Кудай бар деп бис канайып билип алар аргалу?
3-чи бӧлӱк
Кудай бар деп бис канайып билип алар аргалу?
1, 2. Кудай бар деп кандый принцип бистерге болужып јат?
КУДАЙ бар ба деп билип алар арганыҥ бирӱзи, солунбас принципти тузаланганда турат: кажы ла немени та кем де эдип јат. Эдилген эдим канча ла кире кӱч болзо, ончо ло кире оны эткен кижи ус болор учурлу.
2 Темдектезе, айлыҥныҥ ичин айландыра ајыктап кӧр. Столдор, отургыштар, бичинетен столдор, орындар, казандар, сковородкалар, айактар ла оноҥ до ӧскӧ немелер — ончо бу немелерди кем де эдер керек болгон, анайдала ок стенелерди, потолокты, полды... Је бу немелерди эдерге чик јок јеҥил. Тегин эдимдерди кижи эдип турган болзо, кӱч немелерди канча кире санаалу ус эдери сагышту эмес пе?
Кижиниҥ јӱрегин јымырадар телекей
3, 4. Кудай бар деп билерге, телекей биске канайда болужат?
3 Саатты саат эдер кижи эдет. А јӱсјылдардыҥ туркунына секундтыҥ чике бӧлӱгиле кӱнди айландыра айланып турган планеталарлу бистиҥ оноҥ канча-кире кӱч кӱнниҥ системазы керегинде нени айдарга јараар? Бис јадып турган 100 миллиардтар јылдыстарлу кижи кайкадар Кардыҥ Јолы деген галактика керегинде нени айдарга јараар? Качан бирде тӱнде Кардыҥ Јолын ајыктап кӧрӧргӧ, сен токтогоҥ бо? Сен кайкадыҥ ба? Бистиҥ Кардыҥ Јолы деген галактикадый тоолоп болбос миллиардтар галактикаларлу кайкамчылу јаан телекей керегинде сананып кӧрзӧҥ дӧ! Теҥеридеги јылдыстар јӱсјылдардыҥ туркунына бойлорыныҥ айланыжында ондый чике, керек дезе олорды чип-чике сааттарла тӱҥдештирген.
4 Тегин ле саат оны эткен кижи барын кӧргӱзип турарда, алаҥзу јогынаҥ кижиниҥ јӱрегине тийип јимиредер канча кирези јеҥил эмес ле јаан телекейде јайаачы бар деген санаага бу экелбейт пе? Бот нениҥ учун Библия: «теҥериниҥ бийиги јаар кӧстӧристи кӧдӱрип, кӧрзин» — деп кычырат, оноҥ ол сурап јат: «Кем олорды јайаган?» Каруузы айдылат: «Ол [Кудай] ончозын олорды адыла адайт: јаан ийделӱ болгондо, Ондо не де туура калбай јат» (Исаия 40:26). Анайдарда, телекей бойыныҥ барыла кӧрӱнбес, башкарып турар сагышту ийдеге — Кудайга учурлу.
Кайкамчылу эдилген јер
5—7. Јерде Јайаачы болгон деп кандый шылтактар кӧргӱзет?
5 Билимчилер канча ла кире јерди кӧп шиҥдеерде, јерде кижи јатсын деп ол кайкамчылу эдилгенин олор ончо ло кире оҥдогылап јат. Јер кӱннеҥ јеткилинче јарык ла јылуны аларга сыраҥай ла керектӱ јерде турат. Јердиҥ башка-башка јерлеринде јылдыҥ ӧйлӧри болзын деп, јер керектӱ толыкка келтеҥ болуп, бир јылга кӱнди толо эбирет. Анайда ок кажы ла 24 сааттыҥ туркунына јер бойыныҥ тектирмезин айланып, тӱн ле тӱштиҥ ӧйлӧриле ӱзӱк јоктоҥ јеткилдейт. Ол јерди курчап турган бистерге тынатан ла космостыҥ радиациязынаҥ корулу болорго јарагадый газтарлу кожымактаҥ турат. Ол анайда ла аш-курсак ӧзӧргӧ керектӱ ле јӱрӱмге учурлу суу ла тобрактаҥ турат.
6 Бастыра бу колбулу кожо иштеп турган шылтактар јогынаҥ јӱрӱмниҥ болор аргазы јок болор эди. Бу ӱзе болгобос јанынаҥ болуп келген бе? «Сайенс ньюс» («Science News») айдат: «Мындый сӱреен јакшы ла чике айалгалар билбес јанынаҥ јайала берер эмеш пе?» Јок, олор бойлоры ла јайалып келер аргазы јок. Олор аҥылу Јайаачыныҥ амадулу кӱӱнин кӧргӱзип јат.
7 Сен сӱреен кӧп курсакту, от одуратан јакшы једимдерлӱ, кей арутаар ла суу берер јакшы эдимдерлӱ јараш турага кирип келген болзоҥ кандый шӱӱлтеге келер эдиҥ? Ончо бу неме бойы болуп келген деп пе? Јок, оны сагышту кижи сананып, кичееп эткен деп шӱӱлтеге сен алаҥзу јоктоҥ келериҥ. Мынайып ла јер, ондо јадар улуска јакшы болзын деп сананып, кичеелип эдилген. Ол кандый да турадаҥ канча катап кӱч, канча катап артык јеткилделген.
8. Кудай бисти сӱӱштӱ кичееп турган деп јер керегинде база кандый шылтактар кӧргӱзет?
8 Анайда ок јӱрӱмди сӱӱнчилӱ эдип турган кӧп немелер керегинде сананып кӧрзӧҥ дӧ. Улуска сӱӱнчи экелип турган јӱзӱн-башка, ал-камык јараш јытту чечектерди кӧрзӧҥ. Анайда ла канча кире башка-башка јакшы амтанду курсактар бар. Канча кирези койу агаштар, кырлар, кӧлдӧр лӧ оноҥ до ӧскӧ кижиниҥ кӧзин сӱӱндирер јайалгандар бар. А бистиҥ јӱрӱмистиҥ ырызын кӧптӧдип турган кызыл эҥирлер керегинде нени айдарга јараар? А тындулардыҥ телекейин не дериҥ — кӱчӱктердиҥ, кискениҥ балдарыныҥ ла ӧскӧ дӧ тындулардыҥ балдарыныҥ баштак, эрке ойындары бистерди сӱӱндиртпейт пе? Анайдарда, ар-бӱткен јӱрӱмди улалтып турарга, сӱрекей ле керектӱ эмес кӧп башка-башка сӱӱнчилӱ сыйлар биске сыйлайт. Јер сӱӱштӱ кичеенишле сананып јайалган, улус тегин ле јӱрзин эмес, је јӱрӱмге сӱӱнип јӱрзин деп эдилгенин бу темдектер кӧргӱзет.
9. Јерди кем јайаган ла кандый амадуга?
9 Оныҥ учун сагышту шӱӱлте мындый болор: «Сен теҥери ле јерди јайагаҥ» — деп, Иегова Кудай керегинде айткан Библияныҥ бичиичизине тӱҥейлежип, ончо бу немени берген Береечини бар деп јӧпсинеери. Је кандый амадуга јайаган? Библияныҥ бичиичизи каруузын берет: Кудай «јерди тӧзӧгӧн лӧ оны јайаган; Ол оны тургузып салган; калас оны јайабаган: Ол оны кижи јадатан эдип јайаган» (Исаия 37:16; 45:18).
Кайкамчылу тирӱ клетка.
10, 11. Тирӱ клетка незиле кайкамчылу?
10 А тирӱ организмдер керегинде нени айдарга јараар? Олор јайаачыны некебейт пе? Темдек эдип тирӱ клетканыҥ бир канча кайкамчылу аҥылузын кӧрӧктӧр. Молекулярный биология јанынаҥ билимчи Майкл Дентон «Эволюция: теория кызалаҥда» («Evolution: A Theory in Crisis») деген бойыныҥ бичигинде айдат: «Керек дезе бӱгӱнги кӱнде јердиҥ ӱстинде эҥ ле чӱми јок тирӱ системалар — клеткалардыҥ бактериялары — сӱрекей кӱч немелер болот. Бактериялардыҥ эҥ ле кичинек клеткалары коркушту кичинек те болзо, олордыҥ кажызы ла чынынча сӱрекей бийик кеминде эдилген кӱч молекулярный механизмдерлӱ, муҥдар бӧлӱктерлӱ сӱреен-сӱреен кичинек фабрикалар болот... олор кижиниҥ эткен кандый да кӱч эдимине кӧрӧ, канча кирези кӱч, ого тӱҥей немелер тирӱ эмес материяда бир де јок».
11 Кажы ла башка клетканыҥ генетикалык коды керегинде ол айдат: «ДНК-ныҥ јетирӱ кичеер аргазы јердиҥ ӱстинде кандый да јарлу системаныҥ јетирӱ кичеер аргазынаҥ канча катап бийик; ол ондый тузалу, керек дезе кижидий кӱч эт-канныҥ (организмниҥ) јетирӱзи, бир граммныҥ муҥдар бӧлӱгиниҥ миллиондорынаҥ ас кемјилет... Молекулярный тирӱ механизмныҥ кӧргӱзип турган ойгорын ла јеҥил эмезин бистиҥ эҥ ле једимдӱ [эдимдерле] тӱҥейлештиргенде, бистиҥ эдимдер кӧжӱӱн (бооду) билдирет. Бис бойыстыҥ неге де турбазысты сезедис».
12. Клетканыҥ бӱткени керегинде бир билимчи нени айткан?
12 Дентон кожот: «Јарлу бӱдӱмдерлӱ клеткалардыҥ эҥ ле чӱми јогыныҥ кӱчи ондый јаан, керек дезе ондый неме кандый да учуралдаҥ улам кенетийин боло берген деп јӧпсинип сананарга да болбос». Бу тушта не-неме јазайтан ус ла јайаачы керек болгон.
Бистиҥ кайкамчылу меегис
13, 14. Нениҥ учун мее тирӱ клетканаҥ канча кирези кайкамчылу?
13 Оноҥ бу билимчи айдат: «Јеҥил эмези јанынаҥ айтса, башка клетканы сӱтле азыранар тындуныҥ (млекопитающий) меезиле тӱҥдештиргенде, клетка неге де турбай јат. Кижиниҥ меези он миллиард кирези нейрондордоҥ турат. Кажы ла нейрон ӧскӧ нейрондорго биригерге кайда да он муҥныҥ ла јӱс муҥныҥ ортозында колбоштырар кӱделдер (волокно) чыгарат. Анайып, кижиниҥ меезинде ончо колбулардыҥ текши тоозы муҥ триллиондорго јуук».
14 Дентон оноҥ ары куучындайт: «Меениҥ кезик аайынча бир јӱзинчи ле бӧлӱги иштеген болзо, бу тӱҥей ле Јердиҥ ончо бар-јок колбу системаларына кӧрӧ, канча катапка кӧп колбуларлу система болор эди». Оноҥ ол сурап јат: «Чек болбос јанынаҥ кандый да ӧзӱм мындый системаларды јууп болор аргалу ба?» Каруу — јок болоры иле јарт. Мее килеҥкей Јайаачылу болор учурлу болгон.
15. Ӧскӧ улус мее керегинде канайда айдат?
15 Кижиниҥ меезине кӧрӧ эҥ ле озочыл компьютерлер чик јок јеҥил кӧрӱнет. «Эмдиги ӧйдиҥ јаан шиҥжӱлик компьютерлерине кӧрӧ, бистиҥ эрчимдӱ иштеп турган санаагыста јетирӱлер канча да миллиардтар катапка кӧп» — деп, билимчи бичиичи Мортон Хант айтты. Оныҥ учун: «Кижи качан да оҥдоп болбос — аҥылу эдимниҥ (меениҥ) ле, мее ле санааныҥ ортодо кайкамчылу колбулу, саҥ башка эдимде автор, Бийик Санаа, јок деп сананар аргам јок... Ончо бу неме сагышту баштаачылу, мыны ӱзе та Кем де иштеерине экелген деп мениҥ бӱтпес аргам јок» — деп, нейрохирург д-р Роберт Дж. Уайт адакы-шӱлте эдет. Анайда ла ок, ол та Кем де сӱреен кичееҥкей болор учурлу.
Кан айландырар кайкамчылу система
16—18. а) Кан айландырар система кандый јанынаҥ кайкамчылу? б) Бистер кандый тӱп-шӱӱлтеге келер учурлу?
16 Эт-канга керектӱ немелер ле кей јетирер, инфекциялардаҥ коруп турар кайкамчылу кан айландырар системаны анайда ок кӧрӧктӧр. Бу системаныҥ тӧс бӧлӱги канныҥ кызыл клеткаларынаҥ турат, ол керегинде «Кижиниҥ эди-каныныҥ азбуказы» («ABC’s of the Human Body») деген бичикте айдылат: «Бир тамчы кан 250 миллионноҥ ажыра канныҥ башка-башка клеткаларынаҥ турат... Кижиниҥ эди-сӧӧгинде ондый клеткалар 25 триллион кирези бар болордоҥ айабас. Бу тоо теннис ойноор тӧрт площадканы јабарга једер... Солынталар болуп јат: кажы ла секундта — 3 миллион јаҥы клеткалар».
17 Кан айландырар кайкамчылу системаныҥ база бир бӧлӱги — канныҥ ак клеткалары керегинде бу ла бичикте айдылат: «Кызыл клеткалар бир ле бӱдӱмдӱ болгондо, ак клеткалар кӧп башка-башка бӱдӱмдерлӱ болот. Эт-кан јӱзӱн-башка јолло тартыжып турганда, клеткалардыҥ кажы ла бӱдӱми болужын јетирер аргалу. Темдектезе, бир бӱдӱми ӧлӱ клеткаларды јоголтот. ӧскӧ бӱдӱмдер југуш ооруныҥ кӧскӧ кӧрӱнбес вирустарына удурлажар белоктор эдип, кереги јок ӧскӧ бӱдӱмдӱ немелерди эт-каннаҥ јоголтып, эмезе чыннаҥ ла јип, бактерияларды јоголтот».
18 Кандый кайкамчылу ла бийик кеминде эптӱ-јӧптӱ система! Мынайда јакшы эдилип, башка-башка бӧлӱктерди бир эделе, мынай кичееп корулаар неме сӱреен сагышту ла кичеҥкей Тӧзӧӧчилдӱ, Кудайлу, болор учурлу.
Ӧскӧ кайкалдар
19. Кӧс лӧ кижиниҥ сананып тапкан аппараттарын тӱҥейлештиргенде не кӧрӱнет?
19 Кижиниҥ эди-сӧӧгинде ӧскӧ дӧ кӧп кайкамчылу немелер бар. Олордыҥ бирӱзи ол, бир де камерага тӱҥейлежип болбос бийик кеминде эдилген кӧс болот. Астроном Роберт Ястров айдат: «Кӧс, байла, эдилген болор; телескоп эдип турган улустыҥ бирӱзи де оны мынаҥ јакшы эдип болбос эди». «Попьюлар фотографи» («Popular Photography») деген бичикте айдылат: «Кижиниҥ кӧзи кино сокконына кӧрӧ, канча кирези кӧп јерди толо кӧрӧт. Олор сӱреен јалбак толыкка, ӧскӧртпӧстӧҥ, токтобостоҥ ӱч јаныдӧӧн кӧрӧт... Камера ла кижиниҥ кӧзин тӱҥейлештирери чынга турбас. Кижиниҥ кӧзи — ол кижиниҥ эткен кандый да аппарадын, компьютерин эмезе камеразын канча кирези бийиктеп турган санаа-шӱлтелӱ, јетирӱлерди ылгаар аргалу, тӱрген эмезе араай иштеер эжилерлӱ кайкамчылу озочыл суперкомпьютер».
20. Кижиниҥ эди-каны база незиле кайкамчылу?
20 Анайда ла ок, бастыра эт-каныҥ јеҥил эмес органдары бистиҥ сананбай турганыстаҥ канайып эптӱ-јӧптӱ кожо иштегилеп јат. Темдектезе, бис јӱзӱн-јӱӱр курсак јип ле суузындар ичип јадыс, је карын оны быжырып, ийде-кӱч берет. Бу башка-башка курсактарды кӧлӱктиҥ бензин урар кӱптӧӧн салып ий, ол канча кирези ыраак барар эмеш! Оноҥ ары — тогус ла айдыҥ туркунына эне-адазын тӧзӧп, сӱрекей јараш јаш баланыҥ кайкамчылу туулганы. Эмезе куучындажатан јеҥил эмес тилди толу ла јашту бала ӱренип алып турган арга керегинде нени айдарга јараар?
21. Эт-канныҥ кайкалдарын кӧрӱп, сагышту улус нени айдат?
21 Чын, кижиниҥ эди-канында јеҥил эмес кӧп сананып эдип салган немелер бистерди кайкадат. Кандый да инженер мыны ӧткӧнип эдип болбос. Бу болбос јанынаҥ болуп келер айалганыҥ эдими болор бо? Јогы јарт. Оныҥ ордына бу кайкамчылу кижиниҥ эди-канын кӧрӱп, сагышту улус псаломкожоҥдоочы чылап: «Мактайдым Сени, нениҥ учун дезе мен кайкамчылу јайаалгам. Сениҥ иштериҥ кайкамчылу» — деп айдат (Псалом 138:14).
Эҥ бийик Јайаачы
22, 23. а) Нениҥ учун бис Јайаачы бар деп јӧпсинер учурлу? б) Библия Кудай керегинде кандый чындыкты айдат?
22 «Кандый ла тураны та кем де тудат, а ончо немени Кудай јайаган» деп Библия јӧптӧйт (Еврейлерге 3:4). Тегин ле тураны кижи эткенде, јердиҥ ӱстинде јӱзӱн-јӱӱр јӱрӱмдӱ канча кирези кӱч телекейди кем де эдер учурлу. Анайдарда, самолеттор, телевизорлор ло компьютерлерди эткен улус бар деп, бис сананып турганыста, кижиге ӱзе мыны эдерге мее берген Кемди де бар деп бис сананбазыс па?
23 «Теҥери ле оныҥ телкемин јайаган, јерди ӧзӱмдериле јайа салып, ондо албатыга тынды берип, оныҥ ӱстиле базып тургандарга тын берип турган Кайракан Кудай» деп Библия Оны адап, Ол бар деп јӧпсинет (Исаия 42:5). Библия чындык угузып јат: «Сен Кайракан, макты ла ак-чекти ле ийдени аларына јарамыкту, нениҥ учун дезе бастыраны Сен јайагаҥ ла Сениҥ кӱӱн-табыҥла ончо бар болуп јат ла јайалган» (Откровение 4:11).
24. Кудай бар деп бис канайып билип алар аргалу?
24 Чын, Кудай бар деп бис Кудайдыҥ јайаган немелери ажыра билип алар аргалу. «Нениҥ учун дезе Оныҥ [Кудайдыҥ] кӧскӧ кӧрӱнбес, ӱргӱлји Оныҥ ийдези, телекейдиҥ јайалганынаҥ ала јайаандары ажыра ајыктап кӧргӧндӧ кӧрӱнет» (Римляндарга 1:20).
25, 26. Кандый бир немеле јаман тузаланганда, оны эткен кижизи јок деп бу нениҥ учун кӧргӱспей јат?
25 Кандый бир эдимле јаман тузаланып турган болзо, оны эткен кижизи јок деп бу айтпай јат. Самолетты амыр-энчӱ амадуларга, улус учатан эдип тузаланарга јараар. Је оны анайда ла ок неме јемирип бузар бомба таштаар самолет эдип тузаланарга јараар. Оны ӧлтӱриштиҥ јепсели эдип тузаланып турганда, оны эткен кижизи јок деп бу кӧргӱспей јат.
26 Анайып ла улустар кӧп учуралдарда јаман болгондо, олордо Јайаачызы јок, Кудай јок деп, бу темдектебей јат. Анайдарда: «Кандый тескерлеш! Той балкашла иштенип турган кижини той балкашка тӱҥдештирет эмеш пе? Эдилген эдим оны эткен кижи керегинде: «Сен мени этпедиҥ» деп айдар ба? Јурук бойыныҥ јураган кижизи керегинде: „ол оҥдобой јат“ деп айдар ба?» деп, Библия чын ајару эдет (Исаия 29:16).
27. Кыйын-шыра керегинде бистиҥ сурактарыска Кудай каруузын берер деп нениҥ учун бис сакыыр аргалу?
27 Кудай Бойыныҥ кайкамчылу, јеҥил эмес јайалтарында Бойыныҥ ойгорын кӧргӱсти. Јӱрӱмге јарагадый айалгалар тӧзӧп, бистиҥ эт-сӧӧгисти, санаагысты ондый кайкамчылу јайап, биске сӱӱнчи экелер јӱзӱн-јӱӱр јакшыны берип, бистерди чын ла кичееп турганын кӧргӱсти. Нениҥ учун Кудай кыйын-шыраны токтотпой турган? Ол јанынаҥ Ол нени эдер? — деген сурактарга Ол ондый ла ойгорын ла кичеенижин кӧргӱзип, карууны берерине алаҥзу јок.
[Ӱренериниҥ сурактары]
[5 бӱктеги јурук]
Кудайдыҥ кичееп јайаган корыыр атмосфералу кайкамчылу јери бистерге турабыс болот.
[6 бӱктеги јурук]
Бистерди ырыска толо сӱӱнер аргалу болзын деп, Јер сӱӱштӱ киченишле эдилген.
[7 бӱктеги јурук]
«Бир мее бастыра Јердиҥ ӱстинде колбуларлу системалардаҥ кӧп колбуларлу» (молекулярный биология јанынаҥ билимчи).
[8 бӱктеги јурук]
«Кӧс, байла, эдилген болор; телескоп эдип турган улустыҥ бирӱзи де оны мынаҥ јакшы эдип болбос эди» (астроном).
