˬ yaw dawˇ jeˬ mˇ meh lehˇ jah nya meh. “Yawꞈ mˇ-eu jeˬ tsaˬ meh.”—Aˇdahˬbeh-eu 18:25; Dawˬmehˬmehˬ-eu 32:4.

18. Nyaˆ taꞈ kawˆ-ahˇ aˬ dui aˬ jeˬ-euˬ gaˇ kawˆ paˇ ja sawˇ-eu nga?

¹⁸ Nyaˆ taꞈ kawˆ-ahˇ Jaˇliꞈ-euˬ saˇ ka-ahˇ Yeˬhawˇbaˬ-euˬ tsawˇ haˬ deuˬ laꞈ k’oeˇ pyeuꞈ laˇ-euˬ maˬ tsaˬ maˬ dawˇ-eu jeˬ nyaˆ taꞈ yaw jeˬ ma jeˬ nyiˬ hmˬ-ahˇ dzaw ma. Yaw jeˬ ma jeˬ heu naˇ taˬ aw-eu jeˬ hawˇ-eu iˬ baˇ pyeuˬ-eu jeˬ yaw tsaˬ yaw dawˇ nehˬ-ehˇ taꞈ leˇ-awˇ Yeˬhawˇbaˬ noeˬ-eu jeˬ-ahˇ aˬ joˆ-ehˇ dzaw geuꞈ nya-eu nga lehˇ bi siˬ laꞈ-eu meh.