Woji ŋle 22 Décembre 1929, le Noville le kɔxwi ɖeka ci mɛ yí agble alo elannyixu vovovo amashiɖekɛ le, yí esɔ Bastogne Ardennes Belgique tɔ gbɔ. Ŋɖo ŋwi anyi vihwɛ mɛ hwenu yí ŋyinɔ agble mɛ alo elannyixu anyi jilawo tɔ koɖo anyi jilawo. Nyɛ koɖo nɔvinyɛ Raymond, ɖenɔ nyibu nɔshu koɖo alɔ ŋkeke ɖeka duu yí gbewanɔ edɔ doju yí aɖe jinukuwo. Mɛ ciwo yí le mìwo kɔxwi lɔ mɛ wanɔ edɔ doju, wodonɔ fi nɔ wowonɔnɔwo keŋ sɔ kpenɔdo wowonɔnɔwo nu.

Emille koɖo Alice ciwo yí nyi anyi jilawo, nyi Katolikitɔ teŋwo. Woyinɔ Cɔci kwɛshilagbe ɖekaɖeka duu. Vɔ le 1939 han mɛɔ, emɔɖetɔ ɖekawo ciwo yí so Angleterre va mìwo kɔxwi lɔ mɛ yí na wema ɖeka danyɛ ci ji woŋwlɛ do mɔ Consolation. (eyi woyɔnɔ gbɛ mɔ Nyɔ!) Zeɖeka kakaɔ, danyɛ kpɔɛ mɔ enyɔ ciwo yí le enyɔdrawema lɔ mɛ nyi nyɔnɔnwi, eyi etɔ Bibla hlɛnhlɛn. Ci emi Cɔci yiyiɔ, mìwo xwexatɔwo ciwo mìnyi xlɔ koɖowo fɔngu do mì ji sugbɔ. Woʒin danyɛ ji mɔ lé kpɔtɔ anɔ Katoliki mɛ, wonunɔ nyɔ lɔwo keke evatrɔnɔ aɖehwlɛnhwlɛn sɛnŋsɛnŋ nɔ wo.

Ŋsenɔ vevi sugbɔ nɔ ŋkpɔ wowakɔ nu do danyɛ nu sɛnŋsɛnŋɖe ahan. Ecɛ dɔ ŋtɔ kpekpedonu jiji so Mawu gbɔ zeɖeka, eyi ŋwa gbedoɖa ci nu ŋxo nuxu so le tɔtɔmɛ nɔ nyɔta cɛ so ji mɛ nɔ Yehowa mɔ yi le kpedo danyɛ nu. Ci ŋkpɔ lé mìwo xwexatɔwo cikɔ yumɛ nɔ danyɛ do vaɖo te ɔ, anyi ji ɖɔ koɖo jijɔ. Ŋvakando ji mɔ Yehowa nyi “gbedoɖa setɔ.”

Allemagne Nazitɔwo vaje Belgique tɔwo ji le 10 Mai 1940 mɛ, yí nya amɛwo do gbe. Mìwo xomu shi yi France fɔde. Ci mìshi yikɔɔ,  mìgbevayi do ta ahwa mɛ, yí enyi Allemagne sɔjawo yí wakɔ ahwa koɖo France sɔjawo.

Ci mìvatrɔ va fini mìlé bo doɔ, mìkpɔ mɔ wolɔ mìwo nu sugbɔtɔwo. Mìwo vu, Bobbie ɖekɛ mìvakpɔ le nɔ yí edo ozɔn nɔ mì. Enu ciwo yí jɔ lɔ na ŋbiɔ nyɛɖeki se mɔ, nyi yí na ahwa koɖo efunkpekpe li ma?’

Le hwenu ŋtɔ́wo mɛɔ, nɔviŋsu egbejinɔtɔ Emile Schrantz, a ci yí nyi emɔdetɔ yí gbenyi hamɛmɛshinshin vajinɔ mì kpɔ yí edonɔ ŋsɛn mì sugbɔ. Ézan Bibla yí sɔ dre ŋci yí taɖo yí efunkpekpewo li yí gbena ɖoŋci nɔ enyɔ sugbɔtɔ ciwo ŋbiɔnɔse so agbe lɔ nu. Ŋtekpɔ yí vale kacaca nywi mɛ koɖo Yehowa yí ŋvakando ji mɔ lɔnlɔn Mawu enyi.

Gbɔxwe woavami ahwa lɔ wawa can ɔ, mìwo xomu kpɔtɔ kannɔ seŋ koɖo kunuɖetɔ kpɛtɛwo. Le août 1943 mɛɔ, nɔviŋsu Ozé-Nicolas Minet vaji mì kpɔ le mìwo boji lɔ yí na nuxu ɖeka. Ébiɔse mɔ, “Mi yí ji mɔ yeawa ʒinʒindoshimɛɔ?” Edanyɛ kɔ alɔ yí nyɛ can nyɛŋ kɔ alɔ. Mìwa ʒinʒindoshimɛ le etɔ hwɛhwɛ ɖeka ci yí sɔ mìwo boji lɔ gbɔ mɛ.

Le Décembre 1944 mɛɔ, Allemagne hwakɔn lɔ wa amɛjijeje kpɛtɛkpɛtɛtɔ nɔ xexeɛ mɛ hwa amɛvetɔ lɔ koɖo eju ciwo yí le weɖoxɔxu nɔ Europe ci woyɔnɔ mɔ Ardennes-wo hwawawa. Mìle fini wowakɔ ahwa lɔ le, mìbe do mìwo gumɛxɔ ɖeka mɛ keke nanɔ wleci ɖeka han. Gbeɖeka ci ŋjikɔ ana ŋɖuɖu mìwo lanwoɔ, woda bɔnŋbu ɖeka yí edahɛn nuwo kpeɖekpeɖe le boji lɔ, yí fo tamɛ nɔ elanwo nyixu lɔ. Amerika sɔja ɖeka ci yí sɔŋ gbɔ do axwa yɔŋ mɔ, “mlɔanyi!” eyi ŋshi ju yí vayi mlɔanyi do axa ni, yí esɔ yi hwakuku sɔ cɔn ta nɔŋ keŋ sɔ glɔn ta nɔŋ.

Le ahwa lɔ goduɔ, mìwa toto keŋ vaɖo kacaca koɖo hamɛ ci yí le Liège, ci yí le kpeci 90 han le tagbe nɔ mì. Ci hwenuwo va yikɔɔ, mìsun ji yí vaɖo gbɛbɔbɔ hwɛhwɛ ɖeka do Bastogne yí kplanɔ nu. Ŋtɔ edɔwawa le tagajɔjɔ dɔwaxu yí emɔ hun nɔŋ yí ŋkpla ese. Yí le yiyi mɛɔ, ŋwa dɔ le acɛkpakpa lɔ dɔwaxu ci yí le mìwo tɔxu. Le 1951 mɛɔ, mìwa toto yí awa ekán lɔ mɛ takpekpe hwɛhwɛ ɖeka le Bastogne. Amɛ sanŋdi ɖeka han yí va nɔtɔxu, yí nɔvinyɔnu Elly Reuter, ci yí nyi emɔɖetɔ ci  mɛ ezo le sugbɔ can le wo mɛ. Éku keke kpeci 50 han yí va takpekpe lɔ. Dejinjin o, mìtɔ lɔnlɔn ɖoɖo nɔ mìwonɔnɔwo yí ɖogbe nɔ mìwonɔnɔwo mɔ mìaɖe nɔnɔ. Woyɔ Elly mɔ le va Gileadi Suklu le Etats-Unis. Éŋwlɛ wema ɖaɖa xexeɛ keŋkeŋ mɛ dɔwaxu gangantɔ lɔ yi dre enu ci yí taɖo egbe mɔ yedayi nɔ wo. Nɔviŋsu Knorr, ci yí le ŋkɔ nɔ Yehowa mɛwo dɔ lɔ hwenɔnu ɖoŋci ni koɖo xomɛvu mɔ, taŋfuin gbeɖekaɔ, yɛ koɖo asuɔ avayi Gileadi suklu lɔ. Mìɖe nɔnɔ le Février 1953 mɛ.

Lé exwe ŋtɔ́ lɔ ke mɛɔ, nyɛ koɖo Elly yi Société Du Monde Nouveau takpekpegan ɖeka ci wowa le Yankee Stadium, le New York mɛ. Ŋdogo koɖo nɔvi ɖeka, ci yí kpɔ edɔ nywi ɖeka nɔŋ yí yɔŋ mɔ nyɛŋ le va Etats-Unis. Ci mìsɔ nyɔ lɔ do alɔ mɛ nɔ Yehowa le gbedoɖa mɛɔ, nyɛ koɖo Elly sɔ gbeta mɔ, mìdayi o keŋ atrɔyi Belgique yí ado alɔ gbɛbɔbɔ hwɛhwɛ ci mɛ yí eŋɛnywidratɔ amɛ́wo han le le Bastogne. Le exwe ci yí kplɔɛdo mɛɔ, mìxɔ shicu ɖeka, eyi nyi mìwo vi Serge ci mì ji. Ewa ŋshishi mɔ, le xwe amadrɛ goduɔ, Serge ble yí ku. Mìse vevi sugbɔ yí nu lé mìsekɔ vevi do nɔ Yehowa le gbedoɖa mɛ, yí fɔnfɔnsoku mɔkpɔkpɔ lɔ do ŋsɛn mì.

Le Octobre 1961 ɔ, ŋkpɔ dɔ ɖeka ci na wanɔ na nɔ hwenu kleŋ ɖe keŋ akpɔ emɔ awa emɔɖeɖedɔ lɔ. Vɔ le gbenɔgbe lɔ keɔ, alɔjedɔjikpɔgbɛ mɛ tɔ ɖeka ci yí le Belgique yɔŋ le telefonu ji. Ébiɔŋ se mɔ nyɛŋ le gbesɔsɔ yí atɔ ekán lɔ mɛ hamɛwo jijikpɔdɔ lɔ wawa ma. Ŋbiɛse mɔ, “Mìatɛnŋ’ atɔ emɔɖeɖe dɔ lɔ ji gbɔxwe atɔ edɔ lɔ wawa ma?” Éxɔgbe nɔŋ. Ci mìwa mɔɖeɖe dɔ lɔ nanɔ wleci amɛnyiɔ, mìtɔ ekán lɔ mɛ hamɛwo jijikpɔdɔ lɔ wawa le Septembre 1962 mɛ.

Ci mìwa ekán lɔ mɛ hamɛwo jijikpɔdɔ lɔ na nɔ xweveɔ, woyɔ mì mɔ mìwo le va wa dɔ le Betɛli Brussels tɔ. Mìtɔ dɔ wawa le Betɛli le Octobre 1964 mɛ. Edɔ yoyu cɛ hɛn shicu sugbɔ va nɔ mì. Dejinjin o, ci nɔviŋsu Knorr vaji mì kpɔ le Betɛli le 1965 mɛɔ, ékpacaŋ mɔ wosɔŋ mɔ manyi alɔjedɔjikpɔgbɛ mɛ tɔ. Le yiyi mɛɔ, woyɔ nyɛ koɖo Elly mɔ, mìayi Gileadi Suklu 41 tɔ. Nyɔ ciwo yí nɔviŋsu Knorr nu exwe 13 ke vamɛ! Ci wona mì kunuɖewema ɖegbɔɔ, mìtrɔyi Betɛli Belgique tɔ.

Ci xwewo vayikɔ, mɔnukpɔkpɔ enyi nɔŋ mɔ mazan enu ciwo yí ŋkpla le ese nyɔwo mɛ keŋ asɔ hwlɛn ta nɔ acɛ ci Yehowa mɛwo ɖo yí asin le vovo mɛ le Europe koɖo fibuwo. (Fili. 1:7) Edɔ cɛ wawa na yí ŋdogo koɖo jumɛga vovovo ciwo yí le eju ciwo wu 55 han mɛ, ciwo mɛ yí wodeɖe emɔ do mìwo dɔwo pleŋ nu le o alo fini woɖo te mìwo dɔwo le. Ŋdexonɔ nuxu so enujikpekpe ci ŋɖo le ese nyɔwo mɛ nɔ jumɛga lɔwo o, vɔ ŋdanɔsɛ nyɛɖeki shigbe “Mawu mɛ ɛnɛ.” Ŋjinɔ emɔdasɛnamɛ Yehowa  tɔ kpɔ tɛgbɛɛ le gbedoda mɛ, ɖo ŋnya mɔ “efyɔ alo kojoɖotɔ ji le shigbe etɔsasawo nɛ le Yehowa lɔ mɛ. Ékplɔɛni yí fini yí drui.”—Elo. 21:​1, NWT.

Enu ɖeka ci yí wadɔ do ŋji yí nyi hwenu ŋdogo koɖo Parlement Européen mɛ tɔ ɖeka. Ŋbiɔɛ zenɛniɖe mɔ maxo nuxu koɖi, yí le vɔvɔnuɔ, élɔn yí ŋdogo koɖi. Énu mɔ, “Nana eo minici 5, eyi ɖeka kpetii daje ji o.” Ŋbubɔ ta yí tɔ gbedoɖa wawa. Ŋsu lɔ biɔŋse dɔmɛzitɔ mɔ, nyi wakɔ nyɛŋle ma. Ŋfɔn ta yi ji yí nu ni mɔ, ŋdo akpekɔ nɔ Mawu, ɖo ènyi yi dɔwatɔ ɖeka.” Ébiɔŋ se mɔ, “Enyɔ ci ejikɔ anuɔ?” ŋdasɛ Rɔmatɔwo 13:4 ni. Cɔcitɔ yí enyi, eyi taɖo eji mɔ yease nyɔ ci Bibla kpaxwe ŋtɔ́ nu. Nyi yí to so mɛɔ? Énaŋ minici 30, yí mìkan seŋ nywiɖe. Énu ŋtɔkpu can mɔ yedonɔ bubu Yehowa Kunuɖetɔwo dɔwo nu.

Ci exwewo vayikɔɔ, Yehowa mɛwo wa ahwa sugbɔ le Europe yí kpɔ ese nyɔwo, akpaɖekɛjimanɔmanɔ Kristotɔwo tɔ, etaglɔnglɔn nɔ ɖeviwo, taganyɔwo koɖo enyɔ buwo gbɔ. Mɔnukpɔkpɔ enyi nɔŋ mɔ, ŋwa eɖe le sugbɔtɔ mɛ yí kpɔ lé Yehowa ŋtɔ wɛ yí enuwo jenɔ ji nɔ mì yí mìɖunɔ ji. Yehowa Kunuɖetɔwo ɖu ji le kojoɖoɖo nyɔ ciwo yí wu 140 mɛ le Europe Kojoɖoxu Gangantɔ lɔ ci yí xonɔ nuxu so Acɛ ci Agbetɔwo ɖo nu!

Le exwe 1990 mɛɔ, ŋwa dɔ doju koɖo nɔviŋsu Philip Brumley, ci yí so xexeɛ mɛ dɔwaxu gangantɔ lɔ koɖo nɔviŋsu Valter Farneti ci yí so Italie yí mìkpedo nɔviŋsu koɖo nɔvinyɔnu ciwo yí le Cuba nu, nɔ woasɛn Yehowa le vofamɛ, ɖo wodeɖe emɔ do mìwo dɔwo pleŋ nu le nɔ o. Ŋŋwlɛ nu ɖaɖa ambasade Cuba tɔ ci yí le Belgique, eyi ŋdogo koɖo ega ci wosɔ mɔ yí akpɔ mìwo nyɔ gbɔ. Le seŋkankan ŋkɔtɔ mìwotɔ mɛɔ, mìdesun ji yí kpɔ enugɔnmɛmase ci yí dɔ wodeɖe emɔ do mìwo dɔwo pleŋ nu le nɔ gbɔ o.

Ci mìji Yehowa mɔdasɛnamɛ kpɔ le gbedodoɖa mɛ ɖegbɔɔ, mìbiɔ mɔ wo le na gbe mì nɔ mìasɔ Bibla 500 to tɔjihun mɛ va Cuba, eyi wolɔn. Bibla lɔwo va nywiɖe, eyi mìma wo nɔ nɔviwo, mìkpɔɛ mɔ Yehowa yí cukɔ shi do mìwo gblajejewo ji. Mìgbebiɔ gbe mɔ wole na gbe mì nɔ woasɔ Bibla 27500 bu ɖaɖa. Eyi wogbena gbe mì. Kpekpedo mìwo nɔviŋsu koɖo nɔvinyɔnuwo nu le Cuba nɔ wowo domɛtɔ ɖekaɖeka awa Bibla ɖɛ nyi ŋci yí do jijɔ nɔŋ sugbɔ.

Ŋyi Cuba zenɛniɖe yí ana kpekpedonu, keŋ nɔ esenyɔwo gbɔ kpɔkpɔ kuso mìwo dɔ lɔ nu ayi ŋkɔ nywiɖe. Le nyɔ lɔwo gbɔ kpɔkpɔ mɛɔ,  ŋsun ji yí ekacaca nywi vale gblamɛ nɔ mìwo koɖo acɛkpakpa ga sugbɔwo.

Lé 1994 mɛɔ, wowu agbetɔ ciwo yí wu 1 000 000 xomɛvevetɔ le ahwa ci wowa koɖo Tutsiwo le Rwanda. Ŋshishitɔɔ, wowu mìwo nɔviŋsu koɖo nɔvinyɔnu ɖewo can hɛnnɛ. Zeɖeka kakaɔ, nɔviwo gbɛbɔbɔ ɖeka wa toto keŋ ahɛn enuwo hɛn yi, yí avayi kpedo nɔviŋsu koɖo nɔvinyɔnu lɔwo nu le nɔ.

Ci mìwo gbɛbɔbɔ lɔ vayi ɖo Kigali ci yí nyi fyɔju lɔ mɛɔ, mìkpɔ mɔ woda ecu kpe egbegɔmɛɖexu lɔ koɖo fini mìlɔnɔ wemawo kɔɖo kpeɖekpeɖe. Mìse enyɔ ɖyivɔnvɔn sugbɔ ciwo yí kuso nɔviŋsu koɖo nɔvinyɔnu ciwo wowu koɖo kpacawo nu. Vɔ mìgbese nyɔ sugbɔ so lé han nɔviŋsu koɖo nɔvinyɔnuwo dasɛ lɔnlɔn nɔ wowo nɔviwo do. Le kpɔwɛ mɛ, mìdogo nɔviŋsu Tutsi ɖeka ci wosɔ wla do gumɛxɔ ɖeka mɛ keke ewa ŋkeke 28, yí enyi Yehowa Kunuɖetɔwo xomu Hutu ɖeka yí glɔnkɔ ta ni ahan. Le bɔbɔ ci mìwa le Kigali mɛɔ, mìna gbɔngbɔn mɛ kpekpedonuwo yí sɔ fa akɔn nɔ nɔviŋsu koɖo nɔvinyɔnu ciwo yí wu 900.

Le yi goduɔ, mìso dɛn yí yi Zaïre (ci woyɔnɔ gbɛ mɔ République Démocratique du Congo) keŋ yí vayi ji nɔvi Rwanda tɔ sugbɔ ciwo yí shi vayi ci bexujitɔwo kpamɛ kpɔ le axa nɔ Goma jugan. Mìdatɛnŋ akpɔ wo o, eyi taɖo mìdo gbe ɖaɖa nɔ Yehowa mɔ le dasɛ emɔ nɔ mì nɔ mìakpɔ wo. Eyi mìkpɔ mɛɖeka ci yí zɔn gbɔgbɔ va mì gbɔ, yí mìbiɔɛ se mɔ, yɛjeshi Yehowa Kunuɖetɔ ɖe ma. “Éɖoŋci mɔ ɛɛ, Kunuɖetɔ yí ŋnyi. Ajɔ ji nɔŋ mɔ makplɔ mí yi kpekpedonunana jikpɔgbɛ mɛ tɔwo gbɔ.” Ci mìwa bɔbɔ koɖo kpekpedonunana jikpɔgbɛ mɛ tɔwo ɖegbɔɔ, mìdogo koɖo bexujitɔ 1600 ɖewo yí fa akɔn nɔ wo yí gbedo ŋsɛn wo le gbɔngbɔn mɛ. Mìgbehlɛn wema ci yí so edɔjikpɔha lɔ gbɔ nɔ wo. Ci nɔviŋsu koɖo nɔvinyɔnuwo se kankandoji nyɔ cɛwoɔ, éwa dɔ do wo ji sugbɔ. Enyɔ lɔwo yí nyi: “Mìdonɔ gbeɖaɖa do tanɔ mí tɛgbɛɛ. Mìnya mɔ Yehowa dagbe mí ɖɛ gbeɖe o.” Nyɔ cɛ ciwo dɔjikpɔha lɔ nu nyi nyɔnɔnwi. Ðo le egbɛ mɛɔ, Kunuɖetɔ ciwo yí wu 30000 yí sɔ jijɔ sɛnkɔ Yehowa doju le Rwanda!

Ci mìlé alɔ yí ekpɔtɔ hwɛɖeka asun xwe 58 ɔ, ashinyɛ vevi Elly ku le 2011 mɛ. Ci ŋnu lé ŋsekɔ vevi do nɔ Yehowa le gedodoɖa mɛɔ, éfa akɔn nɔŋ yí ci ŋdrakɔ Fyɔɖuxu ŋɛnywi lɔ nɔ mɛbuwoɔ, egbefa akɔn nɔŋ.

Ci ŋgogokɔ exwe 90 wo mɛ can yɛɔ, ŋkpɔtɔ yí ɖenɔ kunu kwɛshila ɖeka duu. Jijɔ egbenyi nɔŋ mɔ ŋtɛnŋ gbe kpekpeɛdo esedɔwaxu ci yí le alejedɔwaxu Belgique tɔ nu, yí anu ŋciwo mɛ ŋto nɔ wo, yí agbedo ŋsɛn jajɛ ciwo yí le Betɛli xomu lɔ mɛ.

Éwa exwe 84 han yɛ ci ŋwa gbedoɖa ŋkɔtɔ nɔ Yehowa. Ŋtɔ emɔ nywi ɖeka zɔnzɔn ci yí dɔ ŋgbevate gogo Yehowa. Éjɔ ji nɔŋ sugbɔ mɔ, le anyi gbe kpleŋ mɛɔ, Yehowa ɖoto anyi gbedoɖawo.—Eha. 66:19. b