Miˬyehˇ-euˬ tsawˇ myahˇ-aˬ, Yeˬhawˇbaˬ lehˇ meh. Tsawˇ myahˇ-euˬ dawˬ tsuiꞈ naˇ, “Aˬ yawꞈ bi pyeuꞈ ma” lehˇ meh. Yeˬhawˇbaˬ baoˬ huiˬ dzehˬ dzehˬ-eu Miˬyehˇ pyeuꞈ-awˇ, yawˬ jeˬ na luꞈ-ahˇ beh-euˬ g’aˬ pyeuꞈ meh. Aˬ yawꞈ k’aˇ bi pyeuꞈ mawꞈ-eu loꞈ-ehˇ mˇ nya-eu baoˬ ahˇ meh.

Miˬyehˇ-euˬ tsawˇ myahˇ-ahˇ Heˬbyehˇ sahˬ boꞈ aˬ ma 4 mawˇ neh boꞈ taˬ-euˬ meh. Aˬkaˬ-euˬ sahˬ boꞈ aˬ ma neh naˇ YHBH lehˇ meh. Dahˬ beh-euˬ Heˬbyehˇ Jaˇliꞈ laꞈ k’oeˇ Miˬyehˇ-euˬ tsawˇ myahˇ 7,000 poˆ dawˬ peh ahˇ-eu meh. Miˇ tsaˬ k’oeˇ taˆ tiˬ k’ahˬ tiˇ k’ahˬ Yeˬhawˇbaˬ-euˬ tsawˇ myahˇ kuˇ-eu kawˬ sheu teˇ saˇ maˬ duˇ leˇ-a.

▸ Gaˇ kawˆ 1, aˇ deuˆ 15

Jaˇliꞈ dawˬ kawˬ-aˬ, Miˬyehˇ-euˬ nui noeˬ meh. Ehˇ k’awꞈ, tsawˇ haˬ-ahˇ zmˬ-awˇ bi boꞈ-euˬ meh. Heu naˇ, aˬ da tiˬ g’aˬ zaˬ-ahˇ k’ehˇ-awˇ aˬ yawꞈ-euˬ nui noeˬ sahˬ boꞈ tiˬ taꞈ bi boꞈ gaˇ duˇ-eu meh. Miˬyehˇ aˬ yawꞈ-euˬ nui noeˬ bi boꞈ-eu g’aˇ duˬ, Jaˇliꞈ boꞈ-eu deuˬ-ahˇ, muiˬ-eu shawˇ-eu yaw sahˇ g’awˬ mya jeˬ lehˇ bi sheuˬ g’eh-awˇ bi boꞈ-euˬ meh. Tiˬ poˆ na aˇ baˇ baˇ mawˇ nehˬ-eu, maˬ ngeuˇ naˇ yuꞈ maˆ bi maˆ mawˇ le-awˇ bi boꞈ-euˬ meh.

▸ Gaˇ kawˆ 2, aˇ deuˆ 5

Zahˇ heu naˇ, Jaˇliꞈ-euˬ dawˬ mehˬ dawˬ tsoˆ pyeuꞈ-awˇ, gaˇ kawˆ deuˬ-ahˇ yaw muiˬ-ehˇ tseˇ mˇ nya ni caw ba nehˬ-eu meh. Yaw jeˬ ma jeˬ, “maˬ muiˬ-eu deuˬ-ahˇ cawˬ cawˬ naˇ, yaw muiˬ jeˬ mˇ mawꞈ-eu nui ma cawˆ-iˇ tehꞈ-a” lehˇ ehˇ-eu zahˇ heu naˇ, aˬ dui cawˬ cawˬ-eu deuˬ muiˬ-eu jeˬ maˬ ehˇ, maˬ muiˬ-eu jeˬ maˬ ehˇ bi mˇ nya gaˇ ehˇ mawꞈ-eu meh. (1 Gawˇliˬtu 15:33) “Yawˬ ha neh k’aˇ sehˬ-euˬ jeˬ yawˬ ha ya yehˬ-eu meh” lehˇ ehˇ-eu zahˇ heu naˇ k’awꞈ, yawˬ ha neh k’aˇ mˇ-euˬ loꞈ-ehˇ za gaˇ ehˇ mawꞈ-eu meh.—Gaˬlaˬtiˆ 6:7.

▸ Gaˇ kawˆ 2, aˇ deuˆ 12

Maˬ keuˆ laˇ miˇ ehˇ taˬ dawˬ Miˬyehˇ jawˇ gaˇ neh oe-euˬ dawˬ pyeuꞈ meh. Miˬyehˇ neh noeˬ taˬ-euˬ jeˬ-ahˇ bi siˬ-eu, mehˬ-eu tsoˆ-eu, dawˬ biꞈ-eu, maˬ ngeuˇ naˇ yaˇ k’aˬ daˇ-eu dawˬ pyeuꞈ-awˇ, mehˬ hu paw aˬ jeˬ jeˇ pyeuꞈ laˇ-eu lehˇ bi siˬ-eu dawˬ k’awꞈ pyeuꞈ meh. Jaˇliꞈ laꞈ k’oeˇ maˬ keuˆ laˇ miˇ ehˇ taˬ dawˬ byah laˇ-euˬ g’awˬ mya ni ahˇ-eu meh.

▸ Gaˇ kawˆ 2, aˇ deuˆ 13

Yeˬsuˇ-aˬ, Meˬsiˇya nehˬ-ehˇ taꞈ-eu Jaˇliꞈ laꞈ k’oeˇ-euˬ maˬ keuˆ laˇ miˇ ehˇ taˬ dawˬ g’awˬ mya ni-ahˇ, maˇ diˇ bi byah laˇ-euˬ meh. “ Meˬsiˇya nehˬ-ehˇ taꞈ-eu maˬ keuˆ laˇ miˇ ehˇ taˬ dawˬ” oeˬ coeˇ oeˬ bawˬ-ahˇ haw.

▸ Gaˇ kawˆ 2, aˇ deuˆ 17, haw lahˬ

Yeˬhawˇbaˬ miˇ tsaˬ-ahˇ beh-awˇ Baˬlaˬdiˇsuˆ bi pyeuꞈ laˇ-euˬ heu naˇ, aˬ yawꞈ-ahˇ gaˬ-eu deuˬ-euˬ iˇ kahˇ bi pyeuꞈ-eu lehˇ meh. Miˬyehˇ neh noeˬ taˬ-euˬ jeˬ maˬ paˇ iˇ-aˬ siˬ. G’awˬ myahˇ maˬ g’eh-ehˇ Miˬyehˇ maˬ muiˬ-eu jeˬ-ahˇ laˆ byoˆ jiˇ-awˇ, aˬ yawꞈ-euˬ tsawˇ haˬ-ahˇ mˬ maˬ maˬ byaˆ zaˇ ziˇ bi dehꞈ g’eh meh.

▸ Gaˇ kawˆ 3, aˇ deuˆ 1

Saˬdaˬ mˬ taˆ g’aˬ k’ehˇ pyeuꞈ-awˇ, Miˬyehˇ-ahˇ puiˬ dahˬ beh-euˬ g’aˬ pyeuꞈ meh. Saˬdaˬ-euˬ dawˬ tsuiꞈ-aˬ, “laˆ tsoeˬ-eu g’aˬ” lehˇ meh. Tsawˇ myahˇ heu hmˬ za-euˬ heu naˇ, aˬ yawꞈ Yeˬhawˇbaˬ-ahˇ laˆ tsoeˬ-eu miˇ neh meh. Aˬ yawꞈ Miˬyehˇ-ahˇ ja bu-awˇ tsawˇ haˬ zaˬ-ahˇ muˇ juˇ juˇ-eu miˇ neh, aˬ yawꞈ-ahˇ Nehꞈ lehˇ jiˇ kuˇ-eu meh. Dawˬ tsuiꞈ naˇ, “ja bu-eu g’aˬ” lehˇ meh.

▸ Gaˆ kawˆ 3, aˇ deuˆ 4

Yeˬhawˇbaˬ miˇ tsaˬ-ahˇ maˬ beh mi naˆ-ehˇ, mˬ taˆ g’aˬ k’ehˇ deuˬ-ahˇ beh taˬ-euˬ myahˇ laˇ-euˬ meh. Mˬ taˆ g’aˬ k’ehˇ deuˬ-ahˇ mˬ taˆ bi jawˇ-eu lehˇ beh-euˬ meh. Aˬ yawꞈ maꞈ aˇ seh aˇ lam g’aˬ-ahˇ neh jawˇ-eu meh. (Pah mehˬ-eu 5:11) Aˬ yawꞈ maꞈ tsawˇ myahˇ baw-awˇ, tiˬ g’aˬ tiˇ g’aˬ maˬ duˇ leˇ-a. Taˬ aw-eu mˬ taˆ g’aˬ k’ehˇ deuˬ, tsawˇ haˬ zaˬ neh uˬ duˬ tahˬ-euˬ jeˬ-ahˇ laꞈ maˬ daˬ-a. Aˬ yawꞈ maꞈ-euˬ aˇ yaˬ hawˇ-eu gaˇ maˬ duˇ leˇ-a. Tiˬ deuˬ na, Yeˬhawˇbaˬ-euˬ nuiˇ mahˬ mehˬ shi mˇ-awˇ, tiˬ deuˬ na naˇ dawˬ tsaꞈ gaˬ gaˇ hawˇ-eu, miˇ tsaˬ k’oeˇ taˆ jawˇ-eu Miˬyehˇ gaˇ mˇ zaˬ deuˬ-ahˇ loꞈ piˇ-awˇ sheuˬ g’eh gaˇ mˇ-eu meh. Miˬyehˇ neh yaˇ k’aˬ daˇ-euˬ loꞈ-ehˇ mˇ caw gaˇ hawˇ-eu, tsaꞈ gaˬ-eu gaˇ-ahˇ g’aˬ biꞈ gaˇ mˇ-eu deuˬ jiˇ jawˇ-a siˬ. (Ja ceuˬ 34:7; Pah mehˬ-eu 14:6; 22:8, 9) Keuˆ laˇ-eu Aˬmaˬgeˬdoˬ guiˇ mˇ ngeh k’awꞈ, aˬ yawꞈ maꞈ Yeˬsuˇ nehˬ-ehˇ gm leˇ-eu meh.—Pah mehˬ-eu 16:14, 16; 19:14, 15.

▸ Gaˇ kawˆ 3, aˇ deuˆ 5; Gaˇ kawˆ 10 aˇ deuˆ 1

Aˬ dui neh k’aˇ noeˬ k’aˇ mˇ-euˬ jeˬ, Yeˬhawˇbaˬ-ahˇ maˬ tsaˬ-eu jeˬ pyeuꞈ naˇ, iˬ baˇ meh. Iˬ baˇ heu, Miˬyehˇ hawˇ-eu aˬ dui cawˬ cawˬ-eu jeˬ-ahˇ laˆ cawˆ-eu miˇ neh, heu-ahˇ bi yahˇ-eu g’aˇ duˬ, Miˬyehˇ zahˇ dawˬ k’oꞈ dawˬ hawˇ-eu, Jaˇliꞈ zahˇ biꞈ nehˬ taˬ-euˬ meh. Dahˬ beh ngeh, Yeˬhawˇbaˬ neh k’aˇ beh-euˬ jeˬ byah kuꞈ k’awꞈ, Aˬdaˬ hawˇ-eu Eˇbaˆ Yeˬhawˇbaˬ-euˬ dawˬ-ahˇ leuˇ-euˬ taꞈ naˇ, iˬ baˇ mˇ-euˬ miˇ neh, maˬ byah kuꞈ ni pyeuꞈ iˇ-awˇ, mawˬ iˇ-awˇ shiˇ-euˬ meh. Aˬ dui k’awꞈ aˬ yawꞈ nyaꞈ-ahˇ neh iˬ baˇ za-euˬ miˇ neh, mawˬ iˇ-awˇ ya shiˇ-eu meh.

▸ Gaˇ kawˆ 3, aˇ deuˆ 7; Gaˇ kawˆ 5, aˇ deuˆ 3

Aˬmaˬgeˬdoˬ heu, Saˬdaˬ-euˬ miˇ tsaˬ hawˇ-eu, maˬ muiˬ-eu jeˬ-ahˇ laˆ cawˆ-eu Miˬyehˇ-euˬ guiˇ pyeuꞈ meh.

▸ Gaˇ kawˆ 3, aˇ deuˆ 13; Gaˇ kawˆ 8, aˇ deuˆ 18

Miˬyehˇ-euˬ Miˇk’ahˬ heu naˇ, Yeˬhawˇbaˬ neh mˬ k’oeˇ taˆ beh taˬ-euˬ uˆ lahˇ-eu aˇ maꞈ pyeuꞈ meh. Heu laꞈ k’oeˇ, Yeˬsuˇ Sahˬ paˬ geuꞈ-awˇ uˆ lahˇ-eu meh. G’awˬ myahˇ maˬ g’eh-ehˇ, Yeˬhawˇbaˬ Miˇk’ahˬ heu-ahˇ zmˬ-awˇ, maˬ muiˬ-eu jeˬ dawˬ tawˆ luꞈ-ahˇ laˆ cawˆ jiˇ meh. K’oeˇ naˇ, Miˇk’ahˬ heu miˇ tsaˬ-ahˇ uˆ lahˇ le meh.

▸ Gaˇ kawˆ 3, aˇ deuˆ 14

Miˬyehˇ yawˬ jeˬ na luꞈ-euˬ jeˬ hu Yeˬsuˇ-ahˇ beh-euˬ meh. Yeˬhawˇbaˬ Yeˬsuˇ-ahˇ miˇ tsaˬ k’oeˇ taˆ bi oe-awˇ, tsawˇ haˬ zaˬ deuˬ-euˬ g’aˇ duˬ, bi shiˇ dah le-euˬ meh. Yeˬsuˇ sehꞈ gaˇ ya daˬ-awˇ tiˬ k’ehˬ naˇ, Yeˬhawˇbaˬ Yeˬsuˇ-ahˇ bi g’oꞈ dehꞈ laˇ-euˬ meh. Nymˬ-mˇ Yeˬsuˇ Miˬyehˇ-euˬ Miˇk’ahˬ laꞈ k’oeˇ Sahˬ paˬ geuꞈ-awˇ uˆ lahˇ luꞈ meh.

▸ Gaˇ kawˆ 4, aˇ deuˆ 2

Jaˇliꞈ Meˬsiˇya 483 k’oꞈ jiˇ taw paw doˆ laˇ meh lehˇ ehˇ taˬ-euˬ meh. Aˇ yamˬ heu B.C. 455-ahˇ neh dahˬ beh-awˇ, A.D. 29 k’oꞈ-ahˇ aˇ saˬ saˬ-eu meh. Meˬsiˇya A.D. 29 k’oꞈ-ahˇ doˆ laˇ-eu lehˇ, aˬ dui aˬ joˆ-ehˇ jahˇ neh siˬ nya-eu nga?

“Shiꞈ k’oꞈ, shiꞈ poˆ . . . koꞈ tseˇ nyiꞈ k’oꞈ shiꞈ poˆ” lehˇ, Jaˇliꞈ laꞈ k’oeˇ ehˇ taˬ-euˬ heu tiˬ gaˇ sawˇ uiˬ leꞈ ngeh, 483 k’oꞈ byah-eu meh. Aˇ yamˬ heu B.C. 455-ahˇ Neˬhaˬmiˇ Yeˬluˇsaˬlehˬ meuˬ tsoˆ muiˬ k’oꞈ laˇ ngeh dahˬ beh-eu meh. (Daˬyeˬlaˇ 9:25; Neˬhaˬmiˇ 2:1, 5-8) Aˬ dui B.C. 455 k’oꞈ-ahˇ neh dahˬ beh-awˇ 483 k’oꞈ gui g’eh laꞈ ngeh, A.D. 29 k’oꞈ-ahˇ laˇ keuˆ-eu meh. A.D. 29 k’oꞈ heu naˇ,  Yeˬsuˇ iˇ cuꞈ shawˇ-awˇ Meˬsiˇya pyeuꞈ iˇ-euˬ aˇ k’oꞈ meh.—Luˇkaꞈ 3:1, 2, 21, 22.

K’oeˇ naˇ, nyaˆ taꞈ shiꞈ k’oꞈ-euˬ gaˇ kawˆ Jaˇliꞈ laꞈ k’oeˇ paˇ ehˇ taˬ-euˬ meh. Shiꞈ k’oꞈ aˇ yamˬ heu laꞈ k’oeˇ, Meˬsiˇya A.D. 33-ahˇ bi sehꞈ-awˇ, A.D. 36 k’oꞈ-ahˇ Miˬyehˇ-euˬ Miˇk’ahˬ-euˬ muiˬ-eu gaˇ kawˆ, Yuˇdaˆ tsawˇ haˬ-ahˇ tehꞈ-ehˇ maˬ ngeuˇ-eu, tsawˇ jeuˬ tsawˇ ca dawˬ tawˆ luꞈ-ahˇ tsaꞈ gaˬ-euˬ meh.—Daˬyeˬlaˇ 9:24-27.

▸ Gaˇ kawˆ 4, aˇ deuˆ 7

Yeˬhawˇbaˬ Beh-euˬ yaw sahˇ pyeuꞈ-awˇ, Yeˬsuˇ-ahˇ yawˬ jeˬ na luꞈ-euˬ jeˬ hu beh-euˬ meh lehˇ Jaˇliꞈ mehˬ-eu meh. (Gawˇlawˇsehˇ 1:15, 16) Yeˬsuˇ baoˬ huiˬ dzehˬ dzehˬ-eu Miˬyehˇ maˬ ngeuˇ-a. Aˬ yawꞈ Miˬyehˇ nehˬ-ehˇ tiˬ di le lehˇ maˬ ehˇ haw-aˬ. Yeˬsuˇ ehˇ-eu “[ngaˬ Da-aˬ,] ngaˇ naˆ maˬ tseˇ huiˬ dzehˬ mahˇ dzehˬ-eu meh.”(Yoˇhaˬ 14:28; 1 Gawˇliˬtu 15:28) Zahˇ tiˬ deuˬ na-aˬ, smˇ g’aˬ tiˬ poeˬ miˬ yehˇ-euˬ gaˇ kawˆ-ahˇ, Miˬyehˇ tiˬ g’aˬ tehꞈ-ehˇ pyeuꞈ k’awꞈ smˇ g’aˬ baw-awˇ, teu naˇ-aˬ, aˬ da, zaˬ, muiˬ-eu shawˇ-eu yaw sahˇ meh lehˇ mehˬ-eu meh. Ehˇ k’awꞈ, “smˇ g’aˬ tiˬ poeˬ miˬ yehˇ” heu Jaˇliꞈ laꞈ k’oeˇ maˬ ahˇ-a. Heu naˇ mehˬ bahˬ-eu jeˬ pyeuꞈ meh.

Muiˬ-eu shawˇ-eu yaw sahˇ-aˬ, Miˬyehˇ-euˬ baoˬ meh. Baoˬ heu-ahˇ zmˬ-awˇ neh aˬ yawꞈ neh noeˬ taˬ-euˬ jeˬ-ahˇ mˇ-eu meh. Heu-aˬ, tsawˇ haˬ maˬ ngeuˇ-a. Yaw jeˬ ma jeˬ, dahˬ beh-euˬ Ka li zaˬ deuˬ, “muiˬ-eu shawˇ-eu yaw sahˇ Miˬyehˇ byah laˇ” ngeh, Yeˬhawˇbaˬ “yawˬ g’aˬ na luꞈ-euˬ k’oeˇ taˆ, ngaˬ-euˬ yaw sahˇ shehˬ daˆ nehˬ ma” lehˇ ehˇ-eu meh.—G’aˬk’ehˇ 2:1-4, 17.

▸ Gaˇ kawˆ 4, aˇ deuˆ 12; Gaˇ kawˆ 15 aˇ deuˆ 17

Ka li zaˬ maˇ diˇ deuˬ uˬ duˬ tahˬ ngeh, aˬ jeˬ miˇ neh laꞈ yaꞈ maˬ zmˬ-eu nga?

1.  Zahˇ k’awꞈ deuˬ laꞈ yaꞈ zmˬ-eu myahˇ laˇ-euˬ meh. Aˬ poeˬ aˬ bawˇ ziˇ-ahˇ neh lawˇ ciꞈ zaˬ deuˬ, Miˬyehˇ neh beh taˬ-euˬ jeˬ-ahˇ uˬ duˬ tahˬ-eu g’aˇ duˬ hawˇ-eu, zaˬ bi mehˇ laˇ-eu zahˇ jahˇ-eu g’aˇ duˬ, laꞈ yaꞈ-ahˇ zmˬ-eu meh. Yeˬsuˇ shiˇ dzeuˇ-euˬ 300 k’oꞈ byah laˇ ngeh keuˆ ni, Ka li zaˬ deuˬ uˬ duˬ tahˬ ngeh laꞈ yaꞈ-ahˇ maˬ zmˬ-a. Myahˇ laˇ ngeh, Loˇmaˆ-euˬ sahˬ paˬ Kawˇsaˬtehˆtiˬ Ka li zaˬ-euˬ zahˇ tsawˇ myahˇ bi doˆ-eu g’aˇ duˬ, laꞈ yaꞈ-ahˇ Ka li zaˬ lehˇ bi siˬ laˇ-eu myawˬ lehˇ laˆ pyeuꞈ-euˬ meh. Maˇ diˇ naˇ, Yeˬsuˇ nehˬ-ehˇ tiˬ jeˬ maˬ taꞈ-a. Paˇ dmˬ tiˬ dmˬ ehˇ-eu “laꞈ yaꞈ-ahˇ Ka li zaˬ saˇ ka maˬ keuˆ laˇ mi naˆ-ehˇ mawˇ nya-awˇ, Ka li zaˬ maˬ ngeuˇ-eu deuˬ-euˬ zahˇ-ahˇ k’awꞈ mawˇ nya-eu meh.” (New Catholic Encyclopedia)

2.    Yeˬsuˇ laꞈ yaꞈ k’oeˇ taˆ maˬ shiˇ-aˬ. Gaˬliˇ dawˬ “laꞈ yaꞈ”-ahˇ “zeuˇ liˬ” “k’awˇ zeuˇ” maˬ ngeuˇ naˇ, “aˇ bawˇ” lehˇ dawˬ yuˇ paˇ taˬ-euˬ meh. Paˇ dmˬ tiˬ dmˬ ehˇ-eu “Gaˬliˇ dawˬ [Jaˇliꞈ Yaw shuiꞈ] laꞈ k’oeˇ, k’awˇ zeuˇ nyiˬ zeuˇ nehˬ-ehˇ taꞈ leˇ-awˇ ehˇ keuˆ taˬ-euˬ tiˬ jeˬ-iˬ maˬ ahˇ-a.” Maˇ diˇ naˇ, Yeˬsuˇ zeuˇ liˬ k’oeˇ taˆ shiˇ-euˬ meh. (The Companion Bible)

3.  Aˇ baˇ hawˇ-eu tahˬ pahˬ aˬ ma mawˇ kawˇ zmˬ-awˇ uˬ duˬ tahˬ gaˇ, Yeˬhawˇbaˬ maˬ geuꞈ mawꞈ-a.—Doˆ-iˇ-eu 20:4, 5; 1 Gawˇliˬtu 10:14.

▸ Gaˇ kawˆ 5, aˇ deuˆ 12

Yeˬsuˇ aˬ yawꞈ-euˬ zaˬ lahˇ deuˬ-ahˇ, aˬ yawꞈ shiˇ gaˇ noeˬ mawˇ-eu mehˬ bawˬ jahˇ lehˇ ehˇ nehˬ-euˬ meh. Aˬ yawꞈ maꞈ yawˬ k’oꞈ na luꞈ Niˬsaˬ ba la 14 ngeh nah-ahˇ, mehˬ bawˬ heu jahˇ-eu meh. Heu nah-ahˇ Iˇsaˬleˬlaˆ tsawˇ haˬ k’awꞈ Baˇsaˬkaˬ bawˬ-iˬ jahˇ-euˬ meh. Mehˬ bawˬ heu jahˇ ngeh, yawˬ g’aˬ na luꞈ-euˬ mehˬ shi iˇ tsehˆ-eu kaˬ muˇ hawˇ-eu aˬ gaꞈ dzaˇ uiˇ heu naˇ, Yeˬsuˇ-euˬ g’awˇ mawˇ hawˇ-eu shiˬ-ahˇ ehˇ keuˆ mawꞈ-eu meh. Yeˬsuˇ nehˬ-ehˇ mˬ k’oeˇ taˆ uˆ lahˇ-eu deuˬ kaˬ muˇ dzaˬ-awˇ, aˬ gaꞈ dzaˇ uiˇ heu dawˇ-eu meh. Miˇ tsaˬ k’oeˇ taˆ ya jawˇ g’eh-eu deuˬ, yaw zeu baw-eu laꞈ k’oeˇ mehˬ bawˬ heu-ahˇ uiˬ laˇ k’awꞈ, kaˬ muˇ hawˇ-eu aˬ gaꞈ dzaˇ uiˇ heu-ahˇ maˬ dzaˬ maˬ dawˇ-a.

▸ Gaˇ kawˆ 5, aˇ deuˆ 21

Miˇ shuiꞈ dawˬ paˇ Jaˇliꞈ laꞈ k’oeˇ “saꞈ laˇ” lehˇ ehˇ-eu heu naˇ, (1) tsawˇ haˬ (2) jeˬ zaˬ maˬ ngeuˇ naˇ (3) tsawˇ haˬ hawˇ-eu jeˬ zaˬ-euˬ dehꞈ-eu jeˬ-ahˇ ehˇ mawꞈ-eu meh. Yaw jeˬ ma jeˬ:

• Tsawˇ haˬ. “Noˇaˬ-euˬ saˇ ka-ahˇ . . . iˇ cuꞈ-ahˇ neh ya buˬ iˇ-euˬ saꞈ laˇ yehꞈ laˇ tehꞈ meh.” (1Beˬtuˆluˆ 3:20, MS) Heu gaˇ “saꞈ laˇ” lehˇ ehˇ-eu heu naˇ, tsawˇ haˬ-ahˇ ehˇ mawꞈ-eu meh. Teu-aˬ, Noˇaˬ hawˇ-eu aˬ yawꞈ-euˬ miˬ zaˬ, k’oeˇ naˇ, aˬ yawꞈ-euˬ aˬ li smˇ g’aˬ hawˇ-eu aˬ tsu deuˬ pyeuꞈ meh.

•  Jeˬ zaˬ. “Iˇ cuꞈ laꞈ k’oeˇ k’aˇ dehꞈ k’aˇ jawˇ nya-eu jeˬ [“saꞈ laˇ,” MS] . . . byah laˇ-awˇ, yaw goˇ-ahˇ zaw-eu aˇ jiˇ deuˬ jaˬ lehˇ laꞈ k’oeˇ byah laˇ-awˬ lehˇ, Miˬyehˇ dawˬ biꞈ-euˬ meh. K’oeˇ naˇ, bawˇ tsahˬ jeˬ zaˬ [“saꞈ laˇ,” MS] deuˬ maˬ ehˇ, cu nya-eu jeˬ zaˬ yaw yah deuˬ maˬ ehˇ, jeˬ zaˬ k’aˇ ngeuˇ-eu jeˬ yaw huiˬ yaw nyiˇ dawˬ tawˆ luꞈ miˇ tsaˬ k’oeˇ taˆ jawˇ laˇ-awˬ lehˇ Miˬyehˇ dawˬ biꞈ ngeh, k’oeˇ loꞈ-ehˇ pyeuꞈ laˇ-euˬ meh.”—Aˇdahˬbeh-eu 1:20, 24.

• Tsawˇ haˬ hawˇ-eu jeˬ zaˬ-euˬ dehꞈ ziˇ. Yeˬhawˇbaˬ Moˇseˬ-ahˇ “nawˬ-ahˇ k’aˇ sehꞈ mawꞈ-eu tsawˇ haˬ [“nawˬ-euˬ saꞈ laˇ-ahˇ poˆ-eu” MS] deuˬ, maˬ paˇ dehꞈ meh” lehˇ ehˇ nehˬ-euˬ meh. (Doˆ-iˇ-eu 4:19) G’aˬ k’ehˇ Pawˇluˆ “naw maꞈ k’oeˇ taˆ aˬ yuiꞈ aˬ tsu geuꞈ-eu deuˬ-euˬ ehˇ dawˬ yaw muiˬ paˬ-ehˇ naˇ haˬ-awˬ. Aˬ yawꞈ maꞈ . . . naw maꞈ-euˬ saꞈ laˇ-ahˇ haw piˇ luꞈ-eu meh” lehˇ ehˇ-eu meh.—Heˬbyehˇ 13:17.

  K’oeˇ naˇ, tsawˇ haˬ tiˬ g’aˬ “saꞈ laˇ dawˬ tawˆ luꞈ” neh tiˬ jeˬ paˬ mˇ-eu lehˇ ehˇ-eu heu naˇ, aˬ yawꞈ nui ma keuˆ-awˇ k’aˇ g’eh nya gaˇ keuˆ ni mˇ gaˇ ehˇ-eu meh. (Maꞈtehˬ 22:37; Dawˬmehˬmehˬ-eu 6:5) “Saꞈ laˇ” lehˇ ehˇ-eu heu naˇ, dehꞈ-eu jeˬ-euˬ loˬ-eu jeˬ maˬ ngeuˇ naˇ, mehꞈ-eu jeˬ nehˬ-ehˇ taꞈ leˇ-awˇ neh jiˇ zmˬ-eu meh. Tsawˇ shiˇ maˬ ngeuˇ naˇ shiˇ-euˬ mawˇ do-ahˇ, shiˇ-euˬ saꞈ laˇ lehˇ jiˇ ehˇ nya-eu meh.—Bawˇtsahˬ 6:6; Dawˬdaˬ 23:2; Iˇsaˬyaˇ 56:11; Haˬgaiˇ 2:13.

▸ Gaˇ kawˆ 6, aˇ deuˆ 5; Gaˇ kawˆ 15 aˇ deuˆ 17

Heˬbyehˇ dawˬ hawˇ-eu Gaˬliˇ dawˬ “yaw sahˇ” lehˇ ehˇ-eu dawˬ heu, Miˇ shuiꞈ dawˬ paˇ Jaˇliꞈ laꞈ k’oeˇ dawˬ tsuiꞈ g’awˬ mya jeˬ-ehˇ yuˇ doˆ nya-eu meh. Heu dawˬ-aˬ, tsawˇ haˬ zaˬ-ahˇ maˬ mawˇ laˇ-eu tiˬ jeˬ na-ahˇ ehˇ keuˆ mawꞈ-eu meh. Yaw jeˬ ma jeˬ, jaˬ lehˇ, tsawˇ haˬ zaˬ hawˇ-eu jeˬ zaˬ g’awˇ-eu saꞈ, mˬ taˆ g’aˬ k’ehˇ, muiˬ-eu shawˇ-eu yaw sahˇ heu deuˬ pyeuꞈ meh. Muiˬ-eu shawˇ-eu yaw sahˇ Miˬyehˇ-euˬ baoˬ meh. Jaˇliꞈ tsawˇ haˬ shiˇ naˇ, tiˬ jeˬ paˬ dehꞈ yaꞈ-a siˬ lehˇ maˬ mehˬ-a.—1 Sahˬpaˬ 18:45; Ja ceuˬ 104:29; Maꞈtehˬ 12:43; Luˇkaꞈ 11:13.

▸ Gaˇ kawˆ 6, aˇ deuˆ 5; Gaˇ kawˆ 15 aˇ deuˆ 17

Geˬheˬnaˬ-ahˇ Aˬkaˬ-euˬ Jaˇliꞈ-ahˇ shiˬ buiˇ lah ma lehˇ geuꞈ taˬ-euˬ meh. Geˬheˬnaˬ heu naˇ, Yeˬluˇsaˬlehˬ meuˬ-euˬ dawˬ peh jaˆ-eu, jaˆ guˆ jaˆ meuˬ biˬ dzeh duˬ pyeuꞈ meh. Yeˬsuˇ-euˬ saˇ ka-ahˇ, jawˇ duˬ teu tsahˇ-ahˇ jeˬ zaˬ hawˇ-eu tsawˇ haˬ lawˬ muˇ-ahˇ yaw dehꞈ-ehˇ baꞈ puiˆ-awˇ k’ehˬ-a lehˇ maˬ ehˇ taˬ-aˬ. Teu miˇ neh, Geˬheˬnaˬ heu naˇ, shiˇ-euˬ tsawˇ haˬ-ahˇ mˬ maˬ maˬ byaˆ zaˇ ziˇ k’ehˬ-eu puiˆ-eu jawˇ duˬ pyeuꞈ meh lehˇ ehˇ-eu teu naˇ maˬ tsaˬ-a. Yeˬsuˇ Geˬheˬnaˬ-ahˇ bi biˬ dzeh gaˇ ya daˬ-eu deuˬ-ahˇ ehˇ keuˆ ngeh, laˆ cawˆ byoˆ jiˇ gaˇ ehˇ mawꞈ-eu meh.—Maꞈtehˬ 5:22; 10:28, MS.

▸ Gaˇ kawˆ 7, aˇ deuˆ 20

Heu-aˬ, Yeˬsuˇ zaˬ lahˇ deuˬ-ahˇ guiˬ lahˬ shaˇ mehˬ nehˬ ngeh, shaˇ-euˬ shaˇ dawˬ pyeuꞈ meh. Shaˇ dawˬ heu hmˬ-ahˇ Yeˬsuˇ-euˬ guiˬ lahˬ shaˇ dawˬ lehˇ kuˇ-eu meh. Yaw jeˬ ma jeˬ, Yeˬsuˇ aˬ dui-ahˇ heu loꞈ-ehˇ shaˇ lehˇ mehˬ-eu meh.

• “Nawˬ-euˬ tsawˇ myahˇ yaw zeu baw luꞈ-uˇ”

  Yeˬhawˇbaˬ aˬ yawꞈ-euˬ tsawˇ myahˇ-ahˇ, ja bu-eu jeˬ-ahˇ neh buˬ iˇ ni jahˇ luꞈ-uˇ lehˇ aˬ dui guiˬ lahˬ shaˇ. Heu naˇ, mˬ k’oeˇ taˆ hawˇ-eu miˇ tsaˬ k’oeˇ taˆ k’aˇ jawˇ-eu deuˬ, Miˬyehˇ-euˬ tsawˇ myahˇ-ahˇ yaw zeu bi baw-eu g’aˇ duˬ meh.

• “Nawˬ-euˬ Miˇk’ahˬ keuˆ le luꞈ-uˇ”

  Aˬ dui Miˬyehˇ-euˬ uˆ lahˇ-eu aˇ maꞈ Saˬdaˬ-euˬ haiˬ-eu miˇ tsaˬ-ahˇ laˆ cawˆ luꞈ-uˇ, miˇ tsaˬ-ahˇ uˆ lahˇ le luꞈ-uˇ, miˇ tsaˬ Baˬlaˬdiˇsuˆ bi pyeuꞈ laˇ luꞈ-uˇ lehˇ ya shaˇ-eu meh.

• “Nawˇ nui k’ahˇ shiˇ-eu jeˬ . . . miˇ tsaˬ k’oeˇ taˆ mˇ byah luꞈ-uˇ”

  Miˇ tsaˬ-ahˇ, Miˬyehˇ neh noeˬ taˬ-euˬ jeˬ byah laˇ luꞈ-uˇ lehˇ aˬ dui guiˬ lahˬ ya shaˇ-eu meh. Heu-aˬ, Yeˬhawˇbaˬ neh tsawˇ haˬ-ahˇ beh ngeh bi pyeuꞈ mawꞈ-euˬ loꞈ-ehˇ, ehˇ dawˬ naˇ haˬ-eu byah kuꞈ-eu tsawˇ haˬ deuˬ, Baˬlaˬdiˇsuˆ-ahˇ mˬ maˬ maˬ byaˆ zaˇ ziˇ bi dehꞈ-eu g’aˇ duˬ meh.

▸ Gaˇ kawˆ 8, aˇ deuˆ 2

Yeˬhawˇbaˬ tsawˇ haˬ zaˬ-ahˇ iˬ baˇ hawˇ-eu shiˇ-eu jeˬ-ahˇ neh bi buˬ iˇ-eu g’aˇ duˬ, ka k’oꞈ-eu jeˬ biꞈ nehˬ-euˬ meh. Ka k’oꞈ-eu jeˬ heu naˇ, dahˬ beh-euˬ tsawˇ haˬ Aˬdaˬ neh laˆ cawˆ-euˬ dehꞈ-eu jeˬ hawˇ-eu, tsawˇ haˬ zaˬ Miˬyehˇ nehˬ-ehˇ cawˬ cawˬ-eu jeˬ bi muiˬ k’oꞈ laˇ-eu g’aˇ duˬ, ya biꞈ-eu aˇ poeˬ pyeuꞈ meh. Yeˬhawˇbaˬ Yeˬsuˇ-ahˇ miˇ tsaˬ k’oeˇ taˆ bi oe-awˇ, iˬ baˇ zaˬ deuˬ-euˬ g’aˇ duˬ bi shiˇ dah le-euˬ meh. Yeˬsuˇ aˬ dui-euˬ g’aˇ duˬ aˬ yawꞈ-euˬ dehꞈ ziˇ lawˇ nehˬ le-euˬ miˇ neh, tsawˇ haˬ zaˬ byah kuꞈ k’oꞈ laˇ-awˇ, mˬ maˬ maˬ byaˆ zaˇ ziˇ dehꞈ-eu aˬ kawˬ-aˬ za-eu meh.

▸ Gaˇ kawˆ 8, aˇ deuˆ 21; Gaˇ kawˆ 9 aˇ deuˆ 13

Daˬyeˬlaˇ yaw huiˬ 4 laꞈ k’oeˇ maˬ keuˆ laˇ miˇ ehˇ taˬ dawˬ heu, Miˬyehˇ aˬ yawꞈ-euˬ Miˇk’ahˬ 1914 k’oꞈ-ahˇ bi uˆ lahˇ-eu lehˇ aˬ dui-ahˇ bi siˬ laꞈ-eu meh.

Maˬ keuˆ laˇ miˇ ehˇ taˬ dawˬ: Yeˬhawˇbaˬ sahˬ paˬ Neˬbuˬkaˬneˬzaˬ-ahˇ, maˬ keuˆ laˇ miˇ ehˇ taˬ dawˬ tiˬ hmˬ yuꞈ maˆ bi maˆ mawˇ-euˬ meh. Teu-aˬ, aˇ bawˇ bawˇ ma tiˬ bawˇ bi tuˇ lawˇ-eu gaˇ kawˆ meh. Aˇ bawˇ teu bawˇ maˬ bi huiˬ laˇ-eu g’aˇ duˬ, aˇ bawˇ dawˬ pehˬ-ahˇ shmˇ caˆ hawˇ-eu guiˬ caˆ neh lahˇ cuꞈ-awˇ, “shiꞈ k’oꞈ” bi jaˆ-eu lehˇ maˆ mawˇ-euˬ meh. Shiꞈ k’oꞈ dzeuˇ naˇ, aˇ bawˇ k’oeˇ tiˬ poˆ paˇ huiˬ laˇ-eu meh.—Daˬyeˬlaˇ 4:1, 10-16.

Heu aˬ jeˬ-ahˇ ehˇ mawꞈ-eu nga?: Aˇ bawˇ heu naˇ, Miˬyehˇ-euˬ uˆ lahˇ-eu jeˬ-ahˇ ehˇ mawꞈ-eu meh. Yeˬhawˇbaˬ Yeˬluˇsaˬlehˬ meuˬ-euˬ sahˬ paˬ-ahˇ g’awˬ mya k’oꞈ zmˬ-awˇ, Iˇsaˬleˬlaˆ tsawˇ jeuˬ-ahˇ bi uˆ lahˇ-euˬ meh. (1 Laˬsaˬbaˬ 29:23) Ehˇ k’awꞈ, sahˬ paˬ teu deuˬ Miˬyehˇ-ahˇ saˇ jaˇ peuˬ-euˬ miˇ neh, aˬ yawꞈ maꞈ-euˬ uˆ lahˇ-eu jeˬ aˇ saˬ saˬ-euˬ meh. Yeˬluˇsaˬlehˬ meuˬ B.C. 607-ahˇ bi laˆ cawˆ ngeh, “shiꞈ k’oꞈ”-euˬ aˇ yamˬ dahˬ beh-euˬ meh. (2 Sahˬpaˬ 25:1, 8-10; Yeˬsaˬgeˬlaˇ 21:25-27) Yeˬsuˇ “Yeˬluˇsaˬlehˬ meuˬ-aˬ, aˬ cawˬ tsawˇ jeuˬ neh bi nawˬ pahˬ tehꞈ-a. Aˬ cawˬ tsawˇ jeuˬ k’oeˇ deuˬ-euˬ aˇ yamˬ maˬ jiˇ k’oeˇ keuˆ ni, bi nawˬ pahˬ taˬ tehꞈ-a” lehˇ ehˇ ngeh, “shiꞈ k’oꞈ” aˇ yamˬ-ahˇ ehˇ keuˆ mawꞈ-eu meh. (Luˇkaꞈ 21:24) Teu miˇ neh,  “shiꞈ k’oꞈ”aˇ yamˬ heu Yeˬsuˇ miˇ tsaˬ-ahˇ jawˇ ngeh maˬ jiˇ-aˬ siˬ. Yeˬhawˇbaˬ “shiꞈ k’oꞈ” aˇ yamˬ jiˇ neh tehꞈ-ehˇ Sahˬ paˬ tseˇ ma lehˇ saˇ jaˇ dzaˬ taˬ-euˬ meh. Sahˬ paˬ yaw shuiꞈ Yeˬsuˇ uˆ lahˇ ngeh, Miˬyehˇ-euˬ tsawˇ haˬ deuˬ-ahˇ aˬ myah luꞈ guiˬ lahˬ biꞈ-eu meh.—Luˇkaꞈ 1:30-33.

“Shiꞈ k’oꞈ” aˇ myah keuˆ ni myahˇ-eu nga?: “Shiꞈ k’oꞈ” aˇ yamˬ heu 2,520 k’oꞈ byah-eu meh. Aˬ dui B.C. 607 k’oꞈ-ahˇ neh dahˬ beh-awˇ sawˇ g’eh leꞈ ngeh, 1914 k’oꞈ-ahˇ 2,520 k’oꞈ taˆ lehˇ byah leˇ-eu meh. 1914 k’oꞈ-ahˇ Yeˬhawˇbaˬ Yeˬsuˇ-ahˇ tseˇ-awˇ, mˬ k’oeˇ taˆ jaˆ-eu Miˬyehˇ-euˬ Miˇk’ahˬ-ahˇ Sahˬ paˬ bi geuꞈ-euˬ meh.

Naˬ ba 2,520 k’oꞈ heu aˬ dui aˬ gaˇ neh yuˇ laˬ iˇ-euˬ nga? Aˇ yamˬ smˇ k’oꞈ tiˬ paˆ 1,260 nah byah leˇ-eu lehˇ Jaˇliꞈ ehˇ-eu meh. (Pah mehˬ-eu 12:6, 14) Smˇ k’oꞈ tiˬ paˆ nyiˬ poˆ naˇ, “shiꞈ k’oꞈ” byah laˇ-eu miˇ neh, “shiꞈ k’oꞈ” aˇ yamˬ heu naˇ, 2,520 nah byah-eu meh. Maˬ keuˆ laˇ miˇ ehˇ taˬ dawˬ-euˬ zahˇ “tiˬ nah dah zaˇ tiˬ k’oꞈ” pyeuꞈ-eu miˇ neh, 2,520 nah heu naˇ 2,520 k’oꞈ pyeuꞈ-eu meh.—Bawˇtsahˬ 14:34; Yeˬsaˬgeˬlaˇ 4:6.

▸ Gaˇ kawˆ 8, aˇ deuˆ 23

“Huiˬ dzehˬ mahˇ dzehˬ-eu mˬ taˆ g’aˬ k’ehˇ” lehˇ ehˇ-eu heu naˇ “mˬ taˆ g’aˬ k’ehˇ deuˬ-euˬ aˬ yuiꞈ”-ahˇ ehˇ mawꞈ-eu meh. Jaˇliꞈ huiˬ dzehˬ-eu mˬ taˆ g’aˬ k’ehˇ tiˬ g’aˬ-ahˇ tehꞈ-ehˇ ehˇ keuˆ-eu meh. Aˬ yawꞈ-euˬ tsawˇ myahˇ Miˇkeˬlaˇ lehˇ meh.—Daˬyeˬlaˇ 12:1; Yuˇdaˆ 9.

Pah mehˬ-eu 12:7-ahˇ “Miˇkeˬlaˇ hawˇ-eu aˬ yawꞈ-euˬ mˬ taˆ g’aˬ k’ehˇ deuˬ byaˆ yahˬ k’oeˇ mawˇ-ahˇ deuˆ-awˇ, byaˆ yahˬ k’oeˇ mawˇ g’eh, aˬ yawꞈ-euˬ mˬ taˆ g’aˬ k’ehˇ deuˬ sheuˬ-awˇ deuˆ-euˬ meh” lehˇ ehˇ taˬ-euˬ meh. Pah mehˬ-eu sahˬ boꞈ, Miˬyehˇ-euˬ guiˇ maꞈ-ahˇ Sheuˬ g’eh-eu g’aˬ Yeˬsuˇ meh lehˇ ehˇ-eu meh. Teu miˇ neh, Miˇkeˬlaˇ heu naˇ, Yeˬsuˇ-euˬ tsawˇ myahˇ nyaˆ taꞈ tiˬ myahˇ pyeuꞈ meh.—Pah mehˬ-eu 19:14-16.

▸ Gaˇ kawˆ 9, aˇ deuˆ 4

Dawˬ heu dawˬ naˇ, Miˬyehˇ-euˬ Miˇk’ahˬ Saˬdaˬ-euˬ miˇ tsaˬ-ahˇ laˆ cawˆ-eu keuˆ laˇ ngeh jaˆ luꞈ-eu aˇ yamˬ-ahˇ ehˇ mawꞈ-eu meh. Jaˇliꞈ laꞈ k’oeˇ aˇ yamˬ heu yamˬ-ahˇ, yawˬ dawˬ yawˬ neh jiˇ paˇ zmˬ taˬ-euˬ meh. Yaw jeˬ ma jeˬ, “aˇ saˬ saˬ-eu” hawˇ-eu, “tsawˇ haˬ-euˬ Zaˬmaˇ zaꞈ le-eu” lehˇ meh. (Maꞈtehˬ 24:3, 27, 37) “Aˇ saˬ saˬ-eu aˇ nah aˇ yamˬ” heu, 1914 k’oꞈ-ahˇ Miˬyehˇ-euˬ Miˇk’ahˬ uˆ lahˇ dahˬ beh-euˬ gaˇ neh dahˬ beh-awˇ, Aˬmaˬgeˬdoˬ Saˬdaˬ-euˬ miˇ tsaˬ-ahˇ laˆ cawˆ ngeh, aˇ saˬ saˬ-eu meh.—2 Tiˆmoˇseˬ 3:1; 2 Beˬtuˆluˆ 3:3.

▸ Gaˇ kawˆ 9, aˇ deuˆ 5

Miˬyehˇ shiˇ-euˬ deuˬ-ahˇ bi g’oꞈ dehꞈ laˇ gaˇ, g’oꞈ dehꞈ laˇ-eu jeˬ lehˇ kuˇ-eu meh. Jaˇliꞈ heu-ahˇ g’oeˬ poˆ ehˇ keuˆ taˬ-euˬ meh. Eˇliˇyaˆ, Eˇliˇshehˇ, Yeˬsuˇ, Beˬtuˆluˆ, Pawˇluˆ, heu deuˬ, shiˇ-euˬ deuˬ-ahˇ laˆ dehꞈ haw-euˬ meh. Zahˬ leˇ paˬ-ehˇ g’eh-eu jeˬ heu naˇ, Miˬyehˇ-euˬ baoˬ baˬ da neh pyeuꞈ leˇ nya-eu meh. Yeˬhawˇbaˬ “tsawˇ muiˬ tsawˇ doeˇ” deuˬ-ahˇ, miˇ tsaˬ k’oeˇ taˆ tiˬ poˆ paˇ bi g’oꞈ dehꞈ laˇ ma lehˇ saˇ jaˇ dzaˬ taˬ-euˬ meh. (G’aˬk’ehˇ 24:15) Jaˇliꞈ mˬ taˆ g’oꞈ dehꞈ leˇ-eu deuˬ-ahˇ jiˇ ehˇ keuˆ taˬ-euˬ meh. Miˬyehˇ neh tseˇ-euˬ maˬ ngeuˇ naˇ tsiˇ lehꞈ-euˬ deuˬ g’oꞈ dehꞈ laˇ ngeh, Yeˬsuˇ nehˬ-ehˇ mˬ taˆ jawˇ leˇ-eu meh.—Yoˇhaˬ 5:28, 29; 11:25; Piˇliˇpiˆ 3:11; Pah mehˬ-eu 20:5, 6.

▸ Gaˇ kawˆ 9, aˇ deuˆ 13

Maw loˬ ja maw heu naˇ, nehꞈ-ahˇ taꞈ-eu jeˬ pyeuꞈ meh. Nehꞈ deuˬ naˇ, tsawˇ haˬ-ahˇ Miˬyehˇ-euˬ dawˬ maˬ bi naˇ haˬ ni jahˇ-eu meh. Tsawˇ haˬ shiˇ naˇ mawˇ do laꞈ k’oeˇ neh yaw sahˇ doˆ iˇ-awˇ, baoˬ ahˇ-eu nehꞈ pyeuꞈ iˇ meh lehˇ ehˇ-eu mehˬ bahˬ-eu dawˬ-ahˇ jah-eu miˇ neh, tsawˇ haˬ g’awˬ mya ni, shiˇ dzeuˇ-euˬ deuˬ nehˬ-ehˇ ngehˬ cawˬ-eu g’aˇ duˬ, nyiˇ paˬ shaˆ ma hawˇ-eu laꞈ kawˆ haw-eu deuˬ-ahˇ g’oe-eu meh. Maˬ g’oe ni ngehˬ cawˬ-eu deuˬ jiˇ jawˇ-eu meh. K’oeˇ naˇ, nah muiˬ tseˇ-eu, paiˬ haw-eu, yuꞈ maˆ maˆ haw-eu, laˆ loˆ laˆ tsehˆ haw-eu deuˬ jiˇ paˇ jawˇ-a siˬ.  Tsawˇ shiˇ yaw bui tiˬ gaˇ na k’awꞈ nehꞈ nehˬ-ehˇ taꞈ leˇ-eu jeˬ mˇ-eu meh. Aˬ yawꞈ maꞈ shiˇ-euˬ deuˬ-ahˇ myawˬ gahˬ dawˆ ahˇ nehˬ-eu, myahˇ laˇ naˇ guiˬ lahˬ shaˇ nehˬ-eu, lmˬ bymˇ laˆ saˆ nehˬ-eu lawˬ muˇ jahˇ-eu meh. Nymˬ-mˇ iˬ nah nehꞈ nehˬ-ehˇ taꞈ-eu gaˇ kawˆ, paˇ dmˬ hawˇ-eu aˇ baˇ-ahˇ maˬ ehˇ, tiˬ biˬ hawˇ-eu dawˬ caˇ-ahˇ maˬ ehˇ, tiˬ jeˬ maˬ ngeuˇ-eu loꞈ-ehˇ ya mawˇ-eu meh.—Gaˬlaˬtiˆ 5:20; Pah mehˬ-eu 21:8.

▸ Gaˇ kawˆ 10, aˇ deuˆ 10; Gaˇ kawˆ 16, aˇ deuˆ 4

Yeˬhawˇbaˬ baoˬ huiˬ dzehˬ-eu Miˬyehˇ pyeuꞈ-awˇ, boeˬ boeˬ luˆ luˆ dawˬ tawˆ luꞈ-ahˇ beh-euˬ meh. (Pah mehˬ-eu 15:3) Aˬ yawꞈ yawˬ jeˬ na luꞈ-ahˇ beh-euˬ Yaw sahˇ pyeuꞈ-eu miˇ neh, huiˬ dzehˬ-eu uˆ lahˇ-eu baoˬ ahˇ-awˇ, yawˬ jeˬ na luꞈ-ahˇ uˆ lahˇ-eu aˬ kawˬ-aˬ jaˆ-eu meh. (Ja ceuˬ 24:1; Iˇsaˬyaˇ 40:21-23; Pah mehˬ-eu 4:11) Yeˬhawˇbaˬ aˬ yawꞈ neh beh taˬ-euˬ yawˬ jeˬ na luꞈ-ahˇ zahˇ bi jaˆ-awˇ, yawˬ deuˬ yawˬ-ahˇ tseˇ-awˇ bi uˆ lahˇ-eu baoˬ jiˇ jaˆ-eu meh. Aˬ dui Miˬyehˇ-ahˇ gaˬ-awˇ ehˇ dawˬ-ahˇ naˇ haˬ naˇ, aˬ yawꞈ-euˬ huiˬ dzehˬ-eu uˆ lahˇ-eu baoˬ-ahˇ g’aˬ biꞈ gaˇ duˇ-eu meh.—1 Laˬsaˬbaˬ 29:11.

▸ Gaˇ kawˆ 11, aˇ deuˆ 10

Zaˬ laˆ dzeh-eu lehˇ ehˇ-eu heu naˇ, uˬ maˆ laꞈ k’oeˇ ahˇ-eu zaˬ-ahˇ diˇ daˬ-ehˇ laˆ sehꞈ gaˇ ehˇ mawꞈ-eu meh. Maˬ yehˆ maˇ yehˆ-ehˇ hawˇ-eu, aˬ ma hawˇ-eu zaˬ g’aˬ maˬ loˆ maˬ shaˆ-ehˇ g’eh-eu miˇ neh pyeuꞈ laˇ gaˇ ehˇ mawꞈ-eu maˬ ngeuˇ-a. Zaˬ pi leˇ shaw-euˬ naˇ, g’awˇ mawˇ laꞈ k’oeˇ-euˬ aˇ sehˇ maˬ paˇ ngeuˇ-ehˇ, tsawˇ haˬ lehˇ sawˇ nya laˇ-euˬ meh. Teu miˇ neh, zaˬ laˆ dzeh-eu heu naˇ, tsawˇ haˬ-ahˇ sehꞈ gaˇ duˇ-eu meh.

▸ Gaˇ kawˆ 13, aˇ deuˆ 5

Shiˬ dawˆ-eu heu naˇ, naˇ gawˇ laˆ saˆ-eu paw nehˬ-ehˇ taꞈ leˇ-awˇ shiˬ maˬ ngeuˇ naˇ, shiˬ laꞈ k’oeˇ ahˇ-eu tiˬ jeˬ na mawˇ do-ahˇ dawˆ ahˇ gaˇ ehˇ mawꞈ-eu meh. Shiˬ teu naˇ, yawˬ ha-euˬ mawˇ do-ahˇ neh yuˇ doˆ taˬ-euˬ shiˬ, maˬ ngeuˇ naˇ aˬ cawˬ-euˬ shiˬ k’awꞈ  pyeuꞈ nya meh. Shiˬ laꞈ k’oeˇ, shiˬ shiˬ uiˇ, shiˬ shiˬ neˇ, shiˬ shiˬ pyuˇ, shiˬ tsiˇ lehˇ heu oeˬ jeˬ ahˇ-eu meh.

▸ Gaˇ kawˆ 13, aˇ deuˆ 13

Jaˇliꞈ laꞈ k’oeˇ ‘mehˬ-eu tsoˆ-eu’ lehˇ ehˇ-eu heu naˇ, diˬ gaˇ tehꞈ-ehˇ ehˇ-eu maˬ ngeuˇ-a. Ehˇ mawˇ nehˬ-eu, mehˬ nehˬ-eu, laˆ tsaˬ nehˬ-eu gaˇ jiˇ ehˇ keuˆ mawꞈ-eu meh. Yeˬhawˇbaˬ tsawˇ haˬ-ahˇ mehˬ ngeh, tiˬ jawˇ-iˬ yaw haiˬ jeˬ maˬ zmˬ haw-aˬ. (Dawˬdaˬ 4:1, 2) Yeˬhawˇbaˬ aˬ da aˬ ma deuˬ-euˬ g’aˇ duˬ, dzaw geuꞈ paˬ-ehˇ g’eh-eu jeˬ aˇ baˇ baˇ mawˇ nehˬ-euˬ meh. Yeˬhawˇbaˬ jawˇ gaˇ neh oe-euˬ mehˬ-eu tsoˆ-eu jeˬ heu naˇ, gaˇ dahˇ tsoeˬ dui dui-eu miˇ neh, tsawˇ haˬ zaˬ deuˬ ya leˇ-eu meh. (Dawˬdaˬ 12:1) Yeˬhawˇbaˬ aˬ yawꞈ-euˬ zaˬ lahˇ deuˬ-ahˇ gaˬ-awˇ dzaw nehˬ-eu meh. Maˬ muiˬ-eu nui noeˬ deuˬ-ahˇ laˆ paˇ-awˇ, aˬ yawꞈ nui ma tsaˬ-eu jeˬ-ahˇ noeˬ nya mˇ nya ni caw ba nehˬ-eu g’aˇ duˬ, nui noeˬ nui duˇ biꞈ-eu meh. Aˬ da aˬ ma deuˬ zaˬ-ahˇ mehˬ nehˬ tsoˆ nehˬ ngeh, aˬ jeˬ miˇ neh ehˇ dawˬ ya naˇ haˬ-eu lehˇ siˬ leˇ ni ya caw ba nehˬ-eu meh. Aˬ da aˬ ma deuˬ, zaˬ Yeˬhawˇbaˬ hawˇ-eu Jaˇliꞈ-ahˇ gaˬ-awˇ, Jaˇliꞈ zahˇ-ahˇ g’oˆ shaw nya ni ya mehˬ nehˬ-eu meh.

▸ Gaˇ kawˆ 14, aˇ deuˆ 13

Nehꞈ deuˬ naˇ mˬ taˆ g’aˬ k’ehˇ yaw doeˇ deuˬ meh. Aˬ yawꞈ maꞈ maˬ mawˇ laˇ-eu doeˇ-eu yaw sahˇ deuˬ pyeuꞈ-awˇ, tsawˇ haˬ taꞈ-ehˇ baoˬ ahˇ dzehˬ-eu meh. Mˬ taˆ g’aˬ k’ehˇ deuˬ Miˬyehˇ-euˬ dawˬ-ahˇ maˬ naˇ haˬ-eu heu neh, Miˬyehˇ-ahˇ muiˇ-eu g’aˬ bi pyeuꞈ laˇ ngeh, nehꞈ pyeuꞈ iˇ-euˬ meh. (Aˇdahˬbeh-eu 6:2; Yuˇdaˆ 6) Aˬ yawꞈ maꞈ Saˬdaˬ nehˬ-ehˇ gm leˇ-awˇ, Yeˬhawˇbaˬ-ahˇ laˆ tsoeˬ-eu meh.—Dawˬmehˬmehˬ-eu 32:17; Luˇkaꞈ 8:30; G’aˬk’ehˇ 16:16; Yaˬkoˆ 2:19.

▸ Gaˇ kawˆ 16, aˇ deuˆ 4