1, 2. Yawˬ sahˇ gaˇ kawˆ 7-ahˇ aˇ saˬ saˬ leˇ ngeh Yeˬluˇsaˬlehˬ meuˬ-ahˇ jawˇ-eu Yuˇdaˆ tsawˇ haˬ deuˬ-euˬ gaˇ kawˆ aˬ joˆ-ehˇ pyeuꞈ nga?

 Yaw sahˇ gaˇ kawˆ 7 jiˇ ngeh Zaˬkaˬliˇ gaˇ kawˆ teu-ahˇ shaˇ noeˬ shaˇ sawˇ-eu g’aˇ duˬ aˇ yamˬ ya yuˇ-eu meh. Aˬ yawꞈ Miˬyehˇ neh saˬ jaˇ maˬ ziꞈ-eu deuˬ-ahˇ yaˇ k’aˬ daˇ ma lehˇ saˇ jaˇ dzaˬ taˬ-euˬ dawˬ-ahˇ neh g’aˬ za-euˬ meh. Ehˇ k’awꞈ tiˬ jeˬ-iˬ paˇ iˇ gaˇ maˬ duˇ-a. G’awˬ mya g’aˬ saˇ jaˇ peuˬ-awˇ maˬ muiˬ-eu jeˬ tehꞈ-ehˇ mˇ luꞈ-eu meh. Yeˬluˇsaˬlehˬ meuˬ-ahˇ tsoˆ luꞈ-eu uˬ duˬ tahˬ nymˇ jiˇ maˬ tsoˆ g’aˬ-aˬ siˬ. Yuˇdaˆ tsawˇ haˬ deuˬ Yeˬhawˇbaˬ neh biˇ daˇ nehˬ-euˬ gaˇ-ahˇ aˬ jeˬ miˇ neh byehˇ dzeh-eu tehˬ-eu nga? Aˬ yawꞈ maꞈ Yeˬluˇsaˬlehˬ meuˬ-ahˇ g’oꞈ laˇ-euˬ heu naˇ dehꞈ ziˇ bi muiˬ daˆ laˇ-eu g’aˇ duˬ tehꞈ nga laˬ?

² Yeˬluˇsaˬlehˬ meuˬ-ahˇ g’oꞈ laˇ-euˬ Yuˇdaˆ tsawˇ haˬ heu deuˬ naˇ Yeˬhawˇbaˬ-ahˇ uˬ duˬ tahˬ-eu deuˬ pyeuꞈ meh lehˇ Zaˬkaˬliˇ siˬ nya-eu meh. Aˬ yawꞈ maꞈ naˇ Baˬbuˇloˬ meuˬ-ahˇ jaˆ-eu iˇ kahˇ hawˇ-eu gaˇ deuˬ-ahˇ byehˇ dzeh yaꞈ ni “Miˬyehˇ neh nui ma k’aˇ bi noeˬ keuˆ-euˬ tsawˇ haˬ” deuˬ pyeuꞈ meh. (Eˇzaˬlaˬ 1:2, 3, 5) Aˬ yawꞈ maꞈ jawˇ dzaw taˬ-euˬ meuˬ-ahˇ byehˇ yaꞈ-awˇ aˬ yawꞈ maꞈ myaˬ ni maˬ iˇ haw-eu meuˬ-ahˇ pawˇ iˇ-euˬ meh. Uˬ duˬ tahˬ nymˇ yaw shuiꞈ tsoˆ paˇ-eu heu  naˇ Yuˇdaˆ tsawˇ haˬ deuˬ-euˬ g’aˇ duˬ aˇ yeˇ zawˇ-ehˇ huiˬ-eu jeˬ pyeuꞈ-eu miˇ neh aˬ yawꞈ maꞈ nui ma keuˆ-eu laꞈ k’oeˇ noeˬ tsehˆ-awˇ guˆ laˇ paˬ-ehˇ g’eh-eu jeˬ jaˆ-eu 1600 kiˬloˬmiˬteuˬ (1000 laˇ) kaˬ-eu bawˇ tsahˬ bawˇ dahˇ gaˇ ma-ahˇ g’oꞈ laˇ-euˬ meh.

3, 4. G’oꞈ laˇ-euˬ Yuˇdaˆ tsawˇ haˬ deuˬ aˬ jeˬ-euˬ lawˬ haw-eu jeˬ-ahˇ ya tahˬ puˬ-euˬ nga?

³ Baˬbuˇloˬ miˇ k’ahˬ-ahˇ neh Yeˬluˇsaˬlehˬ meuˬ-ahˇ g’oꞈ keuˆ laˇ-eu aˇ naˆ ni kaˬ-eu nga lehˇ shaˇ noeˬ haw sheˇ. Zaˬ lahˇ deuˬ gaˇ kawˆ heu-ahˇ naˬ liˬ g’awˬ mya laꞈ shaˇ noeˬ-awˇ mehˬ hu paw iˇ kahˇ gaˇ kawˆ k’awꞈ ja-eu meh. Tsawˇ mawˬ deuˬ gaˇ hu Yeˬluˇsaˬlehˬ meuˬ aˇ naˆ ni muiˬ-eu gaˇ kawˆ ja mehˬ yaꞈ-euˬ meh. (Eˇzaˬlaˬ 3:12) Nawˇ aˬ yawꞈ maꞈ nehˬ-ehˇ iˇ caw-euˬ law nmˇ-aˬ nawˬ-ahˇ aˬ joˆ-ehˇ g’eh laˇ nya Yeˬluˇsaˬlehˬ-ahˇ ya mawˇ ngeh? Nawˇ nui ma cawˆ ma loˇ meuˬ tsoeˬ pyeuꞈ iˇ-awˇ yaˇ moꞈ dehꞈ byah taˬ-awˇ meuˬ lahˇ k’awꞈ maˇ pehꞈ g’awˬ loe ni dahˇ-eu uˬ taꞈ ga pyaˆ jiˇ taˬ gaˇ ya mawˇ ngeh? Nawˇ meuˬ lahˇ teu hawˇ-eu Baˬbuˇloˬ miˇ k’ahˬ-euˬ meuˬ lahˇ nehˬ-ehˇ sheu cehˆ-eu paˬ lawˇ? Ehˇ k’awꞈ Yuˇdaˆ tsawˇ haˬ deuˬ-aˬ g’aˬ maˬ baˬ-a. Aˬ jeˬ miˇ neh ehˇ naˇ aˬ yawꞈ maꞈ gaˇ ma doˆ luꞈ ngeh Yeˬhawˇbaˬ caw ba nehˬ-awˇ haw piˇ nehˬ-euˬ miˇ neh meh. Aˬ yawꞈ maꞈ Yeˬluˇsaˬlehˬ meuˬ-ahˇ g’oꞈ keuˆ laˇ-euˬ tiˬ k’ehˬ naˇ yaw beh uˬ duˬ tahˬ nymˇ jaˆ-eu jawˇ zaˇ-ahˇ lawˇ guiˇ tsoˆ-awˇ yawˬ nah na luꞈ Yeˬhawˇbaˬ-ahˇ lawˇ-eu shehˇ-eu jeˬ lawˇ nehˬ-eu meh. (Eˇzaˬlaˬ 3:1, 2) Aˬ yawꞈ maꞈ nui ma keuˆ-eu laꞈ k’oeˇ gaˇ mˇ-eu lehˬ hmˬ deuˇ taˬ-euˬ meh. Haw naˇ tiˬ jeˬ-iˬ aˬ yawꞈ maꞈ-ahˇ g’aˬ baˬ iˇ ni jahˇ nya paˬ-ehˇ maˬ g’eh-a.

⁴ Yuˇdaˆ tsawˇ haˬ deuˬ uˬ duˬ tahˬ nymˇ ya tsoˆ-eu uˬ taꞈ meuˬ hawˇ-eu iˇ kahˇ jiˇ ya tsoˆ-eu meh. K’oeˇ naˇ nymˇ jiˇ dzaˬ-eu dawˇ-eu g’aˇ duˬ yaˇ jiˇ ya mˇ-euˬ meh. (Eˇzaˬlaˬ 2:70) Haw ngeh tiˬ jawˇ aˬ yawꞈ maꞈ gaˇ g’awˬ mya ni jaˆ gaˇ duˇ-eu meh. G’awˬ myahˇ maˬ g’eh-ehˇ aˬ yawꞈ maꞈ-ahˇ muiˇ-eu deuˬ laˆ tsoeˬ laˇ-euˬ meh. Laˆ tsoeˬ gaˇ ya daˬ-eu 15 k’oꞈ k’awˆ laˇ ngeh Yuˇdaˆ tsawˇ haˬ deuˬ g’aˬ juˬ laˇ-euˬ meh. (Eˇzaˬlaˬ 4:1-4) B.C. 522 k’oꞈ-ahˇ Paˇshaˇ sahˬ paˬ Yeˬluˇsaˬlehˬ meuˬ-ahˇ k’aˇ tsoˆ luꞈ-eu jeˬ laˆ naˬ ngeh lawˬ haw-eu tiˬ jeˬ paˇ doˆ laˇ-euˬ meh. Haw ngeh meuˬ heu maˬ paˇ tsoˆ pyeuꞈ nya paˬ-ehˇ g’eh gaˇ duˇ-eu meh.—Eˇzaˬlaˬ 4:21-24.

5. Yeˬhawˇbaˬ aˬ yawꞈ-euˬ zaˬ lahˇ deuˬ-ahˇ aˬ joˆ-ehˇ caw ba-eu nga?

⁵ Yeˬhawˇbaˬ aˬ yawꞈ-euˬ zaˬ lahˇ deuˬ g’aˬ hawˇ-eu nui k’aˬ loˬ nga lehˇ siˬ nya-eu meh. Yeˬhawˇbaˬ aˬ yawꞈ maꞈ-ahˇ gaˬ-awˇ aˬ yawꞈ maꞈ neh leh jeh-awˇ mˇ-euˬ jeˬ-ahˇ aˇ poeˬ taˬ baw-eu lehˇ bi mawˇ-eu g’aˇ duˬ Zaˬkaˬliˇ-ahˇ aˇ saˬ saˬ-eu yaw sahˇ bi mawˇ-eu meh. Aˬ yawꞈ neh bi mˇ-euˬ gaˇ-ahˇ mˇ k’oꞈ iˇ naˇ haw piˇ nehˬ ma lehˇ Yeˬhawˇbaˬ saˇ jaˇ dzaˬ nehˬ-euˬ meh. Yeˬhawˇbaˬ tsoˆ paˇ luꞈ-eu uˬ duˬ tahˬ nymˇ yaw shuiꞈ-ahˇ ngehˬ keuˆ ngeh “Naw maꞈ-euˬ Miˬyehˇ pyeuꞈ-eu Sahˬpaˬ Miˬyehˇ-euˬ dawˬ-ahˇ naw maꞈ yaw muiˬ paˬ-ehˇ naˇ haˬ-awˇ caw teh naˇ k’oeˇ loꞈ-ehˇ pyeuꞈ laˇ tehꞈ-a” lehˇ ehˇ-eu meh.—Zaˬkaˬliˇ 6:15.

6. (a) Zaˬkaˬliˇ neh mawˇ-euˬ yaw sahˇ gaˇ kawˆ yehꞈ aˬ joˆ-ehˇ dahˬ beh nga? (Dahˬ beh-eu baˇ-ahˇ haw.) (b) Mahˬ deuˬ doe aˬ jeˬ miˇ beu gaˇ-eu nga?

⁶ Zaˬkaˬliˇ neh mawˇ saˬ saˬ-euˬ yaw sahˇ gaˇ kawˆ yehꞈ heu naˇ mawˇ-euˬ yaw sahˇ deuˬ laꞈ k’oeˇ neh nui jah-ahˇ g’aˬ bi ahˇ dzehˬ laˇ-eu hmˬ-ahˇ duˇ-eu meh. (Zaˬkaˬliˇ 6:1-3-ahˇ gui.) Aˬ dui shaˇ noeˬ haw sheˇ. Zaˬkaˬliˇ mahˬ laˆ lawˬ 4 laˇ guiˬ shuiˇ “gawˬ jawˬ nyiˬ jawˬ” yaw kaˬ-ahˇ-neh doˆ le gaˇ mawˇ-euˬ meh. Mahˬ teu deuˬ naˇ doeˬ maˬ duˇ leˇ-eu miˇ neh dziˬ luꞈ deuˬ-ahˇ tseˇ paˆ-eu yaw awˬ meh. Zaˬkaˬliˇ “Teu . . . aˬ jeˬ-a?” lehˇ naˇ haˬ-eu meh. (Zaˬkaˬliˇ 6:4) Teu naˇ aˬ dui-ahˇ  k’awꞈ gaˇ dahˇ tsoeˬ-eu miˇ neh aˬ dui jiˇ siˬ nya mawꞈ-eu ma.

7, 8. (a) Gawˬ jawˬ nyiˬ siˬ aˬ jeˬ nehˬ-ehˇ sheu cehˆ taˬ-euˬ nga? (b) Gawˬ jawˬ aˬ jeˬ miˇ neh guiˬ shuiˇ neh jahˇ taˬ-euˬ nga?

⁷ Jaˇliꞈ laꞈ k’oeˇ gawˬ jawˬ-ahˇ miˇ k’ahˬ-ahˇ uˆ lahˇ-eu aˇ maꞈ nehˬ-ehˇ sheu cehˆ taˬ-euˬ meh. Zaˬkaˬliˇ neh mawˇ-euˬ gawˬ jawˬ heu naˇ Daˬyeˬlaˇ-euˬ maˬ keuˆ laˇ miˇ ehˇ taˬ dawˬ laꞈ k’oeˇ ahˇ-eu gawˬ jawˬ k’oeˇ nyiˬ siˬ nehˬ-ehˇ duˇ leˇ-eu meh. Daˬyeˬlaˇ-euˬ maˬ keuˆ laˇ miˇ ehˇ taˬ dawˬ laꞈ k’oeˇ gawˬ jawˬ tiˬ siˬ aˬ myah luꞈ jaˆ g’eh-eu Yeˬhawˇbaˬ-euˬ uˆ lahˇ-eu jeˬ nehˬ-ehˇ sheu cehˆ taˬ-euˬ meh. Uˆ lahˇ-eu jeˬ heu naˇ yawˬ g’aˬ na luꞈ siˬ nya-eu meh. Nyaˆ taꞈ tiˬ siˬ naˇ Yeˬsuˇ sahˬ paˬ geuꞈ-eu Meˬsiˇya uˆ lahˇ-eu aˇ maꞈ meh. (Daˬyeˬlaˇ 2:35, 45) 1914 k’oꞈ aˇ paꞈ ga-eu aˇ yamˬ-ahˇ Yeˬsuˇ sahˬ paˬ pyeuꞈ leˇ ngeh gawˬ jawˬ heu nyiˬ siˬ luꞈ pyeuꞈ doˆ laˇ-awˇ nyiˬ siˬ luꞈ miˇ tsaˬ k’oeˇ taˆ Miˬyehˇ neh noeˬ taˬ-euˬ jeˬ mˇ pyeuꞈ gaˇ aˇ yeˇ huiˬ dui dui-eu meh.

⁸ Gawˬ jawˬ aˬ jeˬ miˇ neh guiˬ shuiˇ neh jahˇ taˬ-euˬ nga? Guiˬ shuiˇ heu naˇ aˇ poeˬ baw dui dui-eu tiˬ jeˬ pyeuꞈ-awˇ guiˇ nyiˬ ni g’eh-eu meh. Maˇ diˇ naˇ Yeˬhawˇbaˬ Iˇsaˬleˬlaˆ deuˬ-ahˇ muiˬ-eu shawˇ-eu sehˬ g’awˆ hawˇ-eu Yeˬluˇsaˬlehˬ meuˬ-ahˇ uˬ duˬ tahˬ nymˇ tsoˆ ngeh guiˬ shuiˇ zmˬ lehˇ ehˇ nehˬ-euˬ meh. (Doˆ-iˇ-eu 27:1-3; 1 Sahˬpaˬ 7:13-16) Gawˬ jawˬ guiˬ shuiˇ neh jahˇ taˬ-euˬ heu naˇ Yeˬhawˇbaˬ-euˬ huiˬ-eu uˆ lahˇ-eu yaw muiˬ jeˬ hawˇ-eu Meˬsiˇya-euˬ uˆ lahˇ-eu aˇ maꞈ-ahˇ ehˇ keuˆ mawꞈ-eu meh. Heu naˇ tsawˇ haˬ zaˬ deuˬ guˆ-eu gaˆ-eu jeˬ maˬ bi jaˆ-eu uˬ taꞈ aˬ yawꞈ maꞈ-ahˇ guiˬ lahˬ g’awˬ mya ni biꞈ-eu meh.

9. Mahˬ laˆ lawˬ dziˬ luꞈ-eu deuˬ aˬ suˇ g’aˬ pyeuꞈ-awˇ aˬ yawꞈ maꞈ-euˬ gaˇ naˇ aˬ jeˬ nga?

⁹ Mahˬ laˆ lawˬ hawˇ-eu mahˬ dziˬ-eu deuˬ aˬ jeˬ-ahˇ ehˇ mawꞈ-eu nga? Mahˬ dziˬ luꞈ-eu deuˬ naˇ mˬ taˆ g’aˬ k’ehˇ pyeuꞈ-awˇ beu gaˇ-eu mˬ taˆ g’aˬ k’ehˇ pyeuꞈꞈ-eu meh. (Zaˬkaˬliˇ 6:5-8-ahˇ gui.) Aˬ yawꞈ maꞈ “miˇ tsaˬ dawˬ tawˆ luꞈ-ahˇ uˆ lahˇ-eu g’aˬ pyeuꞈ-eu Sahˬpaˬ Miˬyehˇ jawˇ gaˇ neh” huiˬ-eu gaˇ pi-awˇ doˆ iˇ-euˬ meh. Aˬ yawꞈ maꞈ oe-eu teu naˇ Miˬyehˇ-euˬ zaˬ lahˇ deuˬ-ahˇ “laꞈ taˆ paw pyawˬ-ahˇ jaˆ-eu” Baˬbuˇloˬ-euˬ laꞈ-ahˇ neh laˆ piˇ nehˬ-eu g’aˇ duˬ meh. Yeˬhawˇbaˬ aˬ yawꞈ-euˬ zaˬ lahˇ deuˬ-ahˇ yaw sahˇ heu neh nyaˆ taꞈ naˇ Baˬbuˇloˬ-euˬ zaˬ k’aˆ maˬ paˇ ya geuꞈ-eu lehˇ bi siˬ-eu meh. Shaˇ noeˬ haw sheˇ gaˇ kawˆ heu Zaˬkaˬliˇ-euˬ saˇ ka-ahˇ uˬ duˬ tahˬ nymˇ tsoˆ luꞈ-eu deuˬ-ahˇ aˇ naˆ ni g’aˬ pyeuꞈ paˬ nga lehˇ! Aˬ yawꞈ maꞈ muiˇ-eu deuˬ maˬ laˆ naˬ laˇ nya-a lehˇ siˬ nya-eu meh.

10. Mahˬ laˆ lawˬ hawˇ-eu mahˬ dziˬ-eu deuˬ nehˬ-ehˇ taꞈ leˇ-eu Zaˬkaˬliˇ-euˬ maˬ keuˆ laˇ miˇ ehˇ taˬ dawˬ heu nymˇ iˬ nah aˬ dui-ahˇ aˬ joˆ-ehˇ caw ba nga?

¹⁰ Nymˇ iˬ nah keuˆ ni Yeˬhawˇbaˬ mˬ taˆ g’aˬ k’ehˇ deuˬ-ahˇ zmˬ-awˇ neh aˬ yawꞈ-euˬ zaˬ lahˇ deuˬ-ahˇ g’aˬ biꞈ-awˇ haw piˇ luꞈ-eu meh. (Maˬlaˬkiˇ 3:6; Heˬbyehˇ 1:7, 14) 1919 k’oꞈ-ahˇ neh naˇ Yeˬhawˇbaˬ-euˬ zaˬ lahˇ deuˬ Baˬbuˇloˬ-ahˇ neh ya doˆ laˇ ngeh aˬ yawꞈ maꞈ-ahˇ muiˇ-eu deuˬ maˇ maˇ ni g’eh-eu uˬ duˬ tahˬ-eu jeˬ maˬ bi huiˬ laˇ-eu g’aˇ duˬ hawˇ-eu maˬ bi k’awˬ iˇ-eu g’aˇ duˬ leh jeh dui dui-eu neh. (Pah mehˬ-eu 18:4) Ehˇ k’awꞈ mˬ taˆ g’aˬ k’ehˇ deuˬ Yeˬhawˇbaˬ-euˬ aˇ maꞈ-ahˇ laˆ piˇ nehˬ-eu miˇ neh aˬ yawꞈ maꞈ maˬ laˆ naˬ nya-a. Aˬ dui Yeˬhawˇbaˬ-euˬ zaˬ lahˇ deuˬ nyaˆ taꞈ tiˬ poˆ zahˇ k’awꞈ deuˬ-euˬ laꞈ-ahˇ paˇ uˇ iˇ gaˇ guˆ-eu maˬ paˇ loˬ meh. (Ja ceuˬ 34:7) K’oeˇ uˬ taꞈ aˬ dui laꞈ k’aˬ tiˬ cehˇ Yeˬhawˇbaˬ-ahˇ uˬ duˬ tahˬ daˆ leꞈ-eu meh. Zaˬkaˬliˇ-euˬ maˬ keuˆ laˇ miˇ ehˇ taˬ dawˬ heu naˇ aˬ dui gawˬ jawˬ teu nyiˬ siˬ-ahˇ-neh loꞈ piˇ haw piˇ-eu jeˬ-ahˇ za-eu lehˇ siˬ laˇ ni caw ba nehˬ-eu meh.

11. Miˬyehˇ-euˬ zaˬ lahˇ deuˬ-ahˇ deuˆ laˇ-eu keuˆ laˇ k’awꞈ aˬ dui aˬ jeˬ miˇ guˆ-eu maˬ loˬ nga?

 ¹¹ G’awˬ myahˇ maˬ g’eh-ehˇ Saˬdaˬ Miˬyehˇ-euˬ zaˬ lahˇ deuˬ-ahˇ laˆ byoˆ-eu g’aˇ duˬ miˇ tsaˬ-ahˇ uˆ lahˇ-eu deuˬ-ahˇ laˆ uiˬ-eu meh. (Yeˬsaˬgeˬlaˇ 38:2, 10-12; Daˬyeˬlaˇ 11:40, 44, 45; Pah mehˬ-eu 19:19) Aˬ dui Zaˬkaˬliˇ-euˬ maˬ keuˆ laˇ miˇ ehˇ taˬ dawˬ laꞈ k’oeˇ aˬ yawꞈ maꞈ-euˬ baoˬ teu miˇ tsaˬ-ahˇ mˬ dmˇ uˆ kaˬ taˬ loꞈ-ehˇ duˇ gaˇ ya mawˇ-euˬ ma. Aˬ yawꞈ maꞈ mahˬ dziˬ-awˇ nui ma pehˇ-eu laꞈ k’oeˇ Miˬyehˇ-euˬ zaˬ lahˇ deuˬ-ahˇ deuˆ le-eu lehˇ laˇ-eu meh. (Yeˬsaˬgeˬlaˇ 38:15, 16) * (Ehˇ lahˬ-ahˇ haw.) Aˬ dui aˬ yawꞈ maꞈ-ahˇ guˆ-eu tsaˬ ngaˇ loˇ? Maˬ! Aˬ dui jawˇ paw Yeˬhawˇbaˬ-euˬ guiˇ maꞈ jawˇ-eu meh. Huiˬ dui dui-eu shaˬ zahˬ aˇ yamˬ-ahˇ mˬ taˆ g’aˬ k’ehˇ deuˬ Yeˬhawˇbaˬ-euˬ zaˬ lahˇ deuˬ-ahˇ laˆ piˇ nehˬ-awˇ Yeˬhawˇbaˬ-euˬ uˆ lahˇ-eu jeˬ-ahˇ laˆ tsoeˬ-eu deuˬ-ahˇ laˆ cawˆ-eu meh. (2 Teˇsaˬloˇni 1:7, 8) Aˬ geu ngeh nah nga? Yeˬhawˇbaˬ-euˬ guiˇ maꞈ deuˬ-ahˇ aˬ suˇ g’aˬ sheuˬ g’eh-eu nga?

12, 13. (a) Yeˬhawˇbaˬ Zaˬkaˬliˇ-ahˇ aˬ jeˬ paˇ bi jahˇ-euˬ nga? (b) Baw nmˬ lehˇ kuˇ-eu g’aˬ Yeˬsuˇ meh lehˇ aˬ dui aˬ jeˬ miˇ ehˇ nya-eu nga?

¹² Yaw sahˇ gaˇ kawˆ 8 kawˆ luꞈ-ahˇ ya mawˇ-euˬ naˇ Zaˬkaˬliˇ tiˬ g’aˬ tehꞈ meh. K’oeˇ gaˇ neh naˇ aˬ yawꞈ aˬ cawˬ deuˬ mawˇ nya-awˇ uˬ duˬ tahˬ nymˇ yaw shuiꞈ tsoˆ-eu deuˬ-ahˇ g’aˬ ahˇ leˇ-eu jeˬ jahˇ-euˬ meh. (Zaˬkaˬliˇ 6:9-12-ahˇ gui.) Heˬlaˬdehˇ Tawˇbiˇyaˆ Yeˬdehˇyaˬ aˬ ha smˇ g’aˬ Baˬbuˇloˬ-ahˇ neh laˇ-euˬ meh. Yeˬhawˇbaˬ Zaˬkaˬliˇ-ahˇ teu smˇ g’aˬ-euˬ pyuˇ hawˇ-eu shuiˇ teu yuˇ-awˇ “shuiˇ uˬ k’oˆ jahˇ-awˬ” lehˇ ehˇ  nehˬ-euˬ meh. (Zaˬkaˬliˇ 6:11) Shuiˇ uˬ k’oˆ heu Yuˇdaˆ-euˬ aˇ jeuˬ pyeuꞈ-awˇ Daˬbiˇ-euˬ oeˬ paˬ pyeuꞈ-eu meuˬ-euˬ aˬ yuiꞈ Zeˬluˇbaˬbeˬlaˇ-euˬ g’aˇ duˬ nga laˬ? Maˬ. Yeˬhawˇbaˬ Zaˬkaˬliˇ-ahˇ shuiˇ uˬ k’oˆ heu Piˇ ma yaw huiˬ g’aˬ pyeuꞈ-eu Yawˇshuˆ-ahˇ bi k’oˆ-awˬ lehˇ ehˇ nehˬ-euˬ meh. Gaˇ kawˆ heu naˇ haw luꞈ-eu deuˬ zahˬ leˇ paˬ-ehˇ g’eh-eu meh.

¹³ Shuiˇ uˬ k’oˆ heu Piˇ ma yaw huiˬ g’aˬ pyeuꞈ-eu Yawˇshuˆ-ahˇ sahˬ paˬ bi pyeuꞈ leˇ-eu nga loˇ? Maˬ. Yawˇshuˆ Daˬbiˇ-euˬ oeˬ paˬ maˬ ngeuˇ-eu miˇ neh sahˬ paˬ pyeuꞈ leˇ-eu aˬ kawˬ-aˬ maˬ jaˆ-a. Aˬ yawꞈ-euˬ shuiˇ uˬ k’oˆ heu naˇ mehˬ hu paw pyeuꞈ laˇ-eu jeˬ-ahˇ aˇ baˇ baˇ mawˇ-eu jeˬ pyeuꞈ-awˇ Baw nmˬ lehˇ kuˇ-eu aˬ myah luꞈ sahˬ paˬ hawˇ-eu piˇ ma geuꞈ-eu g’aˬ-ahˇ jiˇ aˇ baˇ baˇ mawˇ-eu jeˬ pyeuꞈ-eu meh. Jaˇliꞈ laꞈ k’oeˇ teu g’aˬ naˇ Yeˬsuˇ Ka li meh lehˇ ehˇ-eu meh.—Iˇsaˬyaˇ 11:1; Maꞈtehˬ 2:23.

14. Yeˬsuˇ Sahˬ paˬ hawˇ-eu Piˇ ma pyeuꞈ-euˬ aˬ jeˬ-euˬ gaˇ jaˆ-eu nga?

¹⁴ Yeˬsuˇ huiˬ-eu Sahˬ paˬ hawˇ-eu huiˬ-eu Piˇ ma pyeuꞈ-eu meh. Yeˬsuˇ Yeˬhawˇbaˬ-euˬ mˬ taꞈ g’aˬ k’ehˇ guiˇ maꞈ-ahˇ sheuˬ g’eh-awˇ haiˬ-eu miˇ tsaˬ-ahˇ jawˇ-eu Miˬyehˇ-euˬ zaˬ lahˇ deuˬ-ahˇ shaˬ zahˬ guˆ gaˆ laꞈ k’oeˇ neh leh jeh-awˇ laˆ piˇ nehˬ-eu meh. (Yeˬlaˬmiˇ 23:5, 6) G’awˬ myahˇ maˬ g’eh-ehˇ Yeˬsuˇ Yeˬhawˇbaˬ-euˬ uˆ lahˇ-eu jeˬ-ahˇ g’aˬ biꞈ-awˇ Miˬyehˇ-euˬ zaˬ lahˇ deuˬ-ahˇ laˆ piˇ nehˬ-eu miˇ neh tsawˇ jeuˬ tsawˇ ca deuˬ-ahˇ deuˆ g’aˬ-eu meh. (Pah mehˬ-eu 17:12-14; 19:11, 14, 15) Ehˇ k’awꞈ aˇ nah teu maˬ keuˆ laˇ mi na-ehˇ Yeˬsuˇ maˬ ngeuˇ naˇ Baw nmˬ mˇ paˬ-ehˇ g’eh-eu jeˬ jaˆ-eu meh.

15, 16. (a) Miˬyehˇ-euˬ zaˬ lahˇ deuˬ aˬ joˆ-ehˇ muiˬ laˇ shawˇ laˇ-euˬ nga aˬ suˇ g’aˬ-euˬ baˬ da neh? (b) Yeˬsuˇ uˆ lahˇ-eu tiˬ heˇ k’oꞈ jiˇ leˇ ngeh miˇ tsaˬ-ahˇ aˬ joˆ-ehˇ g’eh-eu nga?

¹⁵ Yeˬsuˇ Sahˬ paˬ hawˇ-eu Piˇ ma pyeuꞈ-euˬ tehꞈ-ehˇ maˬ g’aˬ ni ‘Yeˬhawˇbaˬ-euˬ uˬ duˬ tahˬ nymˇ nymˇ ma tsoˆ-eu’ gaˇ jiˇ za-euˬ meh. (Zaˬkaˬliˇ 6:13-ahˇ gui.) 1919 k’oꞈ-ahˇ Yeˬsuˇ Miˬyehˇ-euˬ zaˬ lahˇ deuˬ-ahˇ zahˇ k’awꞈ pyeuꞈ-eu huiˬ-eu Baˬbuˇloˬ-ahˇ neh bi doˆ laˇ-euˬ heu naˇ uˬ duˬtahˬ nymˇ heu tsoˆ-euˬ jeˬ pyeuꞈ meh. K’oeˇ naˇ Yeˬsuˇ aˇ muˇ beh-awˇ “saˇ jaˇ ziꞈ-awˇ noeˬ dahˇ doe-eu zaˬ k’aˆ” tseˇ-euˬ meh. Zaˬ k’aˆ heu deuˬ naˇ miˇ tsaˬ k’oeˇ taˆ jaˆ-eu yaw sahˇ paw-euˬ uˬ duˬ tahˬ nymˇ laꞈ k’oeˇ nymˇ mˇ luꞈ-eu huiˬ-eu gaˇ deuˬ-ahˇ sheuˬ g’eh-eu meh. (Maꞈtehˬ 24:45) Yeˬsuˇ Miˬyehˇ-euˬ zaˬ lahˇ deuˬ-ahˇ laˆ muiˬ laˆ shawˇ nehˬ-euˬ heu naˇ aˬ yawꞈ maꞈ-ahˇ muiˬ-eu shawˇ-eu paw neh uˬ duˬ bi tahˬ-eu heu meh.—Maˬlaˬkiˇ 3:1-3.

¹⁶ Yeˬsuˇ hawˇ-eu aˬ yawꞈ-euˬ mehˬ nah caw teh-eu 144000 g’aˬ sahˬ paˬ hawˇ-eu piˇ ma geuꞈ-awˇ tiˬ heˇ k’oꞈ uˆ lahˇ-eu meh. Teu ngeh aˬ  yawꞈ maꞈ saˇ jaˇ ziꞈ-eu deuˬ-ahˇ byah kuꞈ laˇ ni caw ba nehˬ-eu meh. Sahˬ paˬ hawˇ-eu piˇ ma deuˬ gaˇ mˇ g’aˬ ngeh miˇ taˬ k’oeˇ taˆ Yeˬhawˇbaˬ-euˬ maˇ diˬ uˬ duˬ tahˬ-eu jeˬ tehꞈ-ehˇ dzeˇ yaꞈ-eu meh. K’oeˇ gaˇ neh naˇ maˇ diˇ uˬ duˬ tahˬ-eu jeˬ muiˬ dui dui laˇ-eu meh.

17. Yeˬhawˇbaˬ Yuˇdaˆ-euˬ tsawˇ haˬ deuˬ-ahˇ aˬ jeˬ-euˬ gaˇ kawˆ-ahˇ nui k’aˬ bi tsmˬ-awˇ Miˬyehˇ-euˬ dawˬ aˬ yawꞈ maꞈ-ahˇ aˬ joˆ-ehˇ gaˇ dahˇ tsoˬ-eu nga?

¹⁷ Zaˬkaˬliˇ-euˬ dawˬ kawˬ teu yamˬ-ahˇ jawˇ-eu Yuˇdaˆ tsawˇ haˬ deuˬ-ahˇ aˬ joˆ-ehˇ g’eh leˇ-euˬ nga? Yeˬhawˇbaˬ aˬ yawꞈ maꞈ-ahˇ uˬ duˬ tahˬ nymˇ tsoˆ g’aˬ nya ni caw ba-awˇ loꞈ piˇ nehˬ ma lehˇ saˇ jaˇ dzaˬ nehˬ-euˬ meh. Saˇ jaˇ dawˬ heu naˇ aˬ yawꞈ maꞈ-ahˇ noeˬ tmˬ-eu jeˬ biꞈ-eu meh. Ehˇ k’awꞈ aˬ yawꞈ maꞈ tsawˇ haˬ maˬ myaˬ gaˇ huiˬ-eu gaˇ heu aˬ joˆ-ehˇ mˇ pyeuꞈ nya-eu lehˇ noeˬ nya meh. Teu miˇ neh Zaˬkaˬliˇ aˬ yawꞈ maꞈ-ahˇ caw ba laˇ-euˬ Heˬlaˬdehˇ Tawˇbiˇyaˆ Yeˬdehˇyaˬ heu deuˬ nehˬ-ehˇ tiˬ kawˆ loꞈ-ehˇ guˆ-eu hawˇ-eu g’aˬ baˬ-eu maˬ loˬ-eu gaˇ kawˆ ehˇ nehˬ-awˇ Yeˬhawˇbaˬ jiˇ ni aˬ cawˬ g’awˬ mya g’aˬ naw maꞈ “Sahˬpaˬ Miˬyehˇ-euˬ uˬ duˬ tahˬ nymˇ nymˇ maˬ tsoˆ muiˬ gaˇ” caw ba laˇ meh lehˇ ehˇ nehˬ-euˬ meh. (Zaˬkaˬliˇ 6:15-ahˇ gui.) Yuˇdaˆ tsawˇ haˬ deuˬ aˬ yawꞈ maꞈ-euˬ gaˇ-ahˇ Yeˬhawˇbaˬ caw ba meh lehˇ jah-eu miˇ neh uˬ duˬ tahˬ nymˇ tsoˆ gaˇ Paˇshaˇ sahˬ paˬ taˬ tsoˆ lehˇ dawˬ biꞈ k’awꞈ maˬ guˆ ni tsoˆ k’oꞈ iˇ-euˬ meh. Taˬ tsoˆ lehˇ ehˇ-eu dawˬ heu naˇ aˬ yawꞈ maꞈ-euˬ gaˇ ma-ahˇ jaˆ tsoeˬ-eu gawˬ jawˬ-ahˇ duˇ-eu meh. Ehˇ k’awꞈ tiˬ k’ehˬ naˇ gawˬ jawˬ teu Yeˬhawˇbaˬ neh laˆ yawˬ dzeh-awˇ uˬ duˬ duˬ leˇ ngeh uˬ duˬ tahˬ nymˇ B.C. 515 k’oꞈ-ahˇ tsoˆ g’aˬ-euˬ meh. (Eˇzaˬlaˬ 6:22; Zaˬkaˬliˇ 4:6, 7) Heu gaˇ Yeˬhawˇbaˬ neh ehˇ taˬ-euˬ dawˬ heu naˇ nymˇ aˬ dui saˇ ka-ahˇ aˇ yeˇ huiˬ dzehˬ-eu jeˬ nehˬ-ehˇ jiˇ taꞈ-eu meh.

18. Zaˬkaˬliˇ 6:15 nymˇ iˬ nah aˬ joˆ-ehˇ maˇ diˇ pyeuꞈ laˇ-euˬ nga?

¹⁸ Nymˇ iˬ nah tsawˇ haˬ yaw myaˬ lamˬ g’aˬ Yeˬhawˇbaˬ-ahˇ uˬ duˬ tahˬ luꞈ-eu meh. Aˬ yawꞈ maꞈ nui ma keuˆ-aw Yeˬhawˇbaˬ-ahˇ “keuˆ beh beh le-euˬ mˇ kaˇ shaˇ kaˇ damˬ nehˬ”-eu meh. Yaw jeˬ ma jeˬ aˇ yamˬ g’aˬ pyuˇ shuiˇ heu deuˬ damˬ nehˬ-eu miˇ neh Yeˬhawˇbaˬ-euˬ huiˬ dui dui-eu uˬ duˬ tahˬ nymˇ-ahˇ g’aˬ biꞈ luꞈ-eu meh. (Dawˬdaˬ 3:9) Yeˬhawˇbaˬ aˬ dui neh saˇ jaˇ ziꞈ-eu laꞈ k’oeˇ g’aˬ biꞈ-eu jeˬ-ahˇ aˇ poeˬ taˬ baw meh lehˇ jah nya-eu meh. Heˬlaˬdehˇ Tawˇbiˇyaˆ Yeˬdehˇyaˬ pyuˇ hawˇ shuiˇ k’ehˇ leꞈ-awˇ Zaˬkaˬliˇ neh shuiˇ uˬ k’oˆ jahˇ-euˬ gaˇ shaˇ noeˬ haw sheˇ. Shuiˇ uˬ k’oˆ heu naˇ aˬ yaw maꞈ neh maˇ diˇ uˬ duˬ tahˬ-eu jeˬ-euˬ g’aˇ duˬ damˬ nehˬ gaˇ “noeˬ mawˇ-euˬ jeˬ“ pyeuꞈ meh. (Zaˬkaˬliˇ 6:14) Yeˬhawˇbaˬ aˬ dui neh mˇ-euˬ gaˇ hawˇ-eu aˬ yawꞈ-ahˇ gaˬ-eu jeˬ-ahˇ maˬ ngehˇ-a.—Heˬbyehˇ 6:10.

19. Zaˬkaˬliˇ neh yaw sahˇ laꞈ k’oeˇ mawˇ-euˬ jeˬ nawˬ-ahˇ aˬ joˆ-ehˇ gaˇ dahˇ tsoeˬ-eu nga?

¹⁹ Aˇ saˬ saˬ-eu saˇ ka laꞈ k’oeˇ Yeˬhawˇbaˬ-euˬ tsawˇ haˬ deuˬ huiˬ dui dui-eu gaˇ mˇ nya-eu meh. Heu naˇ Yeˬhawˇbaˬ neh guiˬ lahˬ biꞈ-awˇ aˬ yuiꞈ pyeuꞈ-eu Yeˬsuˇ neh sheuˬ g’eh-eu miˇ neh meh. Aˬ dui ziꞈ dah ni g’eh-awˇ lehˬ laˇ ca laˇ-eu jeˬ maˬ jaˆ-eu uˬ taꞈ aˬ myah luꞈ jaˆ g’eh-eu aˇ maꞈ aˇ muˇ laꞈ k’oeˇ ya jawˇ-eu miˇ neh nui saˇ oꞈ miˇ-a. K’oeˇ naˇ Yeˬhawˇbaˬ neh maˇ diˇ uˬ duˬ tahˬ-eu jeˬ nehˬ-ehˇ taꞈ leˇ-awˇ noeˬ taˬ-euˬ jeˬ maˇ diˇ pyeuꞈ laˇ meh lehˇ jiˇ aˬ dui ya siˬ nya-euˬ ma. Yeˬhawˇbaˬ-euˬ tsawˇ haˬ laꞈ k’oeˇ tiˬ g’aˬ ya pyeuꞈ laˇ-euˬ jeˬ-ahˇ aˇ poeˬ taˬ baw-awˇ ‘Yeˬhawˇbaˬ ehˇ dawˬ naˇ haˬ’-awˬ. Toˆ-ehˇ jahˇ naˇ nawˇ mˬ taˆ g’aˬ k’ehˇ neh maˬ ehˇ Sahˬ paˬ hawˇ-eu huiˬ-eu piˇ ma pyeuꞈ-eu g’aˬ neh maˬ ehˇ uˆ k’aˬ uˆ lahˇ-eu uˬ moˆ ya jawˇ tehꞈ-a. K’aˇ g’eh nya gaˇ neh maˇ diˇ uˬ duˬ tahˬ-eu jeˬ-ahˇ g’aˬ biꞈ-awˬ. Yeˬhawˇbaˬ nymˇ dzeˇ luꞈ-eu saˇ ka hawˇ-eu mehˬ hu paw nawˬ-ahˇ uˆ k’aˬ uˆ lahˇ nehˬ meh.