1, 2. (a) Tsawˇ haˬ deuˬ naꞈ˗i tseˇ˗eu jeˬ za˗eu gʼaˇ duˬ aˬ jeˬ jahˇ˗eu nga? (b) Aˬ joˆ˗ehˇ pyeuꞈ laˇ˗eu nga?

 Nymˇ iˬ nah miˇ tsaˬ kʼoeˇ taˆ˗euˬ tsawˇ haˬ deuˬ, yawˬ gʼaˬ na luꞈ˗euˬ gʼaˇ duˬ tiˬ kawˆ di ni gʼeh˗eu aˬ kawˬ˗aˬ hawˇ˗eu buˬ˗iˇ˗eu jeˬ˗ahˇ ngehˬ keuˆ˗eu meh. Tsawˇ haˬ gʼawˬ mya gʼaˬ, maˬ tsaˬ maˬ dawˇ˗eu jeˬ, nui ma baw˗eu jeˬ, bye˗eu jeˬ, hawˇ˗eu iˇ shaˬ shaˬ˗eu jeˬ, heu deuˬ˗ahˇ neh buˬ iˇ mawꞈ˗eu meh. Nui deuˬ naˇ, ngehˬ˗eu jeˬ, yawˬ ha naꞈ˗i noeˬ tsehˆ˗eu je, yawˬ ha kʼaˇ dehꞈ mawꞈ˗eu loꞈ˗ehˇ dehꞈ˗eu jeˬ, heu deuˬ biꞈ laꞈ lehˇ shaˇ˗eu meh. Yawˬ gʼaˬ na luꞈ yawˬ ha kʼaˇ mˇ mawꞈ˗eu jeˬ mˇ nya˗eu aˬ kawˬ˗aˬ geuꞈ mawꞈ˗eu meh.

² Tsawˇ haˬ deuˬ naꞈ˗i tseˇ˗eu jeˬ za˗eu gʼaˇ duˬ, uiˬ leˇ˗awˇ saˇ pawˇ maˬ ga nya maˬ ngeuˇ naˇ, uˆ lahˇ˗eu jeˬ laˆ paˇ de lehˇ ehˇ˗eu meh. Ehˇ kʼawꞈ toˆ˗ehˇ jahˇ˗eu teu naˇ, maˇ diˇ buˬ˗iˇ˗eu jeˬ za nga loˇ? Maˬ, maˬ za˗eu uˬ taꞈ, shaˬ zahˬ gʼawˬ mya jeˬ paˇ bi pyeuꞈ laˇ˗awˇ, tsawˇ haˬ jiˇ gʼawˬ mya paˇ ya shiˇ˗eu meh. Dawˬtsoˆ 8:9 laꞈ kʼoeˇ Sahˬ paˬ Sawˇlaˆmoˬ neh ehˇ taˬ˗euˬ dawˬ maˇ diˇ ngeuˇ meh. Aˬ yawꞈ ehˇ˗eu, “tsawˇ haˬ zaˬ tiˬ gʼaˬ tiˇ gʼaˬ nawˬ dzaˬ kʼaˆ dzaˬ luꞈ˗eu” meh.

3. Maˇ diˇ laˬ kʼaˬ cehˇ˗awˇ nui saˬ oꞈ˗eu jeˬ za ni, aˬ dui aˬ jeˬ ya jahˇ˗eu nga?

³ Jaˇliꞈ aˬ dui˗ahˇ maˇ diˇ laˬ kʼaˬ cehˇ˗awˇ nui saˬ oꞈ˗eu jeˬ za ni, aˬ  joˆ˗ehˇ ya jahˇ˗eu lehˇ ehˇ nehˬ˗eu meh. Kuiˇ laꞈ Yaˬkoˆ ehˇ˗eu, “Bi buˬ bi law˗iˇ˗eu byah dui dui˗eu zahˇ dawˬ kʼoꞈ dawˬ˗ahˇ haw duˬ˗awˇ, . . . mˇ gʼeh shaˇ gʼeh˗eu tsawˇ haˬ˗aˬ, aˬ yawꞈ kʼaˇ mˇ kʼaˇ shaˇ˗eu jeˬ laꞈ koeˇ Miˬyehˇ guiˬ lahˬ biꞈ nehˬ tehꞈ˗a.” (Yaˬkoˆ 1:25) Byah kuꞈ˗eu zahˇ dawˬ Yeˬhawˇbaˬ jawˇ gaˇ neh oe˗awˇ, aˬ dui˗ahˇ maˇ diˇ laˬ kʼaˬ bi cehˇ˗awˇ nui kʼahˇ bi shiˇ˗eu jeˬ aˬ jeˬ nga lehˇ aˬ yawꞈ siˬ nya dzehˬ˗eu meh. Yeˬhawˇbaˬ Aˬdaˬ hawˇ˗eu Eˇbaˆ˗ahˇ laꞈ kʼaˬ cehˇ˗eu yawˬ jeˬ na luꞈ biꞈ nehˬ˗euˬ meh. Teu laꞈ kʼoeˇ maˇ diˇ naꞈ˗i tseˇ˗eu jeˬ jiˇ keuˬ meh.

4. Aˬdaˬ hawˇ˗eu Eˇbaˆ aˬ joˆ˗ehˇ gʼeh˗eu naꞈ˗i jaˆ˗eu jeˬ jaˆ˗euˬ nga? (Dahˬ beh˗eu baˇ˗ahˇ haw.)

⁴ Aˬ dui Aˇdahˬbeh˗eu sahˬ boꞈ yaw huiˬ 1 hawˇ˗eu 2-ahˇ gui ngeh, Aˬdaˬ hawˇ˗eu Eˇbaˆ nymˬ˗mˇ aˬ dui yuꞈ maˆ maˬ ngeuˇ naˇ maˬ maˆ nya˗eu maˇ diˇ naꞈ˗i jaˆ˗eu jeˬ jaˆ˗euˬ lehˇ ya mawˇ˗euˬ ma. Aˬ yawꞈ nyaꞈ kʼaˇ loˬ˗eu jeˬ dawˬ tawˆ luꞈ jaˆ meh. Aˬ yawꞈ nyaꞈ tiˬ jeˬ˗ahˇ˗iˬ guˆ˗eu maˬ loˬ˗a. Maˬ tsaˬ maˬ dawˇ˗eu jeˬ tiˬ gʼaˬ˗iˬ maˬ jahˇ laˇ˗a, dzaˬ˗eu dawˇ˗eu gʼaˇ duˬ hawˇ˗eu gaˇ gʼaˇ duˬ maˬ ehˇ, naˇ˗eu gawˇ˗eu jeˬ hawˇ˗eu shiˇ˗eu jeˬ˗ahˇ maˬ ehˇ, maˬ ya kʼahˬ lahˇ˗a. (Aˇdahˬbeh˗eu 1:27-29; 2:8, 9, 15) Ehˇ kʼawꞈ, aˬ yawꞈ nyaꞈ dui dui maˬ baw˗eu naꞈ˗i jaˆ˗eu jeˬ jaˆ˗euˬ nga loˇ? Aˬ dui haw iˇ ma.

5. Tsawˇ haˬ myaˬ ni noeˬ˗eu loꞈ˗ehˇ maˬ ngeuˇ ni, aˬ dui maˇ diˇ naꞈ˗i jaˆ˗eu jeˬ za˗eu gʼaˇ duˬ, aˬ joˆ˗ehˇ ya jahˇ˗eu nga?

⁵ Tsawˇ haˬ deuˬ maˇ diˇ naꞈ˗i jaˆ˗eu jeˬ lehˇ ehˇ˗eu heu naˇ, yawˬ ha jahˇ˗euˬ jeˬ baˬ da neh pyeuꞈ laˇ˗euˬ jeˬ˗ahˇ kʼahˬ lahˇ˗eu maˬ loˬ ni, yawˬ ha kʼaˇ jahˇ mawꞈ˗eu jeˬ jahˇ nya gaˇ ehˇ˗eu meh lehˇ noeˬ˗eu meh. Paˇ dmˬ tiˬ dmˬ [The World Book Encyclopedia]˗ahˇ naꞈ˗i jaˆ˗eu jeˬ lehˇ ehˇ˗eu heu naˇ, tsawˇ haˬ deuˬ “tseˇ nya˗awˇ tseˇ˗euˬ loꞈ˗ehˇ mˇ nya gaˇ ehˇ mawꞈ˗eu meh” lehˇ ehˇ˗awˇ, miˇ kʼahˬ˗ahˇ uˆ lahˇ˗eu deuˬ, maˬ tsaˬ maˬ dawˇ˗eu, maˬ loˬ˗eu, gaˇ kahˇ maˬ dahˇ˗eu, dui dui baw˗eu jeˬ heu deuˬ maˬ jahˇ doˆ laꞈ law nmˇ˗aˬ, tsawˇ haˬ deuˬ maˇ diˇ naꞈ˗i jaˆ˗eu jeˬ jaˆ meh lehˇ paˇ ehˇ taˬ˗euˬ meh. Heu gaˇ haw ngeh, yawˬ gʼaˬ na luꞈ maˇ diˇ naꞈ˗i jaˆ˗eu jeˬ za˗eu gʼaˇ duˬ, dui dui baw˗eu jeˬ tiˬ jeˬ na jaˆ˗eu loˬ nga lehˇ siˬ laˇ˗eu meh. Ehˇ kʼawꞈ, naˇ haˬ paˬ˗ehˇ gʼeh˗eu jeˬ naˇ, tsaˬ˗eu dawˇ˗eu, loˬ˗eu, gaˇ kahˇ dahˇ˗eu, dui dui baw˗eu heu meh lehˇ, ehˇ tsehˆ nehˬ nya˗eu aˬ kawˬ˗aˬ jaˆ˗eu aˬ suˇ gʼaˬ nga?

6. (a) Yeˬhawˇbaˬ tiˬ gʼaˬ tehꞈ˗ehˇ, aˬ jeˬ miˇ neh yaw dui maˬ baw˗eu naꞈ˗i jaˆ˗eu jeˬ jaˆ˗eu nga? (b) Tsawˇ haˬ aˬ joˆ˗ehˇ gʼeh˗eu dui dui baw˗eu jeˬ jaˆ˗eu nga? Aˬ jeˬ miˇ neh?

⁶ Aˬ dui Yeˬhawˇbaˬ tiˬ gʼaˬ tehꞈ˗ehˇ, yaw dui maˬ baw˗eu naꞈ˗i jaˆ˗eu jeˬ jaˆ˗eu meh lehˇ noeˬ taˬ˗euˬ heu naˇ, aˇ yeˇ huiˬ˗eu jeˬ pyeuꞈ meh. Aˬ jeˬ miˇ neh? Yeˬhawˇbaˬ yaw jeˬ na luꞈ˗ahˇ beh˗awˇ, boeˬ boeˬ luˆ luˆ kʼoeˇ taˆ baoˬ huiˬ dzehˬ˗eu uˆ lahˇ˗eu gʼaˬ pyeuꞈ˗eu miˇ neh meh. (1 Tiˆmoˇseˬ 1:17; Pah menˬ˗eu 4:11) Sahˬ paˬ Daˬbiˇ Yeˬhawˇbaˬ tiˬ gʼaˬ tehꞈ˗ehˇ geuˇ leˇ˗eu aˇ yaˬ˗ahˇ duꞈ yawˇ ni ehˇ mawˇ nehˬ taˬ˗euˬ meh. (1 Laˬsaˬbaˬ 29:11, 12-ahˇ gui.) Mˬ taˆ maˬ ehˇ, miˇ tsaˬ˗ahˇ maˬ ehˇ, Yeˬhawˇbaˬ neh kʼaˇ beh˗euˬ jeˬ, yawˬ ha naꞈ˗i jaˆ nya˗eu kʼawꞈ, dui dui baw˗eu meh. Yeˬhawˇbaˬ aˬ dui˗ahˇ aˬ yawꞈ maˬ ngeuˇ naˇ, tsaˬ˗eu, loˬ˗eu, gaˇ kahˇ dahˇ˗eu dui dui baw˗eu jeˬ aˬ geu hmˬ pyeuꞈ˗eu gaˇ kawˆ˗ahˇ, tiˬ gʼaˬ˗iˬ maˬ ehˇ nehˬ nya˗a lehˇ bi siˬ mawꞈ˗eu meh. Maˇ diˇ naˇ Yeˬhawˇbaˬ tsawˇ haˬ˗ahˇ beh ngeh neh, dui dui baw˗eu jeˬ bi jaˆ˗euˬ meh. Teu miˇ neh tsawˇ haˬ zaˬ tiˬ jeˬ na dui dui baw˗eu meh.

7. Aˬ dui˗ahˇ laꞈ kʼaˬ bi cehˇ laˇ˗awˇ, maˬ jahˇ maˬ geuꞈ nya˗eu aˬ jeˬ nga?

⁷ Aˬdaˬ hawˇ˗eu Eˇbaˆ naꞈ˗i jaˆ˗eu jeˬ jaˆ dui dui kʼawꞈ, aˬ yawꞈ nyaꞈ jiˇ dui dui baw˗eu jeˬ jaˆ meh. Dui dui baw˗eu jeˬ tiˬ hmˬ na˗aˬ, loˬ˗eu jeˬ pyeuꞈ meh. Yaw jeˬ ma jeˬ, yaw dehꞈ dehꞈ˗eu gʼaˇ duˬ, aˬ yawꞈ nyaꞈ saꞈ ya gʼawˇ˗awˇ, ya dzaˬ, ya yuꞈ kʼaˆ meh. Heu loꞈ˗ehˇ ya jahˇ˗eu heu naˇ, aˬ yawꞈ nyaꞈ˗euˬ gʼaˇ duˬ naꞈ˗i maˬ jaˆ˗eu jeˬ pyeuꞈ nga laˬ?  Maˬ ngeuˇ˗a. Heu loꞈ˗ehˇ jahˇ˗eu teu naˇ, aˬ yawꞈ nyaꞈ˗ahˇ laꞈ kʼaˬ cehˇ˗eu jeˬ pyeuꞈ meh lehˇ, Yeˬhawˇbaˬ siˬ nya˗eu meh. (Ja ceuˬ 104:14, 15; Dawˬtsoˆtsoˆ˗eu 3:12, 13) Aˬ dui yawˬ gʼaˬ na luꞈ shiˬ keuˇ ni gʼeh˗eu ja lehˇ˗ahˇ ya shuˆ ngeh hawˇ˗eu, yawˬ ha ya leˇ˗eu dzaˇ ya dzaˬ˗awˇ, ya yuꞈ dehꞈ ngeh, laꞈ kʼaˬ cehˇ laˇ˗eu meh. Aˬ dui heu deuˬ jahˇ luꞈ ngeh, ka tiˇ nehˬ laꞈ nya lehˇ maˬ noeˬ˗eu loꞈ˗ehˇ, Aˬdaˬ hawˇ˗eu Eˇbaˆ kʼawꞈ maˬ noeˬ˗euˬ yaw duˬ baw meh.

8. Yeˬhawˇbaˬ Aˬdaˬ hawˇ˗eu Eˇbaˆ˗ahˇ maˆ jawˆ ni aˬ jeˬ ehˇ nehˬ˗euˬ nga?

⁸ Yeˬhawˇbaˬ Aˬdaˬ hawˇ˗eu Eˇbaˆ˗ahˇ maˇ jawˆ ni gʼeh˗eu dawˬ neh miˇ tsaˬ˗ahˇ zaˬ baw byah˗awˇ haw piˇ lehˇ ehˇ nehˬ˗euˬ meh. (Aˇdahˬbeh˗eu 1:28) Dawˬ heu naˇ aˬ yawꞈ maꞈ˗euˬ gʼaˇ duˬ naꞈ˗i jaˆ˗eu jeˬ maˬ pyeuꞈ nga laˬ? Maˬ ngeuˇ˗a. Teu naˇ Miˬyehˇ neh noeˬ taˬ˗euˬ jeˬ byah laˇ˗eu gʼaˇ duˬ, aˬ yawꞈ maꞈ˗ahˇ tiˬ paw dzeˇ dzaˬ˗ahˇ neh caw ba nya ni gaˇ ma pah dahˇ nehˬ˗euˬ meh. Teu naˇ aˬ yawꞈ nyaꞈ hawˇ˗eu byah kuꞈ˗eu oeˬ paˬ oeˬ ma deuˬ aˬ myah luꞈ jawˇ gʼeh˗eu miˇ tsaˬ baˬlaˬdiˇsuˆ pyeuꞈ laˇ ni ya mˇ˗eu heu meh. (Iˇsaˬyaˇ 45:18) Nymˬ˗mˇ iˬ nah tsawˇ haˬ deuˬ, maˬ sheuˬ dahˬ dzaˬ˗eu maˬ ehˇ, zaˬ maˬ baw˗eu maˬ ehˇ, heu naˇ, Miˬyehˇ dawˬ maˬ naˇ haˬ˗eu lehˇ maˬ ngeuˇ˗a. Tiˬ deuˬ na˗aˬ, shaˬ zahˬ˗ahˇ ya tahˬ puˬ meh lehˇ siˬ nya kʼawꞈ, sheuˬ dahˬ dzaˬ˗awˇ zaˬ baw˗eu meh. (1 Gawˇliˬtu 7:36-38) Aˬ jeˬ miˇ neh nga? Heu loꞈ˗ehˇ jahˇ naˇ, aˬ yawꞈ maꞈ˗euˬ dehꞈ ziˇ laꞈ kʼoeˇ laꞈ kʼaˬ cehˇ˗awˇ nui kʼahˇ shiˇ meh lehˇ noeˬ tmˬ˗eu miˇ neh meh. (Ja ceuˬ 127:3) Aˬdaˬ hawˇ˗eu Eˇbaˆ Yeˬhawˇbaˬ˗euˬ dawˬ naˇ haˬ naˇ, aˬ yawꞈ nyaꞈ˗euˬ nymˇ dahˬ aˬ myah luꞈ laꞈ kʼaˬ ya cehˇ gʼeh meh.

9. Miˬyehˇ neh Aˇdahˬbeh˗eu 2:17-ahˇ ehˇ nehˬ taˬ˗euˬ dawˬ, aˬ jeˬ miˇ neh tsaˬ˗awˇ loˬ˗eu uˬ taꞈ gaˇ kahˇ dahˇ˗eu nga?

⁹ Yeˬhawˇbaˬ Aˬdaˬ hawˇ˗eu Eˇbaˆ˗ahˇ ehˇ dawˬ maˬ naˇ haˬ naˇ aˬ jeˬ pyeuꞈ laˇ˗eu lehˇ maˇ jawˆ ni paˇ ehˇ nehˬ˗euˬ meh. Aˬ yawꞈ ehˇ˗eu, “Yaw muiˬ yaw doeˇ tseˇ paˆ nya˗eu zaˬ siˬ tsawˇ gahˇ biꞈ˗eu aˇ bawˇ kʼoeˇ bawˇ˗euˬ aˇ siˬ nawˇ maˬ ya pyaˆ dzaˬ˗a. Pyaˆ dzaˬ naˇ, dzaˬ ngeh nah neh nawˇ ya shiˇ tehꞈ˗a.” (Aˇdahˬbeh˗eu 2:17) Dawˬ heu naˇ, maˬ tsaˬ maˬ dawˇ˗eu dawˬ pyeuꞈ˗awˇ, maˬ loˬ˗eu uˬ taꞈ, gaˇ kahˇ maˬ dahˇ˗eu dawˬ pyeuꞈ nga laˬ? Aˬ yawꞈ nyaꞈ˗euˬ naꞈ˗i jaˆ˗eu jeˬ maˬ pyeuꞈ nga laˬ? Maˬ ngeuˇ˗a. Jaˇliꞈ paw nui gahˇ ahˇ˗eu yaw myaˬ gʼaˬ Miˬyehˇ˗euˬ dawˬ heu naˇ nui gahˇ byah˗awˇ gaˇ kahˇ dahˇ nga lehˇ ehˇ˗eu meh. Nui gahˇ ahˇ˗eu tiˬ gʼaˬ “Tsawˇ haˬ zaˬ˗euˬ gʼaˇ duˬ . . . muiˬ˗eu jeˬ˗ahˇ Miˬyehˇ tehꞈ˗ehˇ siˬ nya˗awˇ, tsawˇ haˬ zaˬ˗euˬ gʼaˇ duˬ . . . maˬ muiˬ˗eu jeˬ˗ahˇ jiˇ Miˬyehˇ tehꞈ˗ehˇ siˬ nya meh. ‘Muiˬ˗eu jeˬ’˗ahˇ laꞈ kʼaˬ cehˇ˗eu gʼaˇ duˬ, tsawˇ haˬ zaˬ Miˬyehˇ˗ahˇ nui ma ya taˬ˗awˇ ehˇ dawˬ ya naˇ haˬ˗eu meh. Ehˇ dawˬ maˬ naˇ haˬ naˇ, muiˬ˗eu jeˬ hawˇ˗eu . . . maˬ muiˬ˗eu jeˬ˗ahˇ yawˬ ha tehꞈ˗ehˇ ya noeˬ tsehˆ meh” lehˇ ehˇ˗eu meh. Heu naˇ tsawˇ haˬ zaˬ deuˬ˗euˬ gʼaˇ duˬ, shaˬ dui dui˗eu jeˬ pyeuꞈ meh.

10. Yawˬ ha naꞈ˗i tseˇ˗eu jeˬ, aˬ jeˬ muiˬ˗awˇ aˬ jeˬ maˬ muiˬ˗eu lehˇ noeˬ tsehˆ˗eu aˬ kawˬ˗aˬ nehˬ˗ehˇ, aˬ jeˬ miˇ neh maˬ duˇ leˇ˗eu nga?

¹⁰ Tiˬ gʼaˬ na naˇ, Yeˬhawˇbaˬ Aˬdaˬ˗ahˇ aˬ yawꞈ mˇ mawꞈ˗eu jeˬ˗ahˇ maˬ bi mˇ ngaˬ lehˇ ehˇ˗eu meh. Maˇ diˇ naˇ, aˬ yawꞈ nyaꞈ yawˬ ha naꞈ˗i tseˇ nya˗eu aˬ kawˬ˗aˬ heu naˇ, aˬ jeˬ muiˬ˗awˇ aˬ jeˬ maˬ muiˬ˗eu lehˇ noeˬ tsehˆ˗eu aˬ kawˬ˗aˬ nehˬ˗ehˇ maˬ duˇ leˇ˗a lehˇ maˬ siˬ nya˗a. Aˬdaˬ hawˇ˗eu Eˇbaˆ Miˬyehˇ˗euˬ dawˬ naˇ haˬ˗eu hawˇ˗eu, maˬ naˇ haˬ˗eu yawˬ ha naꞈ˗i jaˆ meh. Ehˇ kʼawꞈ, aˬ jeˬ muiˬ˗awˇ aˬ jeˬ maˬ muiˬ˗eu lehˇ noeˬ tsehˆ˗eu aˬ kawˬ˗aˬ naˇ, Yeˬhawˇbaˬ tehꞈ˗ehˇ jaˆ˗eu meh. Aˬ yawꞈ nyaꞈ gaˇ kawˆ heu˗ahˇ ‘yaw muiˬ yaw doeˇ tseˇ paˆ nya˗eu aˇ bawˇ’˗ahˇ neh haw mawˇ nya˗eu meh. (Aˇdahˬbeh˗eu 2:9) Aˬ dui neh tseˇ˗euˬ jeˬ aˬ jeˬ pyeuꞈ laˇ˗eu lehˇ yawˬ poˆ na luꞈ maˬ siˬ nya˗eu uˬ taꞈ, tseˇ˗euˬ gaˇ neh pyeuꞈ laˇ˗euˬ gaˇ kawˆ deuˬ kʼawꞈ, aˬ myah luꞈ yaw muiˬ  meh lehˇ aˬ dui maˬ kamˬ nya˗a. Teu miˇ neh, tsawˇ haˬ deuˬ yaw muiˬ noeˬ˗awˇ neh tseˇ˗euˬ kʼawꞈ, shaˬ˗eu zahˬ˗eu jeˬ, luˬ˗iˇ seˇ˗iˇ˗eu jeˬ, nui ma cawˆ˗eu jeˬ heu deuˬ˗ahˇ ya tahˬ puˬ gaˇ ya mawˇ˗euˬ ma. (Dawˬdaˬ 14:12) Tsawˇ haˬ zaˬ mˇ nya˗eu jeˬ dui dui baw meh. Yeˬhawˇbaˬ Aˬdaˬ hawˇ˗eu Eˇbaˆ˗ahˇ aˇ bawˇ kʼoeˇ bawˇ˗euˬ aˇ siˬ maˬ bi dzaˬ˗eu teu naˇ, aˬ yawꞈ nyaꞈ maˇ diˇ naꞈ˗i jaˆ˗eu jeˬ jaˆ˗eu gʼaˇ duˬ, Miˬyehˇ ehˇ dawˬ˗ahˇ ya naˇ haˬ meh lehˇ bi siˬ˗eu gʼaˇ duˬ meh. Aˬdaˬ hawˇ˗eu Eˇbaˆ aˬ joˆ˗ehˇ noeˬ tsehˆ˗euˬ nga?

11, 12. Aˬdaˬ hawˇ˗eu Eˇbaˆ neh noeˬ tsehˆ˗euˬ jeˬ aˬ jeˬ miˇ neh luˬ˗iˇ seˇ˗iˇ˗eu jeˬ bi keuˆ le˗euˬ nga? Yaw jeˬ ma jeˬ ehˇ haw sheˇ.

¹¹ Aˬdaˬ hawˇ˗eu Eˇbaˆ Yeˬhawˇbaˬ˗euˬ dawˬ maˬ naˇ haˬ˗eu lehˇ tseˇ˗euˬ meh. Saˬdaˬ “Naw nyaꞈ kʼawꞈ Miˬyehˇ˗ahˇ duˇ laˇ˗awˇ, yaw muiˬ yaw doeˇ tseˇ paˆ nya laˇ tehꞈ˗a” lehˇ saˇ jaˇ dzaˬ gaˇ Eˇbaˆ naˇ haˬ˗euˬ meh. (Aˇdahˬbeh˗eu 3:5) Aˬ yawꞈ nyaꞈ neh tseˇ˗euˬ jeˬ Saˬdaˬ neh ehˇ˗euˬ loꞈ˗ehˇ pyeuꞈ laˇ ngaˇ loˇ? Maˬ pyeuꞈ laˇ˗aˬ. Aˬ yawꞈ nyaꞈ Yeˬhawˇbaˬ˗euˬ ehˇ dawˬ˗ahˇ maˬ naˇ ha˗eu teu naˇ, luˬ˗iˇ seˇ˗iˇ˗eu jeˬ pyeuꞈ nga lehˇ, ya siˬ˗euˬ meh. (Aˇdahˬbeh˗eu 3:16-19) Aˬ jeˬ miˇ neh? Yeˬhawˇbaˬ tsawˇ haˬ˗ahˇ aˬ jeˬ muiˬ˗awˇ aˬ jeˬ maˬ muiˬ˗eu lehˇ, noeˬ tsehˆ˗eu aˬ kawˬ˗aˬ maˬ biꞈ taˬ˗euˬ miˇ neh meh.—Dawˬdaˬ 20:24; Yeˬlaˬmiˇ 10:23-ahˇ gui.

¹² Gaˇ kawˆ heu naˇ saˇ pawˇ yeuꞈ˗eu tsawˇ haˬ nehˬ˗ehˇ duˇ leˇ˗eu meh. Noeˬ taˬ gaˇ yaw muiˬ˗ehˇ iˇ keuˆ nya˗eu gʼaˇ duˬ, aˬ myah myah naˇ aˬ cawˬ neh aˬ kawˬ˗aˬ biꞈ taˬ˗euˬ kahˇ˗ahˇ ya iˇ˗awˇ, sheuˬ gʼeh˗eu keu ka deuˬ˗ahˇ ya zmˬ˗eu uˬ taꞈ, saˇ pawˇ zaw gaˇ haw piˇ˗eu deuˬ nehˬ˗ehˇ jiˇ ya ngehˬ cawˬ˗eu meh. Ehˇ kʼawꞈ, saˇ pawˇ yeuꞈ˗eu deuˬ ehˇ gaˇ maˬ naˇ haˬ ni, yawˬ ha kʼaˇ cah mawꞈ˗eu paw yeuꞈ yeuꞈ˗ehˇ cah naˇ, luˬ˗iˇ seˇ˗iˇ˗eu jeˬ keuˆ le˗eu meh. Teu gaˇ duˇ ni Aˬdaˬ hawˇ˗eu Eˇbaˆ yawˬ ha˗euˬ nui noeˬ neh mˇ mawꞈ˗eu meh. Aˬ yawꞈ nyaꞈ Miˬyehˇ neh sheuˬ  gʼeh˗euˬ jeˬ˗ahˇ laꞈ maˬ daˬ˗a. Aˬ joˆ˗ehˇ pyeuꞈ laˇ˗euˬ nga? Ya luˬ ya seˇ˗iˇ˗euˬ meh. Aˬ yawꞈ nyaꞈ neh noeˬ tsehˆ˗euˬ jeˬ, aˬ yawꞈ nyaꞈ hawˇ˗eu oeˬ paˬ oeˬ ma deuˬ iˬ baˇ zaˬ pyeuꞈ iˇ˗awˇ ya shiˇ˗euˬ meh. (Loˇmaˆ 5:12) Aˬdaˬ hawˇ˗eu Eˇbaˆ neh leh jeh˗awˇ, aˬ jeˬ muiˬ˗awˇ aˬ jeˬ maˬ muiˬ˗eu lehˇ noeˬ tsehˆ˗euˬ heu naˇ, yawˬ ha naꞈ˗i jaˆ˗eu jeˬ maˬ jaˆ myaˬ laˇ˗euˬ uˬ taꞈ, Yeˬhawˇbaˬ neh biꞈ˗euˬ maˇ diˇ naꞈ˗i jaˆ˗eu jeˬ kʼawꞈ smˇ iˇ˗euˬ meh.

13, 14. Aˬ dui maˇ maˇ ni buˬ˗iˇ˗eu jeˬ aˬ joˆ˗ehˇ za nya˗eu nga?

¹³ Tiˬ gʼaˬ na dui dui maˬ baw˗eu naꞈ˗i jaˆ˗eu jeˬ heu naˇ, muiˬ dzehˬ˗eu jeˬ pyeuꞈ miˇ˗a lehˇ noeˬ˗eu meh. Maˇ diˇ toˆ˗ehˇ ngaˇ laˬ? Naꞈ˗i jaˆ˗eu jeˬ gʼawˬ mya gaˇ dahˇ tsoeˬ kʼawꞈ, miˇ tsaˬ heu siˬ loꞈ kʼmˬ˗eu jeˬ maˬ jaˆ naˇ, aˬ joˆ˗ehˇ pyeuꞈ nga lehˇ shaˇ noeˬ haw sheˇ. Paˇ dmˬ tiˬ dmˬ (The World Book Encyclopedia) aˬ yawꞈ jeˬ yawꞈ yaw luiˆ luiˆ lehˇ jaˆ˗eu aˇ maꞈ aˇ muˇ deuˬ, zaˬ lahˬ deuˬ˗euˬ naꞈ˗i jaˆ˗eu jeˬ˗ahˇ haw piˇ˗awˇ aˬ yawꞈ maꞈ˗euˬ naꞈ˗i jaˆ˗eu jeˬ˗ahˇ loꞈ kʼmˬ˗eu gʼaˇ duˬ, yaw kaꞈ yaw siˇ˗ehˇ gʼeh˗eu zahˇ sahˇ kʼoꞈ jahˇ doˆ taˬ˗euˬ meh lehˇ ehˇ˗eu meh. Heu loꞈ˗ehˇ jahˇ˗eu yaw awˬ maˬ ngeuˇ˗a. Teu miˇ neh, aˬ dui zahˇ sahˇ kʼoꞈ gʼawˬ mya ni jaˆ gaˇ hawˇ˗eu zahˇ sahˇ kʼoꞈ paw nyehꞈ tehˬ˗eu deuˬ kʼoeˇ naˇ, zahˇ sahˇ kʼoꞈ˗ahˇ ja mawˇ˗awˇ zmˬ˗eu yaˇ kʼaˬ daˇ˗eu deuˬ gʼawˬ mya ni jawˇ gaˇ ya mawˇ˗eu meh.

¹⁴ Yeˬsuˇ aˬ dui maˇ maˇ ni buˬ˗iˇ nya˗eu jeˬ˗ahˇ dzawˇ mehˬ˗eu meh. Aˬ yawꞈ ehˇ˗eu, “Naw maꞈ ngaˬ neh mehˬ nehˬ tsoˆ nehˬ˗euˬ dawˬ deuˬ˗ahˇ naˇ haˬ geuꞈ naˇ, maˇ maˇ ni ngaˬ˗euˬ zaˬ lahˇ ma. Yaw tsaˬ yaw dawˇ jeˬ˗ahˇ naw maꞈ siˬ nya laˇ˗awˇ, yaw tsaˬ yaw dawˇ jeˬ naw maꞈ˗ahˇ bi buˬ˗iˇ tehꞈ˗a.” (Yoˇhaˬ 8:31, 32) Teu miˇ neh aˬ dui maˇ maˇ ni buˬ˗iˇ˗eu jeˬ za˗eu gʼaˇ duˬ, 2 jeˬ ya jahˇ˗eu meh. Dahˬ beh˗eu jeˬ naˇ, Yeˬsuˇ neh mehˬ˗euˬ  yaw tsaˬ yaw dawˇ˗ahˇ siˬ nya˗awˇ ya mˇ caw˗eu meh. Nyiˬ jeˬ aˬ yawꞈ jeˬ naˇ, aˬ dui aˬ yawꞈ˗euˬ zaˬ lahˇ ya pyeuꞈ˗eu meh. Heu loꞈ˗ehˇ jahˇ˗eu heu naˇ, aˬ dui maˇ maˇ ni buˬ˗iˇ˗eu jeˬ za˗eu meh. Ehˇ kʼawꞈ, aˬ jeˬ˗ahˇ neh ya buˬ˗iˇ˗eu nga? Yeˬsuˇ “Iˬ baˇ kʼaˇ mˇ˗eu tsawˇ haˬ˗aˬ, iˬ baˇ˗euˬ zaˬ kʼaˆ meh” lehˇ ehˇ˗awˇ, “Zaˬ maˇ neh naw maꞈ˗ahˇ bi buˬ˗iˇ laꞈ naˇ, naw maꞈ aˬ diˇ buˬ˗iˇ˗euˬ tehꞈ˗a” lehˇ paˇ ehˇ˗eu meh.—Yoˇhaˬ 8:34, 36.

15. Yeˬsuˇ neh saˇ jaˇ dzaˬ˗euˬ buˬ˗iˇ˗eu jeˬ, aˬ jeˬ miˇ neh aˬ dui˗ahˇ maˇ diˇ bi “buˬ˗iˇ” nya˗eu nga?

¹⁵ Yeˬsuˇ neh zaˬ lahˇ deuˬ˗ahˇ saˇ jaˇ dzaˬ˗euˬ buˬ˗iˇ˗eu jeˬ heu naˇ, nymˬ˗mˇ iˬ nah tsawˇ haˬ deuˬ geuꞈ mawꞈ˗eu buˬ˗iˇ˗eu jeˬ naˆ maˬ tseˇ muiˬ dzehˬ˗eu meh. “Zaˬmaˇ neh naw maꞈ˗ahˇ bi buˬ˗iˇ laꞈ naˇ, naw maꞈ aˬ diˇ buˬ˗iˇ˗euˬ tehꞈ˗a” lehˇ Yeˬsuˇ ehˇ ngeh, aˬ yawꞈ iˬ baˇ˗euˬ zaˬ kʼaˆ˗ahˇ neh buˬ˗iˇ gaˇ ehˇ mawꞈ˗eu meh. Heu naˇ, tsawˇ haˬ zaˬ neh zaˬ kʼaˆ kʼaˇ geuꞈ haw laꞈ˗euˬ jeˬ laꞈ kʼoeˇ neh doeˇ dzehˬ˗eu jeˬ pyeuꞈ meh. Aˬ dui iˬ baˇ˗euˬ zaˬ kʼaˆ aˬ joˆ˗ehˇ pyeuꞈ nga? Iˬ baˇ heu naˇ, aˬ dui˗ahˇ maˬ muiˬ˗eu jeˬ bi mˇ˗awˇ, tsaˬ meh lehˇ siˬ nya˗eu jeˬ˗ahˇ maˬ bi mˇ˗eu uˬ taꞈ, yawˬ ha kʼaˇ nya gaˇ keuˆ ni maˬ bi mˇ ni laˆ tsoeˬ˗eu jeˬ pyeuꞈ meh. Teu miˇ neh, aˬ dui nui ma cawˆ˗eu jeˬ, nui ma naˇ˗eu jeˬ, shaˬ˗eu zahˬ˗eu jeˬ, heu deuˬ˗ahˇ ya tahˬ puˬ˗awˇ, aˇ saˬ saˬ leˇ ngeh, shiˇ˗eu jeˬ˗ahˇ ya puˬ˗eu meh. (Loˇmaˆ 6:23) Kuiˇ laꞈ Pawˇluˆ iˬ baˇ˗euˬ zaˬ kʼaˆ ya pyeuꞈ˗eu heu naˇ, aˇ naˆ ni naˇ laˇ˗eu lehˇ siˬ nya˗eu meh. (Loˇmaˆ 7:21-25-ahˇ gui.) Aˬ dui iˬ baˇ byoˆ tsehˆ˗awˇ nehˬ tehꞈ˗ehˇ, Aˬdaˬ nyaꞈ neh za haw˗euˬ maˇ diˇ yawˬ ha naꞈ˗iˬ jaˆ˗eu jeˬ˗ahˇ za˗eu meh.

16. Aˬ dui aˬ joˆ˗ehˇ maˇ diˇ buˬ iˇ nya˗eu nga?

¹⁶ Yeˬsuˇ neh “Naw maꞈ ngaˬ neh mehˬ nehˬ tsoˆ nehˬ˗euˬ dawˬ deuˬ˗ahˇ naˇ haˬ geuꞈ naˇ” lehˇ ehˇ˗euˬ heu dawˬ˗ahˇ haw ngeh, aˬ dui buˬ˗iˇ ni Yeˬsuˇ neh bi caw ba mawꞈ naˇ, tiˬ jeˬ paˬ ya jahˇ nga lehˇ siˬ laˇ˗eu meh. Aˬ jeˬ nga? A nehˬ dzeuˇ taˬ˗euˬ Ka li zaˬ pyeuꞈ˗eu loꞈ˗ehˇ, yawˬ ha gʼaˇ duˬ dehꞈ˗eu jeˬ ya byehˇ dzeh˗awˇ Yeˬsuˇ neh zaˬ lahˇ deuˬ˗ahˇ kʼaˇ ehˇ nehˬ˗euˬ loꞈ˗ehˇ ya dehꞈ caw meh. (Maꞈtehˬ 16:24) Aˬ dui ka kʼoꞈ˗eu jeˬ˗ahˇ neh gaˇ dahˇ tsoeˬ˗eu jeˬ dawˬ tawˆ luꞈ za ngeh, mehˬ hu paw Yeˬsuˇ neh saˇ jaˇ dzaˬ taˬ˗euˬ loꞈ˗ehˇ, maˇ diˇ buˬ˗iˇ˗eu jeˬ za˗eu meh.

17. (a) Aˬ dui dehꞈ ziˇ laꞈ kʼoeˇ aˬ joˆ˗ehˇ jahˇ˗awˇ neh maˇ diˇ laꞈ kʼaˬ cehˇ˗awˇ nui kʼahˇ shiˇ˗eu jeˬ za nya˗eu nga? (b) Aˬ dui nyaˆ taꞈ kawˆ˗ahˇ aˬ jeˬ dzaw˗eu nga?

¹⁷ Dehꞈ ziˇ laꞈ kʼoeˇ maˇ diˇ laꞈ kʼaˬ cehˇ˗awˇ nui kʼahˇ shiˇ˗eu gʼaˇ duˬ, aˬ dui Yeˬsuˇ˗euˬ gʼaˬ kʼehˇ tiˬ gʼaˬ loꞈ˗ehˇ aˬ yawꞈ˗euˬ ehˇ dawˬ˗ahˇ ya naˇ haˬ˗eu meh. Aˬ dui teu loꞈ˗ehˇ jahˇ naˇ, uˬ duˬ duˬ leˇ ngeh iˬ baˇ hawˇ˗eu shiˇ˗eu jeˬ˗ahˇ neh maˇ diˇ buˬ˗iˇ˗eu meh. (Loˇmaˆ 8:1, 2, 20, 21-ahˇ gui.) Nymˬ˗mˇ aˬ dui yawˬ ha naꞈ˗i jaˆ luꞈ˗eu jeˬ yaw muiˬ˗ehˇ aˬ joˆ˗ehˇ zmˬ paˬ nga lehˇ nyaˆ taꞈ kawˆ˗ahˇ dzaw ma. Heu naˇ, buˬ˗iˇ˗eu jeˬ biꞈ˗eu gʼaˬ pyeuꞈ˗eu Yeˬhawˇbaˬ˗ahˇ aˬ myah luꞈ ja ceuˬ˗eu jeˬ pyeuꞈ meh.