СЛЕРДЕ кӱчтер болзо, јӧпти кайдаҥ бедирейдигер? Кӧп јаш јажаган ченемелдӱ кижинеҥ эмезе бӱдӱмјилӱ најыгардаҥ болор. Кезикте јӧпти бичиктердеҥ таап аларга јараар. Је кезикте тузалу јӧптӧрди «албатылардыҥ ойгорынаҥ» да таап аларга јараар дешкилейт. Улус болуш бедиреп, нени де эдип турза, ойгор шӱӱлтелерди тереҥ сананары јаантайын керектӱ. Бу урокто берилген чокум, јарт јӧптӧр слерге тузалу болор деп иженип јадыбыс.

² Билелик јӱрӱм. Бу јаман телекейде кӧп ада-энелер балдарын канайып таскадарын билбей, ал-санаага тӱжӱп калгандар. Мындый учуралда: «Уулчакты чын јолго таскадып сал; ол карып та калза, јолдоҥ туура барбас»¹ — деген јӧп болужар аргалу. Балдар јаанаган сайын «јолды» эмезе ээжилерди билип алала, оныла башкарынар учурлу. Балдарга тузалу ээжилер сӱреен керектӱ деп, кӧп специалисттер оҥдоп баштагылайт. Ада-энелердиҥ ойгор ээжилери балдарды кандый ла јеткердеҥ корулап јат. Анайда ок: «Чыбык ла тӱзедӱ ойгорго экелет, је бойыныҥ санаазыла јӱрген уул энезин уйатка тӱжӱрер»² — деп айдылат. «Чыбык» деген сӧс балдарга чындык јолдоҥ чыкпаска болужып турган ада-энелердиҥ сӱӱшту јаҥын кӧргӱзип јат. Бу јаҥ балага јаман баштанарын темдектебей јат. Ада-энелерге: «Балдарыгарды ачындырбагар, олор санааркабазын»³ — деп, јӧп берилет.

³ Кажы ла ырысту билениҥ тӧзӧлгӧзи — эр ле ӱй кижиниҥ ортозындагы јакшы колбулар болот. Мындый колбуларлу болорго нени эдер керек? «Анайып кажыгар ла бойын бойы чылап, ӱйин сӱӱзин. Ӱйи дезе эрин [тереҥ, ЈТ] тооп јӱрзин»⁴. Бой-бойына сӱӱштӱ ле тоомјылу баштанары билеге сӱрткӱштий туза экелер. Бу јӧп тузалу болзын деп, биледе эри ле ӱйи јаантайын  куучындажып турар керек, нениҥ учун дезе «јӧптӧжип куучындашпаза, шӱӱп салганы бузулып калар»⁵. Јӱректеҥ јӱрекке куучындажарга бис эш-нӧкӧристиҥ санааркаштарын тереҥжиде оҥдоп аларына албаданар учурлу. «Кижиниҥ јӱрегиндеги санаалар — тереҥ суулар, је ӧткӱн кижи олорды сузуп алат»⁶ — деген сӧстӧрди ундыбай јӱрзе ойгор болор эди.

⁴ Јажы јаанап калган кӧп улус коркышту тыҥ јаҥысканзырап јат. Керек дезе ада-энелерин сӱреен тооп туратан ороондордо до јаанап калган балдары ада-энелерин таштап, јӱргӱлей берет. Андый да болзо балдар: «Ада-энеҥди тооп јӱр»⁷. «Энеҥди карып калды дейле, јаман кӧрбӧ»⁸. «Уйады јок ло кара санаалу уул адазын јаман кӧрӱп, энезин сӱрӱп јат»⁹ — деген сӧстӧрди шӱӱп кӧргӧн болзо јакшы болор эди. Је карый берген ада-энелер јакшы кӱӱн-санаалу артып, ӧскӧ улусла јакшы колбуларын кичеер учурлу. «Башкаланып оптонгоны бойыныҥ кӱӱнин бедирейт, ойгор болорына удурлажат»¹⁰.

⁵ Ачу ашты ичери. «Кызыл аракы јӱрӱмди сӱӱнчилӱ эдет»¹¹ ле ачу аш «бойыныҥ шыра-јоболын эске албаска»¹² болужып турган деп, кем де сӧс блаашпайт. Је «кызыл аракы — коркышту, ачу аракы — тал-табышту; олорго садынып јолдоҥ чыккандарда ойгор јок»¹³ — деп ундыбагар. Ӧйинеҥ ӧткӱре ичери неге экелип турганын сананып кӧрӱгер: «Соондо ол јылан чылап чагып, коронду јылан чылап коронын божодор. Кӧстӧриҥ кайкамчылу ӱзӱттер кӧрӧр, јӱрегиҥ балыр неме куучындаар... „Качан ойгонгойым не? Ойто ло кызыл аракы бедиреерим“»¹⁴. Ачу ашты бир кичинек ичкенинеҥ туза болор дегени чын, је ӧйинеҥ ӧткӱре ичери кандый да айалгада јарабас.

⁶ Акчала канайып тузаланар. Бойыҥныҥ акча-манадыҥды ойгор эдип тузаланзаҥ, акчала колбулу кӱчтерге тӱшпезиҥ. «Кызыл аракыла јакшызынып тургандардыҥ ла этле ӧйинеҥ ӧткӱре тойынып тургандардыҥ ортозында болбо, нениҥ учун дезе аракызак ла ачап улус јоксыраар, уйкузыраары јыртык кийим кийдирер»¹⁵ — деген јӧпти угугар. Ачу ашты ӧйинеҥ ӧткӱре ичеринеҥ, наркотиктердеҥ ле каныгып ойноор ойындардаҥ (азартные игры) туура јӱрзе, кичееп алган акчаны билениҥ керектерине тузаланарга јараар. Је кӧп улус акчаны јастыра тузаланып, тӧлӱлерин бӧктӧӧргӧ оноҥ ло  кӧп иштеп турганы карамду. Кезик улус кредидиниҥ јӱк ле проценттерин тӧлӧӧргӧ ӧскӧ кредит алат. «Тузазы јок немениҥ кийнинеҥ сӱрӱшкени, јоксырашла тойор»¹⁶ — деген ойгор сӧстӧрди ундыбас керек. «Садып аларга турган немелер меге чын ла керектӱ бе? Канча неме тоолу ла катап тудунала кереги јок болуп, кладовкага аткарылат?» — деп бойыгардаҥ сурагар. Бир шиҥжӱӱчи кижи: «Кижиге кӧп неме керек јок — је кӱӱнзегениниҥ учы-кыйузы јок» — деп бичиген. База бир ойгор сӧстӧр: «Бис телекейге нени де экелбеген инебис, бу телекейдеҥ нени де чыгарып болбозыс. Курсакту ла кийимдӱ болзобыс, мыныла болорзыналы... Ончо јаманныҥ тазылы — акчага ӱстӱгери. Кезик улус ого беринип... бойлорына бойы кӧп кыйын-шыра экелгендер»¹⁷.

⁷ Акчала колбулу кӱчтерди ӧдӱп чыгарга албаданып иштеер керек. «Јалку, чымалыга бар, оныҥ јолдорын кӧрӱп, ойгор бол... База эмеш уйуктазаҥ, база эмеш ӱргӱлезеҥ, колдорыҥла неме этпей база эмеш јатсаҥ — сеге тонокчы чылап јоксыраш келер, мылтыкту кижидий тӱреҥи келер»¹⁸. Анайда ок нени эдерин озодоҥ шӱӱп, бар акчаны ойгор тузаланганы болуш болор: «Кажы бирӱгер бакана тудар кӱӱндӱ болзын. Ол озо отурып алып, оны бӱдӱре тударга не-немези јеткил бе деп, тоолоор эмес пе?»¹⁹

⁸ Је јокту болгоныска бурулу эмес болзос канайдар? Јакшы ишчи болорго белен де болзос, экономикалык кризистеҥ улам иш јок артар болорыс. Эмезе бис кӧп саба улус ӧткӱре јокту јадып турган ороондо јададыс. Мындый учуралда канайдар? «Ойгор, акча чылап кору берет, је билгирдиҥ ле ойгордыҥ эҥ артыгы, олорго ээ болгондордыҥ јӱрӱмин корулаганы»²⁰. «Бойыныҥ ижинде ус кижини сен кӧргӧҥ бӧ? Ол тегин улустыҥ алдына эмес је каандардыҥ алдына турар»²¹ — деген сӧстӧр керегинде нени сананып турар? Ишти јеҥил таап алатан ӱредӱге ӱренер аргагар бар ба?

⁹ «Беригер, слерге де берилер... Кандый кемјӱле кемјииригер, анайып ла бойыгарга кемјилер»²² — деген јӧп слерге саҥ башка деп билдирер болор, је ол јаан тузалу. Бу сӧстӧр улустыҥ кӧзине јакшы кижи болорго сӱмеленерин айтпай јат. Је карын карамы јок болоры керегинде айдат: «Карамы јок кижи тойынар, ӧскӧлӧриниҥ суузын кандырган кижиниҥ бойыныҥ да суузы канар»²³.  Кӱч ӧйлӧрдӧ јууктарысла ӱлежип турзас, олорды карамы јок болорына кӱӱнзедедис. Мынайып эткени качан-бирде биске де туза экелер.

¹⁰ Улус ортодо колбулар. Бир ойгор каан мынайда айткан: «Кандый ла иш, кандый ла узаныш улусты бой-бойына атаркажарына экелгенин кӧрдим. Бу база шакпырт ла салкынныҥ кийнинеҥ сӱрӱшкени»²⁴. Чын, кӱйӱниш улусты тенексӱ керектерге ийде салат. Бир кижи айылдажыныҥ телевизор алганын кӧргӧн — экраны 62 сантиметр, бу ла ӧйдӧ ол айлындагы 54 сантиметрлӱ сӱреен јакшы иштеп турган телевизорыныҥ ӱстине экраны 72 сантиметрлӱзин алган. Бу эш-немеге јарабас шакпырт! Мындый шакпырт салкынныҥ кийнинеҥ сӱрӱшкениле тӱҥей деп јӧпсинерер бе?

¹¹ Биске кемниҥ де сӧстӧри јарабай калардаҥ айабас. Је мындый учуралда: «Ачынарга меҥдебе, нениҥ учун дезе ачынары тенек улустыҥ кӧксинде јӱрет»²⁵ — деген сӧстӧрди сананып кӧрӧр. Кезикте чугулданыш тӧзӧлгӧлӱ болот. «Чугулданып кинчек этпегер. Кӱн ашкалакта, чугулыгар ӧчӱп калгай»²⁶ — деп, јебрен бичиичи айдат. Је коркышту эдип чугулданган ӧйдӧ бойын канайып тудунар? «Оҥдоп турары чугулданбаска болужат, оныҥ јаражы сананбай эткен керектерге јаан ајару этпегенинде»²⁷. Бу ӧйдӧ керсӱ болор керек. Бис бойыстаҥ: «Кижи нениҥ учун мындый керек эткен? Айалганы јымжадар шылтактар бар ба?» — деген сурактар сураар аргалу. Чугулданбаска, керсӱ болорынаҥ башка база кандый кылык-јаҥдарды тыҥыдарга јараар? «Быйанзышты, буурсашты, быйанзак, тӧп, јобош, узакка чыдамкай болорын кийимди чилеп кийип алыгар. Бой-бойыгарга чыдамкай болугар, кем кемигерге комудалду болзо, јаманын таштагар... Мыныҥ ончозыныҥ ӱстине бойыгарга сӱӱшти кийигер, сӱӱш ончозын толо кеминде бириктирет»²⁸. Эйе, улус ортодо болуп турган ӧӧн-бӧкӧнди сӱӱш бӧктӧп јат.

¹² Је амыр-энчӱ болотон колбулардыҥ јолында тил деп неме турат. «Тилди дезе улустыҥ кемизи де јобожыдып болбойт: бу токтодып болбос јаман; ол ӧлӱмдӱ коронло толо»²⁹ — деген сӧстӧр кандый чын! Бу учуралда: «Не ле кижи угарга јылгыр болзын, сӧс айдарга, чугулданарга бачымдабазын»³⁰ — деген јӧпкӧ јаан ајару эдер керек. Анайда ок амыр колбуларды јылыйтпаска  чынды јарымдай айтканы јастыра. «Айдар сӧзигер мындый болзын: эйе болзо, «эйе», јок болзо, «јок». Кожуп айтканы, — јаманнаҥ»³¹.

¹³ Бис улусла најылык колбуларысты канайып кичеер аргалу? Аҥылу башкару јетирӱ мынайда айдат: «Кажыгар ла бойындыйын эмес, је кажыгар ла ӧскӧ дӧ улустыйын сананзын»³². Анайып бис кӧп улустыҥ адаганыла «алтын» ээжиле башкарынарыс: «Оныҥ учун, слерге улус кандый болзын дезегер, бойыгар да олорго андый ок болугар»³³.

¹⁴ Стресс. Стрессле толгон телекейде јӱректеги амырды канайып кичеерис? «Сӱӱнчилӱ јӱрек јӱсти сӱӱнчилӱ эдет, је јӱректиҥ сызынаҥ кунугып јат»³⁴. Бистиҥ баалап турганысты улус керектебей турза, «сӱӱнчилӱ јӱректи» јылыйтып саларга јеҥил. Андый да болзо: «Ӧткӱре акту тудунба, бойыҥды ӧткӱре ойгор деп кӧргӱспе. Јӱрӱмиҥди не ӱрейдиҥ?»³⁵ — деген јакарган сӧстӧрди ундыбаза јакшы болор. Ого ӱзеери бистерди јӱрӱмниҥ кату-јоболы јаантайын ла табарар аргалу. Ол тушта нени эдер керек? «Санааркаш кижиниҥ јӱрегин туй базат, јакшы сӧс оны сӱӱндирет»³⁶ — дегенин ундыбагар. Оныҥ учун бистиҥ кӱӱнисти кӧдӱрип турган «јакшы сӧсти» шӱӱп сананар керек. Чын кӧрӱм-санаа ончо болуп турган кӱч айалгаларга ајару этпей кижини эмдеп салар аргалу: «Сӱӱнчилӱ јӱрек эмдеп салат»³⁷. Качан биске ајару эдер кижи јок деп билдирип турза, кунугып јадыс. «Алып турганы эмес, берип турганы оноҥ артык кежиктӱ [ырысту, ЈТ]»³⁸ — деп бичилген чындык сӧстӧрди не эске алынбас? Чын кӧрӱм-санаалу болзос, кажы ла кӱн болуп турган стресс болгодый айалгаларда амыр болорыс.

¹⁵ Бу ойгор шӱӱлтелер XXI чакта јадып турган кижиге болужар ба деп, слер нени сананып турар? Олор јебрен бичиктердиҥ бирӱзинде — Агару Бичикте бичилген эмес пе? Ойгор шӱӱлтелерлӱ бичиктер сӱреен кӧп болордо, Агару Бичиктеҥ ойгорды не бедирейтен деп, сураар болорор. Нениҥ учун дезе Агару Бичиктеги башкару јетирӱлер ӧйлӧ ченелип калган. Темдектезе: Ясухиро ло Каёко ӱй улустыҥ јаҥын коруулайтан тартыжуда турушкан. Каёко ло Ясухиро балалу болорын билеле алыжып алган. Је јаан удабай акча јанынаҥ болуп турган кӱчтердеҥ ле кылык-јаҥыла јарашпай барганынаҥ улам, айрылыжып калган. Соондо  олор Иегованыҥ Керечилериле Агару Бичикти кажызы ла таҥынаҥ ӱренип баштаган. Бу экӱ бой-бойыныҥ јаан солунталарына ајару эдип, такып алышкандар. Олордыҥ јӱрӱминде кӱчтер болуп та турган болзо, библиялык башкару јетирӱлерле башкарынып јадылар. Качан кӱчтер боло берзе, олор бой-бойлорын ӧткӱрип јат. Слер Иегованыҥ Керечилериниҥ теминеҥ библиялык башкару јетирӱлерди тузаланганы кандый једимдерге экелип турганын кӧрӧр аргалу. Бу башкару јетирӱлерле јӱрерге албаданып турган улусла таныжып аларга, олордыҥ кажы бир туштажуларына барып келзер кандый болгой не?

¹⁶ Ӧрӧги берилген јӧптӧр алтын билгирлердиҥ јеринде — Агару Бичикте кичеелет. Олор ойгордыҥ тӱгенбес аргалары керегинде бир-эмеш оҥдоп турарга болужат. Иегованыҥ Керечилери библиялык башкару јетирӱлерди тузаланарга белен болуп турганында кӧп шылтактар бар. Бу шылтактарды билерге јилбиркеп, Агару Бичик керегинде база нени-нени билип аларга не кӱӱнзебес?