Mínyaa?
Madoshe nyi amɛ yí ni kpɔ nyaoa?
ƷUIFU ɖeka ci yí tɔ mɔ Madoshe wa edɔ vevi ɖeka le enujɔjɔ ciwo nu Bibla wema ci yí nyi Ɛstɛɛ xo nuxu so. Ényi Ʒuifu ɖeka ci yí le hwashigbemɛ yí wakɔ edɔ le Pɛsi fyɔ xomɛ. “Enyi [Efyɔ] Axasuerus” ci yí tɔ acɛ kpakpa le exwe 496 D.Y. hwenu. (Efyɔ Axasuerus yí amɛwo bunɔ egbɛ mɔ eyi nyi efyɔ Xɛxɛsi I.) Madoshe yí na yí egbe ci wobla do efyɔ lɔ nu mɔ woawui deje ji o. Efyɔ lɔ wa toto mɔ yeado bubu Madoshe nu le amɛwo mɛ keŋ asɔ dasɛ ni mɔ enu ci ewa lɔ jeŋ nɔ ye. Xaman nyi ketɔ nɔ Madoshe koɖo Ʒuifu kpɛtɛwo. Le yi ku goduɔ, efyɔ lɔ sɔ Madoshe yí enyi yi canmi ŋkɔtɔ. Ecɛ dɔ yí Madoshe tɛnŋ do ese ɖeka ci yí na wodewu Ʒuifu ciwo yí le Pɛsi cɛkpakpa lɔ pleŋ gɔnmɛ o.—Ɛstɛɛ 1:1; 2:5, 21-23; 8:1, 2; 9:16.
Exolɔtɔ ɖewo nu mɔ enyɔkpakpawo yí le Ɛstɛɛ wema mɛ yí Madoshe deni kpɔ o. Vɔ le exwe 1941 mɛɔ, nyigbanmɛnumɛkutɔwo kpɔ ŋɖewo ciwo yí dasɛ mɔ enyɔ ci yí Bibla nu so Madoshe nu nyi nyɔnɔnwi. Nyi wokpɔɔ?
Enugɔnmɛjitɔwo vakpɔ ekpe ɖeka ci yí wosɔ esu wa yí woŋwlɛ ŋsu ɖeka ci yí tɔ mɔ Marduka do ji. (Woyɔɛni le Ajagbe mɛ mɔ Madoshe.) Ényi axɔsudɔwatɔ yí taŋfuin eyi kpɔnɔ eho nyɔwo gbɔ le Susi. Hwenu yí wokpɔ ekpe lɔɔ, Arthur Ungnad ci yí nya enu so exolɔlɔ ŋnɔtɔxu tɔwo nu nywiɖe nu mɔ: “Ŋkɔtɔ nɛ yí wokpɔ Madoshe ŋkɔ le fibu yí denyi le Bibla mɛ o.”
So hwenu yí Ungnad nu yi nyɔ lɔɔ, wemanyatɔ buwo ɖe gɔnmɛ nɔ ekpe bu ciwo ji woŋwlɛ Pɛsitɔwo xolɔlɔwo do. Le ekpe cɛwo mɛɔ, wokpɔ ekpe hwɛhwɛwo le Persepolis jugan gbangbanwo mɛ. Wokpɔ ekpe lɔwo le enuwoɖoxu ci yí sɔ jugan lɔ gliwo gbɔ. Xɛxɛsi I cɛkpakpa hwenu yí woŋwlɛ enu do ekpe cɛwo ji ɖɛ. Elamite-gbe mɛ yí woŋwlɛ wo do yí ŋkɔ sugbɔ ciwo woyɔ le Ɛstɛɛ wema mɛ ze le wo mɛ. a
Lé woŋwlɛ ŋkɔ Madoshe (Marduka) do le esukpe Pɛsi tɔ ɖeka ji
Persepolis wema sugbɔ yɔ ŋkɔ Marduka, ci yí nyi mɛɖeka ci yí wa edɔ le efyɔ xomɛ le Susi le Xɛxɛsi I cɛkpakpa hwenu. Wema ɖeka nu mɔ Marduka nyi egbegɔnmɛɖetɔ. Enyɔ ŋnɔtɔ sɔgbe koɖo enyɔ ci wonu so Madoshe nu le Bibla mɛ. Ényi efyɔdɔwatɔ ɖeka ci yí wa dɔ le efyɔ Axasuerus (Xɛxɛsi I) xwemɛ yí edonɔ egbe amɛve kpetii. Madoshe nɔnɔ anyinɔnɔ do efyɔxwe gbonu le Susi. (Ɛstɛɛ 2:19, 21; 3:3) Agbo cɛ keke nywiɖe yí efyɔdɔwatɔwo nɔnɔ enɔ yí wanɔ edɔ.
Enyɔ ciwo wonu so Marduka ci nu woxo nuxu so le ekpe lɔwo ji koɖo Madoshe ci nu woxo nuxu so le Bibla mɛ ɖyi nɔnɔ sugbɔ. Wonɔ agbe le hwenu ɖekɛ mɛ le texwe ɖekɛ ŋmɛ, wowa dɔ le efyɔ xomɛ yí wa edɔ kuɖeka ŋmɛ. Enyɔ cɛ ciwo yí enugɔnmɛjitɔwo nu dɔ yí mìatɛnŋ anu mɔ Marduka ci nyɔ wonukɔ yí nyi Madoshe ci nu yí Ɛstɛɛ wema xo nuxu so.
a Le exwe 1992 mɛɔ, cica ɖeka ci yí tɔ mɔ Edwin M. Yamauchi ŋwlɛ wema ɖeka ci mɛ yí esɔ ŋkɔ amɛwo le Persepolis wemawo mɛ yí wogbekpɔ ŋkɔ lɔwo le Ɛstɛɛ wema mɛ.
