ЭКОНОМИКАЗЫ бийик ороондо кандый бир бай тураны ајыктап кӧргӧндӧ, анда ӱзе эптӱ ле јараш деп билдирет. Је бу турага кирип келзер слерге кандый сезимдер келет? Турадагы айалга кандый да соок деп билдирет. Јиит балдар ада-энелерине «эйе» эмезе «јок» деп кыска каруу бергилеп, кӱӱн јок куучындажат. Ӱйи дезе ӧбӧӧни ого ајару этпей турган деп комудап јат, ӧбӧӧни дезе ого кем де чаптык этпезин деп кӱӱнзеп јат. Јаажы јаанап калган ада-энелер балдарынаҥ башка јадып, олордыҥ каа-јаа да болзо келерин сакып, кунугып јадылар. Је мындый кӱчтерди ӧдӱп чыккан билелер бар. Андый билелер эмди чынынча ырысту. Олор кӱчтерди канайып ӧдӱп чыккан деп, билерге кӱӱнзейдер бе?

² Экономиказы бийик эмес ороондо јадып турган билениҥ учуралын кӧрӱп ийектер. Јемирилип јаткан турада јети кижи јадып јат. Олор база качан ажанарын билбей де јат. Кижиде телекейди тороноҥ ло јокту болорынаҥ јайымдаар аргазы јок деп, бу учуралдаҥ ойто ло катап јарт кӧрӱнет. Андый да болзо, кӧп билелер јокту болгонынаҥ улам ал-санаага тӱшпейдилер. Нениҥ учун?

³ Акча-манат јанынаҥ кӱчтер бай да ороондордо болор аргалу. Јопон јеринде јадып турган бир биле, ороонныҥ экономиказы тыҥып там ла ӧзӱм алынып турган ӧйдӧ тура садып алган. Олор иш-јал там ла кӧптӧӧр деп бӱдӱп, бийик проценттерлӱ кредит алгандар. Је айалга солына берерде счетторын тӧлӧп болбой, туразын каткымчылу јабыс баага садып ийерге келишкен. Олор тура јок артып, тӧлӱлерлӱ болуп калган. Мынайып, олордыҥ кӱчтери токтоп калбаган: сананбай алган кредиткалар учун тӧлӧӧргӧ келишкен. Акча ойноп аларга иженип турган адазы ипподромго барар болгон, билези дезе тӧлӱлерге оноҥ ары кӧмӱлген. Је кӧп билелер мындый айалгада тапкыр болуп, ырысту арткан. Билерер бе канайып?

⁴ Слер кайда да јадып турган болзогор, улус слерге ас эмес ачу экелип, јӱрӱмигерди корондоп турган болор. Иште улус слер керегинде тӧгӱн неме айдып, једимдерерге кӱйӱнип, јамандаар аргалу. Кӱнӱҥ-кӱнге  кожо иштеп турган кижи бойыныҥ кату кылык-јаҥыла слерди санааркадып турган болор. Сургалда слердиҥ балагарды коркыдып, ого каткырыжып, кезик ӧйдӧ оны чек кижи кире бодобой турган болор. Баланы јаҥыскан чыдадып турган болзогор, слер јӱрӱмигердиҥ јеҥил эмезин сӱреен јакшы оҥдоп јадыгар. Тегин де кӱч јӱрӱмдӱ эр ле ӱй улусты мындый кӱчтер там ла санааркадып јат.

⁵ Стресстиҥ каршузы тургуза ла билдирбей јат, је канча да кире ӧй ӧткӧн кийнинде сакыбаган јанынаҥ кижи кенете бойын тудунып болбой калат. Стрессти тил јогынаҥ ӧлтӱреечи деп, тегин јерге адабайдылар, је хронический стрессти арайынаҥ ӧлтӱрип турган корон дешкилейт. Миннесотаныҥ университединиҥ Роберт Венинга деп профессоры: «Бӱгӱнги кӱнде стресстеҥ улам табылган ооруларла улус бастыра јердиҥ ӱстинде шыралап јат» — деп айдат. Кезик статистикалардыҥ јетиргениле болзо, стресстеҥ табылган оорулар кажы ла јыл США-га 200 миллиард доллар чыгым экелет. Керек дезе стрессти американыҥ экспортыныҥ јаҥы аргазы деп адап јат. «Стресс» деген сӧс телекейдиҥ тӧс тилдеринде база угулып јат. Кижи кӱчи јетпей, чыдалы чыгып, иштиҥ некелтезин бӱдӱрип болбой барза, кӱчтердиҥ ӱстине бойын бурулап баштаардаҥ айабас. Бу јуукта болгон шиҥжӱлерле кӧрзӧ, кижи бир кӱнде эки сааттыҥ туркунына бойын бурулап јат. Је андый да болзо кезик улус стрессти ӧдӱп, јӱрӱмге сӱӱнип, ырысту јӱрет.

⁶ Слер кажы ла кӱн болуп турган кӱчтерди ӧдӧргӧ лӧ сӱӱнчилӱ болорго нени эдер аргалу? Кезик улус «Бойыҥ бойыҥа психолог» деген бичиктерге баштанат, кезиктери специалисттердиҥ ӧскӧ иштерине баштангылайт. Мындый бичиктерге эмезе јетирӱлерге бӱдерге јараар ба? Бенджамин Спок деген эмчиниҥ балдар таскадар бичиктери 42 тилге кӧчӱрилип, 50 миллион кире экземпляр кепке базылып чыгарылган. Ол: «Ада-энелер балдарына тыҥ сӧс айдып болбозы — Америкада эҥ ле кӧп таркадылган кӱч сурак» — деп айткан. Анайда ок мындый кӱч айалгада мендий специалисттер бурулу деп, ачыгынча айткан. «Бистиҥ билеркегистеҥ улам, ада-энелер балдарын специалисттердиҥ болужы јогынаҥ таскадып болбозыс деп санаага келип турганын, арай ла орой оҥдогоныс» — деп, ол јастыразын оҥдоп айдат. Мынаҥ улам сурак чыгат: бис бӱгӱнги кӱнде ле келер ӧйдӧ јӱрӱм сӱӱнчи экелзин деп, кемниҥ јӧптӧрин алаҥзыбай тузаланар аргалу?