Ngaˇ 1934 kʼoꞈ˗ahˇ dehꞈ le˗euˬ ma. Ngaˬ da Peˇ Moˬloˇha lehˇ kuˇ˗awˇ, nga ma naˇ Ehˇnaˬ lehˇ kuˇ˗eu meh. Aˬ yawꞈ nyaꞈ Jaˇliꞈ dzaw zaˬ geuꞈ˗euˬ 20 kʼoꞈ byah laˇ˗euˬ meh. (Yeˬhawˇbaˬ˗euˬ Saˇ kiˇ) Aˬ yawꞈ nyaꞈ ngaˬ˗ahˇ Yeˬhawˇbaˬ˗ahˇ gaˬ ni mehˬ nehˬ laꞈ˗eu miˇ neh guiˬ lahˬ huiˬ˗eu lehˇ miˇ˗a. Nga pehˬ Kehˇsaꞈ gahˬ kaˬ nahˇ ma doˆ kʼehˬ laꞈ oˆ paw jaˆ˗eu, yaw tiˇ tiˇ lehˇ gʼeh˗eu Paˇsamˬ meuˬ˗ahˇ jawˇ˗eu ma. Nga maꞈ˗euˬ aˇ muˇ˗ahˇ jawˇ˗eu mehˇ nmˇ myaˬ˗eu tiˬ paˆ tseˇ doˆ taˬ˗euˬ deuˬ pyeuꞈ meh. Nga pehˬ aˬ myah luꞈ bawˬ dzaˬ iˇ˗awˇ tsaꞈ gaˬ iˇ˗eu ma. Jawˇ nah dzeuˇ koꞈ nah, nah gahˇ paw, nga maꞈ gaˇ ma doe ni tsaꞈ gaˬ iˇ˗eu ma. Nymˬ˗mˇ naˇ, tsawˇ haˬ uiˬ gaˇ tsaꞈ gaˬ˗eu lehˇ kuˇ˗eu meh. Tiˬ poˆ na nga maꞈ tsaꞈ gaˬ iˇ gʼaˬ˗awˇ gʼaˬ doeˇ doeˇ ngeh, yawˬ poˆ na luꞈ ngaˬ da aiˇ˗saˬka˗liˬ zeuˇ nehˬ˗eu meh.

Nga maꞈ˗euˬ aˇ muˇ muˇ zaˬ˗euˬ tsaꞈ gaˬ duˬ naˇ, meuˬ meuˬ zaˬ hawˇ˗eu yaˇ tehꞈ˗ehˇ jaˆ˗awˇ huiˬ dui dui˗eu tsaꞈ gaˬ duˬ pyeuꞈ meh. Nga maꞈ nymˇ sahˇ deuˬ˗ahˇ paˇ dmˬ biꞈ nehˬ ngeh, aˬ yawꞈ maꞈ pyuˇ maˬ ngeuˇ˗eu gʼawˬ yoeˇ, ya jiˆ ya uˆ (ya kuˆ˗ahˇ neh yuˇ leꞈ˗eu tiˬ dehˬ) maˬ ngeuˇ naˇ, ya jiˆ yaw dehꞈ˗ehˇ kʼawꞈ biꞈ˗eu meh. Nga pehˬ pyuˇ teu naˆ naˆ˗ehˇ maˬ ahˇ kʼawꞈ, ngaˬ da paˇ dmˬ˗euˬ aˇ poeˬ pyuˇ damˬ nehˬ˗eu miˇ neh, aˬ cawˬ neh biꞈ˗eu dzaˇ teu neh nymˇ jiˇ˗ahˇ cu˗eu meh.

Ngaˬ da ngaˬ ma tsaꞈ gaˬ iˇ ngeh, teˇ saˇ pah˗eu bawˬ keuˆ zmˬ˗eu meh. Ngaˇ yaw nyiˇ miˇ neh teu maˬ pah nya kʼawꞈ, ngaˬ da ngaˬ ma nehˬ˗ehˇ Jaˇliꞈ mehˬ iˇ ngeh, mehˇ nmˇ Laˇdeuˇpawˬ neh dawˬ mehˬ mehˬ˗eu gaˇ kawˆ pah nehˬ gaˇ ya caw ba˗eu laꞈ kʼaˬ cehˇ miˇ˗a.

Ngaˬ da 1936-ahˇ doˆ le˗euˬ Po˗awꞈ lawˬ liˬ laꞈ taˆ˗ahˇ teˇ saˇ bawˬ keuˆ paꞈ tawꞈ taˬ˗awˇ, teˇ saˇ lawˬ liˬ jahˇ˗euˬ meh. Lawˬ liˬ heu naˇ tsaꞈ gaˬ˗eu gaˇ˗ahˇ zawˇ˗ehˇ gaˇ dahˇ tsoeˬ˗eu meh. Nga maꞈ tsaꞈ gaˬ iˇ ngeh tsawˇ haˬ deuˬ˗ahˇ nui ma bi ahˇ laˇ˗eu gʼaˇ duˬ, Jaˇliꞈ gaˇ kawˆ dawˬ mehˬ mehˬ taˬ˗euˬ jeˬ maˬ pah mi naˆ˗ehˇ dawˬ caˇ jeˬ hu pah˗awˇ, nui ma ahˇ˗eu tsawˇ haˬ deuˬ˗ahˇ paˇ dmˬ biꞈ nehˬ˗eu ma.

Kehˇsaꞈ gahˬ kaˬ, Tseuˇliˬbeh˗uˬ meuˬ meuˬ zaˬ˗ahˇ, ngaˬ da jawˇ nah ngeh nah tsawˇ haˬ deuˬ gʼaˬ naˬ naˬ duˬ˗ahˇ, teˇ saˇ lawˬ liˬ zeuꞈ ahˇ iꞈ˗euˬ meh. Ehˇ kʼawꞈ, yehˇ tiˬ gʼaˬ laˇ˗awˇ, laꞈ nyiˇ paw lawˬ liˬ naˬ duˬ˗ahˇ maˬ ngeuˇ naˇ, maˬ naˬ nya lehˇ ehˇ laˇ˗euˬ meh. Teu miˇ neh ngaˬ da tsawˇ haˬ deuˬ dawˬ mehˬ mehˬ˗eu gaˇ kawˆ˗ahˇ yaw  maˇ maˇ˗ehˇ bi gaˬ nya˗eu gʼaˇ duˇ, ya kmˇ gaˇ dzeˇ gaˇ ma˗ahˇ naˬ taˬ iˇ˗euˬ meh. Teu ngeh ngaˇ ngaˬ da hawˇ˗eu ngaˬ˗euˬ aˇ doˆ Tseuˇliˬ nehˬ˗ehˇ ya jawˇ˗euˬ nui ma cehˇ tahˬ tahˬ˗eu lehˇ miˇ˗a.

Yaw myaˬ kʼoꞈ laꞈ kʼoeˇ, nga maꞈ tsaꞈ gaˬ˗eu gaˇ˗ahˇ laˆ tsoeˬ˗eu tsaꞈ gaˬ duˬ˗ahˇ tehꞈ˗ehˇ ya tsaꞈ gaˬ iˇ˗euˬ ma. Ngaˬ neh dahˬ beh ngeh neh ehˇ taˬ˗eu loꞈ˗ehˇ, nga maꞈ uˬ ciꞈ sehˇ gʼahˇ lahˇ ma˗ehˇ tuˇ˗awˇ, iˇ kahˇ˗euˬ laꞈ oˆ doe ni sahˬ boꞈ aˇ taꞈ maˬ ngeuˇ naˇ, paˇ dmˬ dmˬ zaˬ soeˬ ahˇ kʼoeˬ iˇ˗eu ma. Kʼoeˇ naˇ, nga maꞈ˗euˬ mehˇ nmˇ yehˇ deuˬ neh bi nyehꞈ nga laˬ lehˇ haw˗eu gʼaˇ duˬ, meuˬ laꞈ nyiˇ paw mehˇ nmˇ nui deuˬ nehˬ˗ehˇ mawˇ dzoeˇ˗eu ma.

Ngaˬ˗euˬ gʼaˇ duˬ nui ma cehˇ tahˬ tahˬ laˇ paˬ˗ehˇ tsaꞈ gaˬ˗eu nyaˆ taꞈ tiˬ jeˬ naˇ, uiˬ leˇ˗awˇ dawˬ gaˬ kawˬ˗eu heu meh. Nga maꞈ mehˬ shi naˇ kʼah boꞈ taˬ˗euˬ gʼawˬ loe ni gʼeh˗eu aˇ taꞈ dah˗awˇ, meuˬ doe ni cah˗euˬ ma. Tiˬ poˆ mehˇ nmˇ deuˬ nga maꞈ˗euˬ meuˬ˗ahˇ laˇ˗awˇ, “Zahˇ˗aˬ lahˇ ju hawˇ˗eu mehˇ shuiˇ pyeuꞈ” lehˇ boꞈ taˬ˗euˬ aˇ taꞈ dah˗awˇ cah laˇ gaˇ, ngaˬ˗ahˇ noeˬ luꞈ nya siˬ. Mehˇ nmˇ deuˬ nga pehˬ nymˇ˗ahˇ neh cah dahˬ beh˗awˇ, tiˬ kiˬloˬmiˬteuˬ guiˬ dawˬ peh cah gʼaˬ naˇ, nga pehˬ nymˇ˗ahˇ paˇ gʼoꞈ laˇ˗euˬ meh. Laˆ tsoeˬ laˇ˗eu deuˬ maˬ jawˇ˗eu uˬ taꞈ, yaw myaˬ gʼaˬ aˬ jeˬ jahˇ laˇ nga lehˇ siˬ nya mawꞈ˗eu miˇ neh laꞈ kʼaˬ cehˇ laˇ paˬ˗ehˇ gʼeh˗eu meh.

Nga pehˬ smˬ nah mehˬ bawˬ˗ahˇ iˇ˗eu gʼaˇ duˬ, tiˬ kʼehˬ maˬ taˬ Teˇsaˬ˗suiꞈ gahˬ kaˬ˗ahˇ ya iˇ˗eu meh. Ngaˬ da miˬ dzaˬ laˆ lawˬ˗euˬ gaˇ mˇ˗eu miˇ neh, bawˬ dzaˬ gaˇ hawˇ˗eu yuiꞈ nyiˇ deuˬ jawˇ gaˇ gʼa iˇ ngeh yaw ngehˇ˗ehˇ ya jiˬ˗eu meh. Ngaˬ ma˗euˬ aˇ doˆ Peˇ Biˇmaˬ lehˇ kuˇ˗awˇ, aˬ yawꞈ˗euˬ miˬ zaˬ naˇ, Yuˬleˇliˬ lehˇ kuˇ meh. Aˬ yawꞈ nyaꞈ Teˇsaˬ˗suiꞈ gahˬ kaˬ, Teˇpoˬ meuˬ˗ahˇ jawˇ˗eu meh. 1900 kʼoꞈ˗ahˇ ngaˬ gʼoe Peˇ Jaˇliꞈ dzaw˗awˇ, iˇ cuꞈ shawˇ gʼaˬ naˇ, aˬ nyiˇ deuˬ hawˇ˗eu ngaˬ ma˗ahˇ jiˇ ja nehˬ˗euˬ meh. Teˇsaˬ˗suiꞈ˗ahˇ jawˇ˗eu mehˇ nmˇ deuˬ, ngaˬ gʼoe Peˇ miˇ kʼahˬ yaw myaˬ kʼahˬ˗ahˇ sheuˬ gʼeh˗eu gʼaˬ geuꞈ haw˗euˬ miˇ neh, aˬ yawꞈ yaw muiˬ tiˬ gʼaˬ meh lehˇ siˬ nya˗eu meh. (Nymˬ˗mˇ naˇ aˇ maꞈ˗ahˇ sheuˬ gʼeu˗eu gʼaˬ lehˇ kuˇ meh.) Aˬ yawꞈ nui ma muiˬ˗awˇ, laꞈ kʼaˬ cehˇ˗eu uˬ taꞈ, leh jeh dui dui˗eu miˇ neh, zawˇ˗ehˇ dzaw geuꞈ paˬ˗ehˇ gʼeh˗eu tiˬ gʼaˬ meh.

1941 kʼoꞈ˗ahˇ, nga maꞈ smˬ nah mehˬ bawˬ˗ahˇ iˇ˗eu gʼaˇ duˬ, miˬ dzaˬ laˆ lawˬ jiˬ˗awˇ, Miˆsuˇliˬ gahˬ kaˬ, Seˇ Lu˗iˬ meuˬ˗ahˇ iˇ˗euˬ ma. Mehˇ nmˇ Laˇdeuˇpawˬ “Sahˬpaˬ˗euˬ zaˬ deuˬ” lehˇ ehˇ˗eu gaˇ kawˆ mehˬ gaˇ bi naˇ haˬ˗eu gʼaˇ duˬ, zaˬ yaw nyiˇ hawˇ˗eu zaˬ guˬ yawˬ gʼaˬ na luꞈ˗ahˇ, sehˬ geu mehˬ shi bi nuiˇ laˇ˗euˬ meh. Aˬ yawꞈ mehˬ gʼaˬ naˇ, Zaˬ deuˬ lehˇ ehˇ˗eu paˇ dmˬ yaw shuiꞈ doˆ laˇ˗euˬ meh. Mehˇ nmˇ Laˇdeuˇpawˬ hawˇ˗eu aˬ yawꞈ˗ahˇ caw ba˗eu deuˬ, zaˬ yaw nyiˇ hawˇ˗eu zaˬ guˬ tiˬ muiˇ ngaˬ heˇ gʼaˬ˗ahˇ paˇ dmˬ teu biˇ nehˬ ngeh, nga maꞈ˗ahˇ nui ma cehˇ tahˬ tahˬ laˇ˗eu lehˇ miˇ˗a.

1943 kʼoꞈ Oeˬ siˬ ba la˗ahˇ, nga pehˬ “Laꞈ mˇ keuˆ” lehˇ ehˇ˗eu Tiˬ nah mehˬ bawˬ˗ahˇ iˇ˗eu gʼaˇ duˬ, Kehˇsaꞈ gahˬ kaˬ, Kawˇpiˬgʼoˬ meuˬ˗ahˇ iˇ˗euˬ ma. Mehˬ bawˬ teu laꞈ kʼoeˇ aˇ muˇ yawˬ muˇ na luꞈ˗ahˇ Miˬyehˇ gaˇ mˇ˗eu dzaw nymˇ, lehˇ ehˇ˗eu dzaw nymˇ yaw shuiꞈ jaˆ laˇ meh lehˇ tsaꞈ gaˬ˗eu meh. Kʼoeˇ naˇ, nga maꞈ dzaw nymˇ teu laꞈ kʼoeˇ zmˬ˗eu, 52 kawˆ ahˇ˗eu paˇ dmˬ yaw shuiꞈ jiˇ za˗euˬ ma. Kʼoeˇ gaˇ neh naˇ teu kʼoꞈ laꞈ kʼoeˇ, ngaˇ dzaw zaˬ ya geuꞈ beh beh˗euˬ ma. Huiˬ˗eu mehˬ bawˬ teu poˆ naˇ, ngaˇ hawˇ˗eu tiˬ gʼaˬ na˗euˬ gʼaˇ duˬ, aˇ yeˇ huiˬ dui dui˗eu meh. Teu kʼoꞈ laꞈ kʼoeˇ, ngaˇ yaˇ kmˇ dawˬ peh jaˆ˗eu tsehꞈ teuˆ ni gʼeh˗eu lahˬ laꞈ kʼoeˇ iˇ cuꞈ shawˇ˗euˬ miˇ neh.

1951 kʼoꞈ˗ahˇ ngaˇ tseˇ nyiꞈ daˇ dzaw gʼaˬ ngeh, ngaˬ˗euˬ dehꞈ ziˇ˗ahˇ aˬ joˆ˗ehˇ jahˇ paˬ nga lehˇ ya noeˬ tsehˆ˗eu meh. Teu ngeh ngaˬ˗euˬ aˇ doˆ Tseuˇliˬ Beˬdeˬlaˇ˗ahˇ mˇ luꞈ˗eu meh. Ngaˬ˗ahˇ jiˇ teu gaˇ mˇ mawꞈ dui dui˗eu miˇ neh, jaˇ laˇ dawˆ˗euˬ ma. Teu gaˇ neh gʼawˬ myahˇ maˬ gʼeh˗ehˇ ngaˬ˗ahˇ Beˬdeˬlaˇ˗ahˇ mˇ laˇ lehˇ kuˇ˗eu meh. Ngaˇ 1952 kʼoꞈ, Smˇ siˬ ba la 10 nah˗ahˇ mˇ dahˬ beh iˇ˗euˬ ma. Teu poˆ noeˬ tsehˆ˗euˬ jeˬ teu naˇ, Yeˬhawˇbaˬ˗euˬ gaˇ tiˬ byah tiˬ loꞈ mˇ nya laˇ˗euˬ miˇ neh, muiˬ dui dui˗eu jeˬ pyeuꞈ meh.

Ngaˇ maˬgaˬziˇ hawˇ˗eu paˇ dmˬ jahˇ gaˇ caw ba mawꞈ˗eu miˇ neh, sahˬ boꞈ yaꞈ˗eu paw mˇ mawꞈ kʼawꞈ, tiˬ jawˇ˗iˬ maˬ ya mˇ˗aˬ. Hawˬ jeh shaˇ dahˇ gaˇ ya mˇ˗awˇ, tiˬ kʼehˬ naˇ gʼawˬ nyoeˇ ya jahˇ˗euˬ ma. Ngaˬ˗ahˇ gaˇ heu˗ahˇ ya leˇ dui dui nya, gaˇ heu˗ahˇ neh jiˇ gʼawˬ mya jeˬ ya dzaw˗euˬ ma. Nga maꞈ mˇ˗eu gaˇ aˇ yamˬ baw˗eu meh. Tiˬ poˆ na tiˬ kʼehˬ ya naˬ ngeh, ngaˇ Beˬdeˬlaˇ˗euˬ sahˬ boꞈ taˬ duˬ˗ahˇ iˇ˗awˇ, yawˬ haˇ yawˬ ha Jaˇliꞈ pyehˆ tseˇ˗eu ma. Heu naˇ, ngaˬ˗euˬ nui jah ziꞈ laˇ˗awˇ, Yeˬhawˇbaˬ nehˬ˗ehˇ gʼoeˇ dzehˬ leˇ˗eu uˬ taꞈ, Beˬdeˬlaˇ˗ahˇ kʼaˇ mˇ nya ngeh keuˆ ni mˇ ma lehˇ, noeˬ tsoˆ taˬ ni caw ba nehˬ˗eu meh. 1949 kʼoꞈ˗ahˇ ngaˬ˗euˬ aˇ doˆ Tseuˇliˬ Beˬdeˬlaˇ˗ahˇ neh iˇ doˆ˗awˇ, Peh tiˇsiˬ˗aˬ nehˬ˗ehˇ oeˇ mˇ baˇ˗euˬ meh. Ehˇ kʼawꞈ aˬ nyaꞈ Beˬdeˬlaˇ˗euˬ dawˬ peh Buˇkiˬ˗liˬ˗ahˇ jawˇ˗awˇ, ngaˬ˗ahˇ tiˬ kʼehˬ gʼaˬ biꞈ˗euˬ meh.

 Ngaˇ heu gaˇ mˇ laˇ˗euˬ tiˬ kʼehˬ naˇ, Beˬdeˬlaˇ˗ahˇ sheuˬ gʼeh˗eu aˬ yuiꞈ deuˬ, baˬ maꞈ˗euˬ mehˬ shi dawˬ mehˬ mehˬ˗eu tsawˇ haˬ poˆ luꞈ˗eu meh. Heu laꞈ kʼoeˇ jaˇ laˇ ahˇ˗eu deuˬ naˇ, Buˇkiˬ˗liˬ˗ahˇ neh 320 kiˬloˬmiˬteuˬ taꞈ˗ehˇ maˬ kaˬ˗eu aˇ muˇ˗ahˇ ya mehˬ iˇ˗eu meh. Teu gaˇ ya iˇ˗eu mehˇ nmˇ deuˬ, baˬ maꞈ˗euˬ mehˬ shi ya mehˬ˗awˇ, mehˇ nmˇ deuˬ nehˬ˗ehˇ jiˇ ya tsaꞈ gaˬ˗eu meh. Ngaˇ jiˇ teu laꞈ kʼoeˇ ya mˇ˗euˬ ma. Ngaˇ gʼa iˇ˗awˇ mehˬ beh beh iˇ ngeh poˆ, nui ma cehˇ tahˬ tahˬ˗eu lehˇ miˇ˗a. Teu ngeh baˬ maꞈ˗euˬ mehˬ shi naˬ liˬ tiˬ laꞈ ya mehˬ˗eu meh. Aˬ myah myah naˇ ngaˇ miˬ dzaˬ laˆ lawˬ jiˬ˗awˇ iˇ˗eu ma. Ngaˇ noeˬ taˬ nya˗eu tiˬ hmˬ naˇ, 1954 kʼoꞈ˗ahˇ, tsahˬ gaˆ yamˬ jawˇ nah ngeh nah, nah gʼahˇ paw miˬ dzaˬ laˆ lawˬ jiˬ˗awˇ, Niˬ˗yuˬ Yawˇ meuˬ˗ahˇ gʼoꞈ iˇ ngeh, jawˇ nah ngeh nah uˬ ciˆ paw gʼoꞈ keuˆ leˇ nya ma lehˇ noeˬ˗euˬ ma. Ehˇ kʼawꞈ jaˬ lehˇ lehˇ ma baw laˇ˗awˇ, ngehˇ ga dui dui˗eu miˇ neh, miˬ dzaˬ laˆ lawˬ cawˆ iˇ˗euˬ meh. Teu miˇ neh, ngaˇ jawˇ nah dzeuˇ tiˬ nah uˬ shawˬ paw naˬ liˬ 5 laꞈ˗ahˇ tehꞈ˗ehˇ gʼoꞈ keuˆ iˇ˗euˬ ma. Ngaˇ kawˇ ma˗ehˇ Beˬdeˬlaˇ˗ahˇ mˇ iˇ˗eu gʼaˇ duˬ, miˇ tsaˬ uˬ moˆ˗euˬ miˬ dzaˬ laˆ lawˬ jiˬ˗awˇ gʼoꞈ iˇ˗euˬ ma. Jeˬ nah tiˬ kʼehˬ laˇ ga˗awˇ, miˇ lah ni maˬ ya yuꞈ˗euˬ miˇ neh, gʼaˬ doeˇ doeˇ dui dui nya. Ehˇ kʼawꞈ, aˇ muˇ laꞈ kʼoeˇ˗euˬ mehˇ nmˇ hawˇ˗eu mehˇ nmˇ yaw shuiꞈ deuˬ˗ahˇ ya mawˇ˗euˬ miˇ neh, laꞈ kʼaˬ yawˇ ma˗ehˇ cehˇ nya. Heu naˇ, ngaˬ neh ya smˇ˗euˬ jeˬ naˆ maˬ tseˇ aˇ poeˬ baw dzehˬ nya.

Beˬdeˬlaˇ˗ahˇ mˇ dahˬ beh ngeh kʼoꞈ, WBBR teˇ saˇ dawˆ duˬ˗ahˇ gaˇ tiˬ hmˬ ya mˇ˗euˬ ma. Teu naˇ aˇ muˇ aˇ muˇ lehˇ Jaˇliꞈ mehˬ ngeh, aˬ joˆ˗ehˇ ya mehˬ˗eu lehˇ mˇ mawˇ˗eu jeˬ pyeuꞈ meh. Teˇ saˇ heu naˇ yawˬ jaw na luꞈ bi doˆ˗awˇ, teˇ saˇ doˆ duˬ naˇ, Koˬlamˇbiˬ˗aˬ Haiˇ˗suiꞈ gaˇ ma, nymˇ goˇ naˬ ba 124, nyiꞈ tiˆ aˬ yawꞈ tiˆ˗ahˇ jaˆ˗eu meh. Beˬdeˬlaˇ˗ahˇ gaˇ yaw myaˬ kʼoꞈ mˇ laꞈ˗euˬ mehˇ nmˇ Ehˇ˗uˬleˬsehˇdeuˬ Eˇ˗cu Mehꞈmiˇlamˬ teˇ saˇ dawˆ duˬ teu gaˇ yawˬ jawˇ na luꞈ mˇ le˗eu meh. Nga maꞈ aˬ yawꞈ˗ahˇ mehˇ nmˇ Mehꞈ lehˇ kuˇ˗eu ma. Aˬ yawꞈ shaˬ zahˬ yaw myaˬ jeˬ˗ahˇ ya tahˬ puˬ kʼawꞈ saˇ jaˇ ziꞈ˗eu miˇ neh, nga maꞈ zaˬ guˬ deuˬ dzaw geuꞈ dui dui paˬ˗ehˇ gʼeh˗eu tiˬ gʼaˬ pyeuꞈ meh.

1958 kʼoꞈ˗ahˇ gaˇ yawˬ jeˬ yawˬ ya mˇ˗euˬ ma. Gaˇ heu naˇ, Giˇliˆ dzaw nymˇ˗ahˇ neh dzaw gʼaˬ˗euˬ mehˇ nmˇ deuˬ nehˬ˗ehˇ taꞈ˗eu meh. Ngaˇ leh jeh˗eu mehˇ nmˇ heu deuˬ˗ahˇ biˇsaˬ gaˇ kawˆ hawˇ˗eu gaˇ ma doˆ iˇ˗eu gaˇ kawˆ paw caw ba nehˬ˗eu ma. Teu ngeh saˇ pawˇ aˇ poeˬ, poeˬ dui dui˗eu miˇ neh, Ehˇpa˗li kaˆ hawˇ˗eu Eˇshaˬ˗ahˇ ya iˇ˗eu mehˇ nmˇ deuˬ myawˬ tawˬ˗eu saˇ boaˬ˗ahˇ neh ya iˇ˗eu meh. Gʼawˬ mya kʼoꞈ dzeuˇ laˇ ngeh, saˇ pawˇ aˇ poeˬ yaˇ le˗euˬ miˇ neh, miˇshaˬnaˬliˬ yaw myaˬ gʼaˬ saˇ pawˇ neh iˇ nya laˇ˗euˬ meh.

1960 kʼoꞈ˗ahˇ, ngaˇ Aˬmeˬliˇkaˬ˗ahˇ neh Yuˇloˬ˗ahˇ miˇ kʼahˬ˗euˬ mehˬ bawˬ smˬ nah˗ahˇ iˇ˗eu gʼaˇ duˬ, saˇ pawˇ li ma paw mˇ˗euˬ ma. 1961 kʼoꞈ˗ahˇ, Jeˬmaˬni miˇ kʼahˬ, Hehˇbeuˬ meuˬ˗ahˇ jaˆ˗eu miˇ kʼahˬ˗euˬ mehˬ bawˬ smˬ nah˗ahˇ iˇ˗euˬ ma. Bawˬ dzaˬ gʼaˬ naˇ, ngaˇ hawˇ˗eu Beˬdeˬlaˇ˗ahˇ mˇ˗eu mehˇ nmˇ smˇ gʼaˬ, lawˬ liˬ ngaˬ˗awˇ, Jeˬmaˬni˗ahˇ neh Iˇdaˬliˬ˗ahˇ iˇ˗awˇ, Loˇmaˆ˗ahˇ jaˇ˗eu Beˬdeˬlaˇ˗ahˇ gʼa iˇ˗euˬ ma. Iˇdaˬliˬ˗ahˇ neh Piˇleˬmiˬ gawˬ jawˬ˗ahˇ iˇ tsehˆ˗awˇ, Saˆpeˆ˗ahˇ iˇ˗euˬ ma. Heu gaˇ naˇ tsaꞈ gaˬ˗eu gaˇ˗ahˇ laˆ tsoeˬ˗eu meh. Nga maꞈ paˇ dmˬ deuˬ˗ahˇ, laꞈ sawˬ loꞈ˗ehˇ yaw muiˬ˗ehˇ toeˆ cuꞈ˗eu miˇ neh, Baˇsiˬloˇnaˬ meuˬ˗ahˇ jawˇ˗eu mehˇ nmˇ deuˬ˗ahˇ biꞈ ha nehˬ iˇ nya˗euˬ ma. Teu gaˇ˗euˬ mehˇ nmˇ deuˬ˗ahˇ ya mawˇ˗euˬ laꞈ kʼaˬ cehˇ˗eu lehˇ miˇ˗a. Nga maꞈ Baˇsiˬloˇnaˬ meuˬ˗ahˇ neh Ehˇ˗amˇsaˬ˗teuꞈdamˬ˗ahˇ paˇ iˇ˗awˇ, Niˬ˗yuˬ Yawˇ meuˬ˗ahˇ gʼoꞈ iˇ˗euˬ ma.

1962 kʼoꞈ˗ahˇ, miˇ kʼahˬ doe ni jaˆ˗eu, miˇ kʼahˬ˗euˬ mehˬ bawˬ smˬ nah˗ahˇ iˇ˗eu gʼaˇ duˬ, mehˇ nmˇ 583 gʼaˬ gaˇ ma doˆ iˇ˗eu gaˇ kawˆ˗ahˇ haw nehˬ lehˇ ngaˬ˗ahˇ  gaˇ biˇ daˇ nehˬ˗euˬ meh. Mehˬ bawˬ heu poˆ naˇ, 1963 kʼoꞈ˗ahˇ jahˇ˗awˇ, “Mˬ maˬ maˬ byaˆ zaˇ ziˇ˗euˬ guiˬ lahˬ dawˬ” lehˇ ehˇ˗eu mehˬ bawˬ meh. Mehˇ nmˇ heu deuˬ naˇ, Yuˇloˬ, Eˇshaˬ, Pehˆsiˇpiꞈ laˆ oꞈ paw, Haˬgʼaiˇ gahˬ kaˬ Haˇloˬluˇluˬ meuˬ, Kehˇliˬpawˇniˬ˗yaˬ gahˬ kaˬ, Pehˇsaˬdiˇnaˬ meuˬ˗ahˇ jahˇ˗eu miˇ kʼahˬ˗euˬ mehˬ bawˬ smˬ nah˗ahˇ ya iˇ˗eu meh. Kʼoeˇ naˇ, aˬ yawꞈ maꞈ Leˬbaˬnawˬ miˇ kʼahˬ hawˇ˗eu Yuˇdaˆ miˇ kʼahˬ˗ahˇ jiˇ ya iˇ˗eu meh. Heu naˇ Jaˇliꞈ laꞈ kʼoeˇ boꞈ taˬ˗euˬ miˇ kʼahˬ deuˬ˗ahˇ gʼa iˇ˗eu jeˬ pyeuꞈ meh. Nga maꞈ naˇ, saˇ pawˇ li ma, yaꞈ duˬ hawˇ˗eu biˇsaˬ shaˇ gaˇ loˬ˗eu jeˬ lehˬ hmˬ˗eu paw mˇ˗eu ma.

1963 kʼoꞈ heu, ngaˬ˗euˬ gʼaˇ duˬ aˇ yeˇ huiˬ dui dui˗eu nyaˆ taꞈ tiˬ jeˬ naˇ, heu kʼoꞈ Koꞈ siˬ ba la 29-ahˇ Miˆsuˇliˬ gahˬ kaˬ˗ahˇ neh laˇ˗euˬ Laiˇlaˬ Lawˇtseuꞈ nehˬ˗ehˇ oeˇ mˇ baˇ˗eu heu meh. Laiˇlaˬ naˇ 1960-ahˇ Beˬdeˬlaˇ˗ahˇ mˇ laˇ˗euˬ meh. Nga nyaꞈ oeˇ mˇ baˇ˗awˇ tiˬ jaw naˇ, miˇ kʼahˬ doe ni yaw myaˬ gaˇ jaˆ˗eu, miˇ kʼahˬ˗euˬ mehˬ bawˬ smˬ nah˗ahˇ ya iˇ˗euˬ ma. Nga nyaꞈ Gi˗li˗suiˬ, Iˇjiˇtuˆ hawˇ˗eu Leˬbaˬnawˬ miˇ kʼahˬ˗ahˇ jiˇ ya le˗euˬ ma. Nga nyaꞈ saˇ pawˇ jiˬ˗awˇ, Leˬbaˬnawˬ˗ahˇ neh Yuˇdaˆ miˇ kʼahˬ˗ahˇ le˗euˬ ma. Ehˇ kʼawꞈ, teu gaˇ aˬ dui˗euˬ tsaꞈ gaˬ˗eu gaˇ laˆ tsoeˬ˗eu miˇ neh, uˆ lahˇ˗eu aˬ yuiꞈ deuˬ Yeˬhawˇbaˬ˗euˬ Saˇ kiˇ deuˬ˗ahˇ biˇsaˬ maˬ biꞈ nehˬ˗a. Teu gaˇ iˇ keuˆ ngeh, aˬ jeˬ pyeuꞈ laˇ maˬ siˬ lehˇ nga nyaꞈ noeˬ˗euˬ ma. Ehˇ kʼawꞈ iˇ keuˆ ngeh, mehˇ nmˇ tiˬ deuˬ saˇ pawˇ naˬ duˬ˗euˬ nymˇ mˬ˗ahˇ daˆ leˇ˗awˇ, “Yeˬhawˇbaˬ˗euˬ Saˇ kiˇ deuˬ˗ahˇ laꞈ kʼaˬ tiˬ cehˇ ha geuꞈ ma” lehˇ boꞈ taˬ˗euˬ gaˇ ya mawˇ ngeh, zawˇ ma˗ehˇ laꞈ kʼaˬ cehˇ laˇ nya. Jaˇliꞈ laꞈ kʼoeˇ boꞈ ahˇ taˬ˗euˬ miˇ kʼahˬ˗ahˇ ya gʼa iˇ˗awˇ, Aˬbyaˬhaˬ, Iˇtsaˆ, Yaˬkoˆ neh jawˇ˗eu miˇ kʼahˬ˗ahˇ maˬ ehˇ, Yeˬsuˇ hawˇ˗eu kuiˇ laꞈ deuˬ neh tsaꞈ gaˬ˗euˬ meuˬ deuˬ˗ahˇ maˬ ehˇ, Ka li zaˬ deuˬ neh “mˬ dzeˇ miˇ dzeˇ tuˆ gaˇ keuˆ ni” mehˬ doe iˇ˗euˬ gaˇ maˬ ehˇ, ya mawˇ iˇ˗euˬ miˇ neh laꞈ kʼaˬ cehˇ laˇ˗eu lehˇ miˇ˗a.—Gʼaˬkʼehˇ 13:47.

Laiˇlaˬ ngaˬ nehˬ˗ehˇ 55 kʼoꞈ mˇ˗eu yaw kaˬ˗ahˇ, saˇ jaˇ ziꞈ˗eu laꞈ kʼoeˇ gʼaˬ biꞈ˗eu meh. Nga nyaꞈ tsaꞈ gaˬ˗eu gaˇ˗ahˇ laˆ tsoeˬ taˬ ngeh, Saˆpeˆ hawˇ˗eu Pawˇtuˇgiˬ miˇ kʼahˬ˗ahˇ yawˬ myaˬ poˆ iˇ˗euˬ ma. Nga nyaꞈ mehˇ nmˇ deuˬ˗ahˇ gʼaˬ biꞈ˗awˇ, aˬ yawꞈ maꞈ loˬ˗eu paˇ dmˬ hawˇ˗eu nui jeˬ biꞈ ha nehˬ iˇ˗euˬ ma. Nga nyaꞈ Saˆpeˆ miˇ kʼahˬ Kaˇdiˬ meuˬ laꞈ kʼoeˇ tawˬ˗ahˇ uˇ luꞈ˗eu mehˇ nmˇ deuˬ jawˇ gaˇ jiˇ gʼa iˇ˗euˬ ma. Aˬ yawꞈ maꞈ˗ahˇ dawˬ mehˬ mehˬ˗eu jeˬ neh gʼaˬ ya biꞈ˗euˬ laꞈ kʼaˬ cehˇ˗eu lehˇ miˇ˗a.

1963 kʼoꞈ˗ahˇ neh naˇ, ngaˇ miˇ kʼahˬ˗euˬ mehˬ bawˬ smˬ nah˗ahˇ iˇ˗eu mehˇ nmˇ deuˬ˗euˬ gʼaˇ duˬ, gaˇ ma doˆ iˇ˗eu gaˇ kawˆ lehˬ hmˬ nehˬ˗euˬ ma. Teu naˇ, Ehˇpa˗li kaˆ, Awˇsa te liˇya, Aˬmeˬliˇkaˬ kʼahˇ ceh paw hawˇ˗eu Aˬmeˬliˇkaˬ laꞈ oˆ paw, Yuˇloˬ, Eˇshaˬ, Haˬgʼaiˇ, Niˬ˗yuˬZi lehˬ hawˇ˗eu Peu to Liˇko miˇ kʼahˬ, heu deuˬ pyeuꞈ meh. Nga nyaꞈ dzeˇ zaˬ maˬ ngehˇ leˇ coeˇ˗eu huiˬ˗eu mehˬ bawˬ yaw myaˬ gaˇ ya iˇ˗euˬ ma. Yaw jeˬ ma jeˬ, 1989 kʼoꞈ˗ahˇ Poˆlehˬ miˇ kʼahˬ, Gʼawˇshawˬ meuˬ˗ahˇ huiˬ˗eu mehˬ bawˬ jahˇ˗euˬ meh. Laˇsiˬ˗yaˬ˗ahˇ jawˇ˗eu mehˇ nmˇ deuˬ mehˬ bawˬ heu˗ahˇ laˇ nya˗awˇ, dehꞈ ziˇ laꞈ kʼoeˇ neh huiˬ˗eu mehˬ bawˬ˗ahˇ laˇ dahˬ beh poˆ pyeuꞈ meh. Nga nyaꞈ nui jah baˬ da neh Soˇbi˗yaˬ Yuˇni˗yamˬ laꞈ kʼoeˇ tawˬ˗ahˇ yaw myaˬ kʼoꞈ ya ahˇ˗euˬ mehˇ nmˇ deuˬ˗ahˇ jiˇ ya mawˇ˗euˬ ma.

Ngaˇ ya leˇ dui dui˗eu gaˇ nyaˆ taꞈ tiˬ hmˬ naˇ, Beˬdeˬlaˇ nymˇ jiˇ hawˇ˗eu miˇ kʼahˬ doe ni jawˇ˗eu miˇshaˬnaˬliˬ deuˬ˗ahˇ gʼaˬ ya biꞈ iˇ˗eu heu ma. Nga nyaꞈ neh gʼa leˇ saˬ saˬ˗eu poˆ naˇ, Koˬliˇ˗yaˬ Laꞈ oˆ paw, Suˇgʼawˬ meuˬ˗euˬ tawˬ˗ahˇ jawˇ˗eu mehˇ nmˇ 50 gʼaˬ˗ahˇ ya gʼa iˇ˗euˬ heu ma. Aˬ yawꞈ maꞈ yaw muiˬ paw jeˇ noeˬ˗awˇ, ya iˇ doˆ naˇ Miˬyehˇ gaˇ mˇ ma lehˇ noeˬ tsoˆ taˬ˗euˬ meh. Aˬ yawꞈ maꞈ˗ahˇ ya mawˇ˗euˬ gʼaˬ ahˇ laˇ˗eu lehˇ miˇ˗a.—Loˇmaˆ 1:11, 12.

Dzeuˇ laꞈ˗euˬ yaw myaˬ kʼoꞈ laꞈ kʼoeˇ Yeˬhawˇbaˬ aˬ yawꞈ˗euˬ tsawˇ haˬ˗ahˇ guiˬ lahˬ biꞈ gaˇ ngaˇ ya mawˇ˗euˬ ma. 1943 kʼoꞈ˗ahˇ ngaˇ iˇ cuꞈ shawˇ ngeh, miˇ kʼahˬ doe ni tsaꞈ gaˬ˗eu deuˬ tiˬ seh gʼaˬ dawˬ peh jawˇ˗eu tehꞈ meh. Ehˇ kʼawꞈ nymˬ˗mˇ naˇ, 8 lam gʼaˬ dzehˬ ni jawˇ˗awˇ, miˇ kʼahˬ 240 kʼahˬ˗ahˇ tsaꞈ gaˬ luꞈ˗eu meh. Giˇliˆ dzaw nymˇ˗euˬ mehˇ nmˇ deuˬ leh jeh dui dui˗eu miˇ neh, Miˬyehˇ˗ahˇ uˬ duˬ tahˬ˗eu tsawˇ haˬ myaˬ laˇ mehˇ laˇ˗euˬ meh. Ngaˇ miˇshaˬnaˬliˬ heu deuˬ˗euˬ dawˬ peh ya mˇ˗awˇ, aˬ yawꞈ maꞈ ya tsaꞈ gaˬ iˇ˗eu miˇ kʼahˬ˗ahˇ iˇ nya ni ya caw ba nehˬ˗euˬ miˇ neh, laꞈ kʼaˬ cehˇ dui dui miˇ˗a.

Ngaˇ yaw nyiˇ ngeh neh, Yeˬhawˇbaˬ˗euˬ gaˇ mˇ˗awˇ Beˬdeˬlaˇ˗ahˇ mˇ laˇ˗eu lehˇ noeˬ tsehˆ˗euˬ miˇ neh, nui kʼahˇ shiˇ dui dui nya. Dzeuˇ laˇ˗euˬ yaw myaˬ kʼoꞈ laꞈ kʼoeˇ Yeˬhawˇbaˬ ngaˬ˗ahˇ guiˬ lahˬ gʼawˬ mya ni biꞈ˗euˬ meh. Nga nyaꞈ dzeˇ zaˬ Beˬdeˬlaˇ˗ahˇ mˇ˗eu jeˬ˗ahˇ neh laꞈ kʼaˬ cehˇ˗eu tehꞈ˗ehˇ maˬ gʼaˬ ni, Buˇkiˬ˗liˬ dawˬ peh jaˆ˗eu aˇ muˇ deuˬ nehˬ˗ehˇ 50 kʼoꞈ dzehˬ ni ya mˇ˗awˇ, maˇ diˇ cawˬ gʼawˬ mya gʼaˬ jawˇ˗eu miˇ neh jiˇ laꞈ kʼaˬ cehˇ˗eu lehˇ miˇ˗a.

Laiˇlaˬ gʼaˬ biꞈ˗eu laꞈ kʼoeˇ, nymˬ˗mˇ iˬ nah keuˆ ni ngaˇ Beˬdeˬlaˇ˗ahˇ mˇ luꞈ˗eu ma. Nymˬ˗mˇ ngaˇ 84 kʼoꞈ byah laˇ˗euˬ kʼawꞈ, aˇ poeˬ baw˗eu gaˇ ya mˇ˗awˇ, saˇ naˇ deuˬ˗euˬ sahˬ boꞈ˗ahˇ dawˬ kʼoꞈ biꞈ˗eu gaˇ ya mˇ˗eu laꞈ kʼaˬ cehˇ dui dui miˇ˗a.

Yeˬhawˇbaˬ˗euˬ aˇ maꞈ aˇ muˇ˗ahˇ ya jawˇ˗euˬ nui kʼahˇ shiˇ˗eu lehˇ miˇ˗a. Maˬlaˬkiˇ 3:18-ahˇ “Yaw tsaˬ yaw dawˇ tsawˇ haˬ hawˇ˗eu maˬ tsaˬ maˬ dawˇ˗eu tsawˇ haˬ aˬ joˆ˗ehˇ beu gaˇ˗eu gaˇ kawˆ hawˇ˗eu, ngaˬ˗euˬ ehˇ dawˬ naˇ haˬ˗eu tsawˇ haˬ hawˇ˗eu maˬ naˇ haˬ˗eu tsawˇ haˬ aˬ joˆ˗ehˇ paˆ gaˇ˗eu gaˇ kawˆ, ngaˬ˗euˬ tsawˇ haˬ deuˬ tiˬ poˆ paˇ ya mawˇ duˬ tehꞈ˗a” lehˇ ehˇ taˬ˗euˬ dawˬ heu maˇ diˇ pyeuꞈ laˇ gaˇ ngaˇ ya mawˇ˗euˬ ma. Aˬ dui yawˬ nah na luꞈ Saˬdaˬ˗euˬ miˇ tsaˬ cawˆ iˇ luꞈ˗awˇ, tsawˇ haˬ deuˬ noeˬ tmˬ kʼaˇ maˬ za˗eu uˬ taꞈ, laꞈ kʼaˬ yaw kʼaˆ˗ehˇ maˬ cehˇ gaˇ ya mawˇ˗euˬ ma. Ehˇ kʼawꞈ, Yeˬhawˇbaˬ˗ahˇ gaˬ˗awˇ aˬ yawꞈ˗euˬ gaˇ mˇ˗eu deuˬ naˇ, shaˬ zahˬ tehꞈ˗ehˇ jaˆ˗eu saˇ ka˗ahˇ jawˇ luꞈ kʼawꞈ, mehˬ hu paw noeˬ tmˬ˗eu jeˬ jaˆ˗awˇ laꞈ kʼaˬ cehˇ˗eu meh. Laꞈ kʼaˬ cehˇ˗eu guiˬ lahˬ dawˬ ya tsaꞈ gaˬ˗eu ngaˬ˗ahˇ nui kʼahˇ shiˇ˗eu lehˇ miˇ˗a. (Maꞈtehˬ 24:14) Gʼawˬ myahˇ maˬ gʼeh˗ehˇ Miˬyehˇ˗euˬ Miˇkʼahˬ haiˬ˗eu miˇ tsaˬ˗ahˇ laˆ cawˆ le˗awˇ, baˬlaˬdiˇsuˆ laˆ pyeuꞈ˗eu meh. Aˬ dui aˇ nah teu˗ahˇ dawˬ luꞈ˗eu ma. Teu ngeh, yawˬ gʼaˬ na luꞈ yaw muiˬ jawˇ saˇ doˆ˗awˇ, laꞈ kʼaˬ tiˬ cehˇ mˬ maˬ maˬ byaˆ zaˇ ziˇ ya dehꞈ˗eu meh.