Wojiŋ le Pays-Bas le exwe 1948 mɛ. Exwe ci yí kplɔɛdoɔ, anyi xomu hun yi São Paulo le Brésil. Anyi jilawo yinɔ cɔci haan, eyi le fiɛfiwo nɔ mìɖu nu ɖegbɔɔ, mìhlɛnnɔ Bibla doju. Le exwe 1959 mɛɔ, mìso le Brésil yí vayi ci États-Unis yí nɔ Massachusetts ju mɛ.

Danyɛ wanɔ dɔ sɛnsinɖe keŋ ale bu nɔ mì amɛnyi ciwo yí le xomu lɔ mɛ. Éwa dɔ vovovowo, édan yí dranɔ nuwo, éwa emɔdɔ yí gbesa nu nɔ yamɛhunɖoɖo dɔwaxu ɖeka. Hwenu ewakɔ dɔ le yamɛhunɖoɖo dɔwaxu lɔɔ, ejɔ ji nɔ xomu lɔ ɖo ena yí mìzɔnnɔ mɔ yi texwe sugbɔ.

Hwenu ŋle kɔlɛʒiɔ, ŋbiɔnɔ nyɛɖeki se mɔ: ‘Nyi navawa nɔ ŋshin ɔ?’ Anyi xlɔ ɖewo mɔ yewoayi winivɛshite, ɖewo mɔ yewoavanyi sɔja. Vɔ sɔjadɔ dedroŋ o, ɖo enyɔdɔndɔn dejɔnɔ ji nɔŋ keke avakan evuwawa o. Eyi taɖo ŋsɔ gbeta mɔ nayi winivɛshite keŋ nɔ nyɛŋgbevawa sɔjadɔ o. Vɔ edɔ ci woawa yí akpenɔdo mɛbuwo nu yí dronɔ koŋ, ɖo ŋkpɔ mɔ ecɛ wawa ana enuwo anyɔ nɔŋ le agbe mɛ.

Le winivɛshiteɔ, enukplakpla so agbetɔwo nu jɔ ji nɔŋ, ɖo ŋji mɔ manya lé agbe lɔ wɛ yi jɔ. Wokpla mì mɔ jɔ enuwo jɔ wowoŋtɔwo yí mɔ mìwo le xɔɛ se ahan. Vɔ nyɛŋkpɔɛ mɔ enumɛɖeɖe ɖewo desɔgbe o yí ele mɔ ci ŋdekpɔ kpeɖojiwo can ɔ, malɔn do wo ji kpoŋ ahan.

Le sukluxɔ ci mɛ ŋnɔɔ, wodekpla agbenywinɔnɔ se ɖekɛ mì o. Vɔ wokpla mì mɔ mìwo le wa ŋɖekpokpui ci ji mìkpe keŋ aɖu ji le winivɛshite. Ŋvatɔ agɔɖugbewo yiyi yí yɔnɔ gee, yí ewa nɔŋ mɔ ŋle jijɔ kpɔkɔ hannɛ, vɔ jijɔkpɔkpɔ cɛ deni jinjinɖe o. Ŋbiɔ nyɛɖeki se mɔ: ‘Agbe ŋtɔŋtɔ yí nyi agbe ci ŋnɔkɔ yɛa?’

Hwehunnɔnuɔ, ŋhun yi Boston ju mɛ yí vayi tɔ winivɛshite le nɔ. Nɔ maɖeŋ acu suklu fɛn ɔ, ŋwa dɔ ɖeka ci mìxɔ gbɔndomɛ, enɔ yí ŋdo go Yehowa Kunuɖetɔwo le ŋkɔtɔ nɛ. Anyi dɔmɛkpena ɖeka xo nuxu nɔŋ so enyɔnuɖɛ ci yí le Daniɛli eta amɛnɛ nu. Enyɔnuɖɛ cɛ xo nuxu so “hwenu amadrɛ” nu yí edre mɛ nɔŋ mɔ mìle agbe le xexe lɔ vɔvɔnu. (Dan. 4:13-17) Ŋkpɔɛ zeɖeka mɔ, nɔ ŋkpɔtɔ yí kankɔ seŋ cɛ hanwo koɖi yí yɔ wo mɔ enunɔnuiɔ, ŋɖo atrɔ anyi gbenɔnɔ. Eyi taɖo ŋtekpɔ keke yí ze nɔ anyi dɔmɛkpena cɛ.

Ci ŋle winivɛshite ŋtɔ́ɔ, ŋxɔ kpla ciwo akpedo ŋnu manyi lɔnlɔn faa dɔwatɔ le Amɛliki fɔde. Ŋbu mɔ nɔ ŋwakɔ enunywiwo yí sɔ kpekɔdo mɛ ciwo yí le ʒan mɛ nuɔ, adɔ yí anyi gbe aɖo ta. Vɔ ŋkpɔ mɔ ecɛ dena yí agbe lɔ vanyɔ nɔŋ do bu ɖe o. Ecɛ na yí winivɛshite lɔ yiyi to le ŋmɛ nɔŋ yí ŋmi.

Le mai 1970 mɛɔ, ŋvayi ci Amsterdam le Pays-Bas. Le nɔɔ, ŋwa dɔ le yamɛhunɖoɖo dɔwaxu fini danyɛ wa dɔ le vayi. Edɔ lɔ na yí ŋxɔ mɔ yi eju sugbɔ mɛ, ŋyi Afrique, Amérique, Europe koɖo Asie juwo mɛ. Dejinjin o ŋkpɔɛ mɔ eju ɖekpokpui ci mɛ ŋyiɔ, wowo can ɖo cukaɖa ganganwo yí ewa mɔ mɛɖe deli yí atɛnŋ akpɔ cukaɖa lɔwo gbɔ o. Ŋkpɔtɔ jijiɛ mɔ agbe mɛ le nyɔ nɔŋ eyi taɖo ŋɖui yí trɔ yi États-Unis yí gbetɔ winivɛshite yiyi le Boston ju mɛ.

Vɔ dejinjin o, ŋkpɔ mɔ suklu lɔ dekpekpeɛdo ŋnu nɔ makpɔ ɖoŋci nɔ biɔse ciwo yí ŋɖo do agbe lɔ nu o. Ci ŋdan enu ci nawaɔ, ŋbiɔ nukplamu anyi cica ɖeka. Enyɔ ci enu kpacaŋ, énu mɔ: “Nyi yí taɖo àkpɔtɔ ayikɔ suklu lɔɔ? Nyi yí taɖo daso zeɖekaɔ?” Nyɔ ci enu nɔŋ va do gamɛ. Eyi ŋmi winivɛshite lɔ yiyi keŋkeŋ.

Ci ekpɔtɔ wawa nɔŋ mɔ anyi gbe deɖo taɔ, ŋvayi ca gbɛ koɖo mɛɖekawo. Nyɛ koɖo wowo ɖewo xɔ mɔ yí dan to États-Unis keke yí vaɖo Acapulco le Mexique. Mìnɔnɔ koɖo mɛ ciwo yí gbenɔ mɔ yewodawa nu do amowo tɔ ji o. Wowanɔ shigbe mɔ yewovo yí ŋɖekɛ dedokɔ ŋmavui nɔ yewo le agbe mɛ hannɛ. Vɔ dejinjin o, ŋvakpɔɛ mɔ agbe ŋtɔ́ nɔnɔ dana agbe mɛ anyɔ nɔ amɛ yí woakpɔ jijɔ ŋtɔŋtɔ o. Ewaɖeɔ, ŋkpɔ mɔ wonyi mɛ ciwo yí detonɔ nyɔnɔnwi o yí wodenɔnɔ agbe nywi hɛnnɛ o.

Le gahunnɔ mɛɔ, ŋɖeka ci yí dronɔŋ le vihwɛ mɛ sa gbetrɔ tɔŋ drodro ke. Ŋjinɔ mɔ  madan le axu ji, vɔ ŋdanyi axu ji dɔwatɔ o, vɔ nanyi tɔjihunkutɔwoga. Gbɔxwe anyi ahan ɔ, nyɛŋtɔ ɖo awa tɔjihun ɖɛ. Ŋɖo xlɔ ɖeka ci yí tɔ mɔ Tom, enu hunnɔ han drokɔ yɛ can eyi taɖo nyɛ koɖo yɛ sɔ gbɛ ca mɔ mìadan le axu ji toto xexeɛ pleŋ mɛ. Ŋji mɔ maji tɔdomɛnyigban nyakpɔkpɔ ɖeka keŋ aci nɔ, fini wodamɔ nyɛ le wa do ju mɛ sewo ji le.

Nyɛ koɖo Tom zɔn mɔ yi Arenys de Mar ci yí sɔ Barcelone gbɔ le Espagne. Le nɔɔ, mìxwle tɔjihun ɖeka ci yí jinjin mɛta 9 koɖo fan han yí woyɔɛ mɔ Llygra. Mìdrɛ do keŋ aziin le axu ji fafɛɖe. Ci mìdele hwlɛndoji mɔ mìaɖo fini mìyikɔɔ, mìɖe motɛɛ so tɔjihun lɔ mɛ keŋ ku eshinunu sugbɔ do nɔ. Aci ci wosɔ kunɔ tɔjihun amɛve le mì shi yí jinjin mɛta 5, wowo yí mìsɔ kunɔ tɔjihun lɔ yi tɔjihunɖoxu hwɛhwɛwo. Mìvaxɔ mɔ kpe Seychelles to Inde xu ji. Mìwo jiji yí nyi mɔ, mìato wezexu nɔ Afrique yí avatrɔ do Cap de Bonne Espérance, le Afrique du Sud. Wleciviwo, nyigbantatawo, wemawo koɖo nubuwo yí kpedo mì nu mìtɛnŋ kpɔ finiwo mìato. Lé mìwɛ yí tɛnŋ nyanɔ fini mìle teŋ le axuɔ ji jiŋ nɔŋ sugbɔ.

Dejinjin gbɔxwe mìdo jeshi mɔ mìwo tɔjihun xoxui lɔ datɛnŋ akplɔ mì yi fini mìyikɔ o. Etɔn yí eshi ci yí ɖokɔ mɛ ayi lita 22 han le gaxoxo ɖeka mɛ! Shigbe lé ŋnui le tɔtɔmɛ nɛɔ, ŋtɔ vɔnvɔn keke yí do gbe ɖaɖa. Enyɛ ci yí degbedo gbe ɖaɖa kpɔ o so exwe nɛniɖe ke, ŋɖo gbe nɔ Mawu mɔ nɔ mìgan ɔ, natekpɔ keke ajeshi ɖɛ. Jihɔnshi lɔ vaɖo te yí ŋɖui mɔ nawa do egbe ci ŋɖo nɔ Mawu ji.

Ŋtɔ Bibla hlɛnhlɛn le axuɔ ji. Kpɔ lé avivi do ci ŋle nyinɔnɔ le tɔjihun mɛ le dodomɛ nɔ Méditerranée xu lɔ yí kpɔkɔ lé kpavi vovovowo xukɔ shi do ɖa, mìle fini yí jinjin sugbɔ do nyigban xuxu lɔ. Le zan mɛ woɔ, nɔ ŋkpɔ wlecivi gbɛbɔbɔwoɔ, ejinɔŋ nɔŋ yí ŋgbevakando ji mɔ Mawu ɖe li nyao yí sɔnɔ ɖe le ji nɔ agbetɔwo.

Ci mìwa kwɛshila ɖewo le axu lɔ ji goduɔ, mìvaɖo Alicante tɔjihunɖoxu le Espagne. Le nɔɔ, mìmɔ mìasa mìwo tɔjihun lɔ keŋ axwle bu ci yí nyɔ wu. Egbɔnnu mɔ mìakpɔ amɛ ni, vɔ dekpaca mì o. Ðo edo xoxui yí gbetɔn, motɛɛ can dele mɛ o! Ci enyi ahan vɔɔ, nyɛŋkpɔ gamɛ yí hlɛn Bibla nywiɖe.

Ci ŋle Bibla lɔ hlɛnkɔɔ, ŋvatɔ kpɔkpɔɛ mɔ yɛnyi wema ɖeka ci yí atɛnŋ akpedo mì nu mìakpɔ jijɔ le agbe mɛ. Lé Bibla xo nuxu so agbenywinɔnɔ nu yí yi mɛ kɔ petii jiŋ nɔŋ. Eyi ŋbiɔ nyɛɖeki se mɔ, nyi yí taɖo amɛ sugbɔ koɖo nyɛŋtɔ lɔ can, mìnunɔ mɔ mìnyi Kristotɔwo gan yí mìdenya nyɔ ciwo yí le Bibla mɛɔ?

Ŋɖui mɔ naɖe afɔ ciwo yí ʒan keŋ adra anyi gbe do, eyi taɖo ŋmi gee yɔyɔ. Ŋnu mɔ mɛɖewo ali ciwo yí awanɔ do agbenywinɔnɔ se Bibla tɔwo ji yí ŋji mɔ naji wo akpɔ. Eyi ŋgbedo gbe ɖaɖa nɔ Mawu zevetɔ mɔ le kpedo ŋnu nɔ makpɔ wo.

Ŋmɔ naji nugɔnmɛ kpɔ so sɛnsɛn ɖekaɖeka nu keke akpɔ ci yí nyi adodwi lɔ. Ci ŋzɔnkɔ to Alicante mɔwo jiɔ, ŋkpɔ sɛnsɛnxɔ sugbɔ. Vɔ ŋkpɔ mɔ enutatawo le sɛnsɛnxɔ sugbɔtɔ ji, eyi taɖo ŋkpɔɛ mɔ wodatɛnŋ anyi sɛnsɛn adodwi lɔ o.

 Kwɛshilagbe fiɛfi ɖekaɔ, ŋle nyinɔnɔ le tovi ɖeka ji yí kpɔkpɔ tɔjihunɖoxu lɔ ɖaɖa. Ci ŋle nɔɔ, ŋhlɛn Ʒaki 2:1-5 ci yí nu mɔ nɔ wona bubu gangan mɛɖe ɖo ci enyi dɔkunɔ ŋciɔ, enudɔndɔn yɔ. Ci ŋtrɔ yí yikɔ mìwo tɔjihun lɔ gbɔɔ, ŋkpɔ sɛnsɛnxɔ ɖeka yí woŋwlɛ do eji nɔ yi xɔmɔnu lɔ mɔ Fyɔɖuxuxɔ Yehowa Kunuɖetɔwo tɔ.

Ŋnu le nyɛɖeki mɛ mɔ: ‘Ŋɖo ado mɛ cɛwo kpɔ keŋ akpɔ mɔ lé woaxɔŋ do ma.’ Eyi taɖo ŋɖo Fyɔɖuxuxɔ Iɔ mɛ fɔkpa mado, anyi gɛn le hlayaa yí ŋdo tawi vuvu ɖeka. Mɛ ci yí nana ʒinkpin amowo na ʒinkpinŋ do nyɔnu shinshin ɖeka gbɔ. Nyɔnu lɔ sɔ xomɛfafa kpedo ŋnu nɔ makpɔ mawunyɔkpukpui ciwo yí nuxuxotɔ lɔ yɔkɔ. Ci bɔbɔ lɔ kpaɔ, lé mɛshiamɛ va do gbe nɔŋ koɖo vividoamɛnu kpacaŋ sugbɔ. Ŋsu ɖeka mɔ nyɛ le va ye xomɛ nɔ yewoakan seŋ, vɔ ci ŋdekpɔ hlɛn Bibla ɖegbɔɔ, ŋnu ni mɔ: “Nɔ ŋle gbesɔsɔɔ, nanui nɔ.” Vɔ ŋtɔ bɔbɔ lɔwo pleŋ yiyi so hwenɔnu.

Kwɛshila sugbɔ godu gbɔxwe ŋvayi ŋsu lɔ gbɔ le yi xomɛ yí eɖo enyɔ ciwo ŋbiɔnɔ se le Bibla mɛ ŋci nɔŋ. Kwɛshila ɖeka goduɔ, ésɔ godu ɖeka ci mɛ awu nywiwo ɖɔ kpiŋ jo nɔŋ. Énu nɔŋ mɔ wolé mɛ ci tɔ yí awu lɔwo nyi do gakpa mɛ ɖo émɔ yeawa do enyɔ ci Bibla nu mɔ wole lɔn amɛkpena yí woŋgbewa ahwa o ji. (Ezai 2:4; Ʒan 13:34, 35) Evyɛɔ, ŋkando ji mɔ ŋkpɔ enu ci ŋjijiɛ, mɛ ciwo yí wanɔ do enyɔ ci Bibla nu so agbenywinɔnɔ nu ji! Ecɛ ɖɛyɛɔ, anyi tajinu degbenyi mɔ mayi ji tɔdomɛnyigban nyakpɔkpɔ ɖe o, vɔ makpla Bibla kitokito. Eyi taɖo ŋtrɔ yi Pays-Bas.

Ewa ŋkeke amɛnɛ gbɔxwe ŋvaɖo Groningue jugan mɛ le Pays-Bas. Ŋɖo awa dɔ asɔ kpɔ nyɛɖeki ji. Ŋdo alɔ wema mɛ yí awa dɔ le kapita dɔwaxu ɖeka, le wema lɔ jiɔ, wobiɔŋ se mɔ sɛnsɛn ci mɛ nyɛŋle ma. Ŋwlɛ mɔ: “Ŋnyi Yehowa Kunuɖetɔ.” Ci dɔwaxuga lɔ kpɔɛɔ, ŋkpɔɛ mɔ yi ŋmɛ trɔ zeɖeka. Énu mɔ: “Nava yɔ eo.” Vɔ devayɔŋ kpɔ o.

Le kapita dɔwaxu buɔ, ŋbiɔ ega lɔ se mɔ yɛʒan kpekpedonu ma. Ébiɔ mɔ yeakpɔ wema ciwo yí ŋxɔ le suklu koɖo enu ciwo yí dasɛ mɔ ŋwa edɔ cɛ han kpɔ. Ŋdre mɛ ni mɔ ŋdra aci tɔjihun ɖeka do vayi. Ekpacaŋ ci enu nɔŋ mɔ: “Àtɛnŋ atɔɛ ji fiɛfi cɛ, vɔ èɖo alɔn do nyɔ cɛ ji gbɔxwe. Ŋdeji mɔ àhɛn cukaɖa ɖe va anyi dɔ mɛ o, ɖo Yehowa Kunuɖetɔ yí ŋnyi yí ŋwanɔ do Bibla mɛ gɔnmɛɖosewo ji.”  Ekpacaŋ zeɖeka yí ŋkpɔɛ juun yí nu ni mɔ: “Nyɛ can Yehowa Kunuɖetɔ yí ŋnyi!” Vɔ lé anyi ɖa koɖo anyi gɛn le hlayaa doɔ, énya mɔ nyɛŋdenyi Kunuɖetɔ o. Eyi taɖo emɔ: “Nakpla Bibla koɖo eo!” Ejɔ ji nɔŋ yí lɔn mɔ le kpla nu koɖoŋ. Ŋvanya enu ci yí taɖo dɔwaxuga ɖetɔ lɔ devayɔŋ kpɔ hɔntɔn. Ŋvakpɔɛ mɔ Yehowa yí ɖo anyi gbedodoɖawo ŋci ahan. (Eha. 37:4) Ŋwa dɔ le nɔviŋsu lɔ dɔwaxu na nɔ exwe ɖeka. Le hwenɔnuɔ, ékpla Bibla koɖoŋ. Yi goduɔ, ŋwa ʒinʒindoshimɛ le janvier 1974 mɛ.

Le wleci ɖeka goduɔ, ŋtɔ mɔɖeɖedɔ lɔ wawa. Ena ŋkpɔ jijɔ haan. Le wleci ci yí kplɔɛdo mɛɔ, ŋhun yi Amsterdam keŋ akpedo gbɛbɔbɔ yoyu ci mɛ wodonɔ Espagnol-gbe le nu. Ci ŋkplakɔ Bibla koɖo amowo le Espagnol-gbe koɖo Portugais-gbe mɛɔ, ejɔ ji nɔŋ sugbɔ! Le mai 1975 mɛɔ, wosɔŋ mɔ nyɛnanyi emɔɖetɔ vevi.

Gbeɖekaɔ, nɔvinyɔnu mɔɖetɔ vevi ɖeka ci woyɔnɔ mɔ Ineke va bɔbɔ ci mìwanɔ le Espagnol-gbe mɛ keŋ asɔ yi Bibla nukplavi ɖeka ci yí nyi Bolivie tɔ dasɛ nɔ mì. Nyɛ koɖo Ineke ɖui mɔ mìaŋwlɛnɔ wema ɖaɖa mìwonɔnɔwo keŋ asɔ jeshi nɔnɔ, eyi dejinjin o, ŋɖeka ŋmɛwo yí mìdrɔdrɔ mɔ mìavawa. Mìɖe nɔnɔ le 1976 mɛ yí kpɔtɔ nyi emɔɖetɔ veviwo keke je exwe 1982 mɛ, hwenu woyɔ mì mɔ mìwo le va Gilead suklu exɔ 73 tɔ. Ekpaca mì yí gbejɔ ji nɔ mì ci wosɔ mì ɖaɖa wezexu nɔ Afrique le Kenya. Womɔ mìwo le sumɔ le Mombasa yí mìnɔ nɔ keke wa exwe amatɔn! Le 1987 mɛɔ, wovasɔ mì ɖaɖa Tanzanie. Le nɔɔ, woɖo te mìwo kunuɖeɖedɔ lɔ sa, vɔ evyɛɔ, wovana gbe. Mìnɔ nɔ keke wa exwe 26 gbɔxwe yí gbevatrɔ yi Kenya.

Kpekpedo amɛfafawo nu nɔ wokpla Bibla mɛ nyɔnɔnwi lɔ na yí eji ŋtɔŋtɔ jɔkɔ mì le agbe mɛ. Le kpɔwɛ mɛ, amɛ ŋkɔtɔ ci ŋkpla Bibla koɖo le Mombasa nyi ŋsu ɖeka ci ŋdo go hwenu ŋwakɔ jugbaja kunuɖeɖe. Ci ŋsɔ enyɔdrawema amɛve ni ɖegbɔɔ, ébiɔ se mɔ: “Nɔ ŋhlɛn wo ɖegbɔ ɖe, nyi nawaɔ?” Mìtɔ wema ci yí nyi Ate Ŋu Anɔ Agbe Tegbee le Paradiso me le Anyigba Dzi kplakpla le kwɛshila ci yí kplɔɛdo mɛ. Wema cɛ to le Swahili-gbe mɛ hwenɔnuɔ, dejinjin o. Le exwe ci yí kplɔɛdo mɛɔ, éwa ʒinʒindoshimɛ yí vanyi gbeshiagbe mɔɖetɔ. So hwenɔnuɔ, yɛ koɖo ashiɛ kpedo mɛ ciwo yí ayi 100 nu yí wosɔ wowoɖekiwo jo nɔ Yehowa keŋ wa ʒinʒindoshimɛ.

Lé ewa nɔ afisatɔ emɔzɔntɔ ci yí kpɔ jenu eho vevitɔ ɖeka yí eje agbla veviɖe mɔ yedatashiɔ, ahan pɛɛ ewa nɔ nyɛ can ŋkɔtɔ ci ŋvamɔŋje mɛ mɔ tajinu ɖeka le agbeɛ nu nɛ. (Mt. 13:45, 46) Ŋji mɔ nazan anyi gbe keŋ asɔ kpedo mɛbuwo nu nɔ woakpɔ mɔ tajinu ŋtɔŋtɔ ɖeka le agbe lɔ nu. Nyɛ koɖo ashinyɛ vevi lɔ, mìkpɔ lé Yehowa cukɔ shi nɔ yi mɛwo yí wonɔkɔ agbe ci yí ɖo ta, ci mɛ enuwo nyɔkɔ nɔ wo le.